«Στο στήθος μου, αρένα ταύρων, μάχονται η ελευθερία και ο φόβος»! Eduardo Galeano
Ο στόχος της Αριστεράς είναι, ήδη από την εποχή του Μαρξ, η αλλαγή και όχι μόνο η ερμηνεία του κόσμου – αλλά η αλλαγή του κόσμου και της ζωής απαιτεί φιλοσοφημένα υποκείμενα.
Ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός επαναφέρει τη «δεσποτική μοίρα», υπονομεύει το πρόσωπο και αναδεικνύει το νεοφιλελεύθερο (οικονομικό) άτομο. Καλλιεργεί έναν «πειθαρχημένο» και υπάκουο ανθρωπολογικό τύπο και συνθέτει νηπιώδη μεταφυσική και οικονομισμό.
Η υπόθεση που κάνουμε είναι ότι η σημερινή φιλελεύθερη καπιταλιστική πραγματικότητα υπονομεύει τη δυνατότητα της «ανοικτής ερώτησης», που είναι η ερώτηση για το νόημα της ελευθερίας και της ζωής.
Κάθε τι (ως όλον) αποτελείται από μέρη. Όμως το σύνολο είναι κάτι παραπάνω από το άθροισμα των μερών του: είναι μία δυναμική, εύπλαστη πραγματικότητα που καθορίζεται όχι μόνο από τα ίδια τα μέρη αλλά κυρίως, συχνά, από τις μεταξύ τους σχέσεις και αλληλεπιδράσεις.
Το σημερινό αίτημα είναι να επιχειρηθούν πρωτότυπες οσμώσεις και πολύμορφες συνθέσεις, πολιτικών προταγμάτων και κοινωνικών κινημάτων.
Το βασικό ζητούμενο των καιρών είναι η σταθερά αναδυόμενη και εμπνευσμένη νέα ριζοσπαστική πολιτική που αναπτερώνει το κοινωνικό/προσωπικό φαντασιακό και τη συλλογική προσπάθεια για το νέο ιστορικό σχέδιο και την αλλαγή επιστημονικού παραδείγματος, μέσα από δημιουργικές ανατροπές, τομές και ρήξεις.
Έτσι ώστε μέσα από τους κοινωνικούς αγώνες να προκύψουν «ανώτερες μορφές συνείδησης».
Η επίκληση της «κινηματικότητας» μένει κενό γράμμα και εξαντλείται στη φετιχοποίηση της μαχητικότητας των κινητοποιήσεων.
Χρειάζεται παλλαϊκός αγώνας για τα επίδικα της εποχής μας. Μιας εποχής που χαρακτηρίζεται από φτώχεια, εξαθλίωση και ανεργία, τρομοκρατία της εργατικής τάξης, του λαού και της νεολαίας. Μιας εποχής όπου το σύστημα βρίσκεται σε δομική κρίση με τη φασιστικοποίηση να εντείνεται, το αστικό κράτος να μετατρέπεται σε «χωροφύλακα» και ο λαός σε «εχθρό» για να διατηρηθεί η ηγεμονία του αστικού πολιτικού συστήματος πάνω στις πλατιές μάζες. Χρειάζεται να αντισταθούμε μαχητικά, οργανωμένα και δυναμικά σε αυτή τη λαίλαπα που κατακαίει την καθημερινότητα της εργατικής τάξης, του λαού, της νεολαίας.
Ο Λούκατς είπε κάποτε, στη δεκαετία του 1960, ότι ιστορικά βρισκόμαστε πριν από την εποχή των ουτοπικών σοσιαλιστών, ότι δεν έχουμε συλλάβει ακόμα τα στοιχεία ενός οράματος του μέλλοντος, και θα έπρεπε να τα εφεύρουμε εκ νέου, προτού φτάσουμε σε ένα στάδιο έκφρασης μιας προεπαναστατικής αντίληψης και δυνατότητας αντίστοιχο με εκείνο που εξέφρασε το 1848 (αμέσως πριν από την επανάσταση εκείνης της χρονιάς), το Μανιφέστο. (Θέση Λούκατς/Jameson).
Κυριολεκτικά, υπάρχει ΣΗΜΕΡΑ οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό και ιδεολογικό νεοφιλελεύθερο πλαίσιο εφαρμογής.
Αν το οικονομικό σημαίνει παντοδυναμία των αγορών και θεοποίηση του καπιταλιστικού κέρδους, το κοινωνικό είναι η κατακερματισμένη κοινωνία και ο ατομισμός, το πολιτικό είναι η αυταρχική δημοκρατία, και το ιδεολογικό είναι η αντίληψη ότι η αγορά και όχι το κράτος και η κοινωνία των ενεργών πολιτών θα δημιουργήσει πλούτο και θα διορθώσει τις ανισότητες και δυσλειτουργίες του καπιταλισμού(Marta Harnecker (2007).
Οι φιλελεύθεροι πρέπει να φροντίζουν ώστε να αναπαράγονται οι μύθοι τους, που «είναι απαραίτητοι για τη διατήρηση του κατεστημένου(status quo= της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων)» στην κουλτούρα των καταπιεσμένων.
Οι μύθοι αυτοί αποτελούν τις νομιμοποιητικές πεποιθήσεις ενός καταπιεστικού καθεστώτος, όπως ότι «ο κόσμος που ζούμε είναι μια ελεύθερη κοινωνία», «οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να δουλεύουν όπου επιθυμούν και αν δεν τους αρέσει το αφεντικό τους μπορούν να παραιτηθούν και να ψάξουν για άλλη δουλειά», «το καθεστώς σέβεται τα ανθρώπινα και εργασιακά δικαιώματα και γι’ αυτό είναι άξιο σεβασμού», «όποιος είναι εργατικός μπορεί να γίνει επιχειρηματίας», «η κυρίαρχη τάξη (elite) γίνεται άξια σεβασμού μέσω της σκληρής δουλειάς και της φιλανθρωπίας», «ο πλανόδιος πραγματευτής είναι εξίσου ένας επιχειρηματίας όσο και ο ιδιοκτήτης ενός μεγάλου εργοστασίου», «οι άνθρωποι αντιμετωπίζονται από τους θεσμούς ισότιμα», «η ατομική ιδιοκτησία είναι φυσική», «η τεχνολογία επιλύει όλα τα προβλήματα», «οι καταπιεζόμενοι είναι τεμπέληδες και ανέντιμοι» και τέλος την άποψη ότι «οι καταπιεστές είναι ανώτεροι και οι καταπιεζόμενοι κατώτεροι» (Φρέιρε, 1977, σελ. 171-172).
Η Κουλτούρα της Κυρίαρχης Τάξης εμποδίζει την αυτοεκδήλωση των ανθρώπων ως όντων που μπορούν να παίρνουν αποφάσεις. (Φρέιρε, 1977, σελ.194).
Οι άνθρωποι αρχίζουν να σκέφτονται και να δρουν σύμφωνα με τις εντολές που δέχονται καθημερινά από τα ΜΜΕ και όχι σύμφωνα με τις διαλεκτικές τους σχέσεις με τον κόσμο. Η συμπεριφορά αυτοματοποιείται.
Η τεχνολογία αναδύεται ως η Νέα Θεότητα ως ένα σύστημα θρησκευτικής πίστης και λατρείας». (Φρέιρε,1974,σελ.94-95).
Ο Φρέιρε θεωρούσε την επιστήμη, από την πλευρά του, ως όργανο για την καταγγελία των μύθων που δημιούργησε η Κυρίαρχη Τάξη και τη φιλοσοφία ως τη μήτρα της αναγγελίας μιας καινούργιας πραγματικότητας.
Από κοινού επιστήμη και φιλοσοφία αποτελούν την αφετηρία της δράσης για την επίτευξη της κριτικής συνειδητοποίησης. Αυτό αποτελεί για τον συγγραφέα το Νέο Ιστορικό Σχέδιο, που προτείνεται για να επιτευχθεί από τον άνθρωπο και τις ομάδες του (Φρέιρε, 1974, σελ. 91-92)1.
Μεταμοντερνισμός
Ο Fredric Jameson ορίζει το μεταμοντερνισμό ως την «πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού», της τελευταίας δηλαδή βαθμίδας αυτού του συστήματος, η οποία διακρίνεται από την κυριαρχία των πολυεθνικών εταιριών, τον νέο διεθνή καταμερισμό εργασίας και τη μετατόπιση της παραγωγής σε προωθημένες περιοχές του τρίτου κόσμου, από μια νέα δυναμική των τραπεζών και των χρηματιστηρίων, τον αυτοματισμό και τις νέες μορφές επικοινωνίας, αλλά και από την κρίση της παραδοσιακής εργατικής τάξης και την ανάδειξη του στρώματος των γιάπηδων (Jameson 1999, 26). Στις δεδομένες συνθήκες η κουλτούρα δεν αποτελεί απλώς την αντανάκλαση του οικονομικού συστήματος και της κοινωνίας, παρά διεισδύει και εξαπλώνεται σε «όλη την έκταση της κοινωνικής σφαίρας, σε σημείο που τα πάντα στην κοινωνική μας ζωή… μπορούν πλέον να θεωρηθούν πολιτιστικής υφής» (Jameson 1999, 92).
Είναι γνωστό ότι ειδικά στην εργασία του Jameson, η οποία αφορά κατά κύριο λόγο τις μητροπόλεις της Δύσης, ο «μεταμοντερνισμός» αποτιμάται ως η κυρίαρχη πολιτισμική λογική στις κοινωνίες του ύστερου πολυεθνικού καπιταλισμού.
Η κριτική ακτινογραφία των χαρακτηριστικών του μεταμοντερνισμού, έτσι όπως την προτείνει ο Jameson, δεν αφήνει περιθώρια για κάποια θετική αξιολόγηση της συμβολής του στο ύφος και στους προσανατολισμούς της σημερινής εποχής.
Τα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά τα οποία τονίζει με έμφαση ο Jameson σε σχέση με τον μεταμοντερνισμό είναι τα εξής:
Ένα είδος ιστορικής αμνησίας και αδιαφορίας.
Η καθήλωση σε ένα ασυνεχές, υπερτροφικό και διεσταλμένο παρόν.
Το αμάλγαμα και η παρωδία της «συμπαράθεσης» και της εκλεκτικής ανάμειξης των υφών στα έργα τέχνης, στη σκέψη και στη θεωρία.
Η αποθέωση του καταναλωτισμού και του φετιχισμού του εμπορεύματος στη σφαίρα της καθημερινότητας.
Δεν υπάρχει εναλλακτική;
Η δομική κρίση στην Ελλάδα λειτούργησε και μέχρι τώρα λειτουργεί, ως εργαλείο πολιτικής και πολιτιστικής αποδυνάμωσης του κράτους και της κοινωνίας, φτωχοποίησης του πληθυσμού και ευνοεί ανάμεσα στα άλλα ακραίες μορφές οδύνης καθώς και την διαμόρφωση ενός μονοδιάστατου παραδείγματος στο πεδίο των Επιστημών του Ανθρώπου, θεωρώντας ότι η διαφορετικότητα συνδέεται με την επικινδυνότητα και συνεπώς κάθε τι το διαφορετικό είτε καταστέλλεται είτε τίθεται σε διωγμό και διαπομπεύεται…
Η θεμελίωση αυτού του κυρίαρχα μονοδιάστατου παραδείγματος στηρίχθηκε επίσης και στο δόγμα ότι «δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική» επειδή «κοινωνία δεν υπάρχει, παρά μόνο άτομα(άντε και οικογένειες)».
Συνεπώς, η νεοφιλελεύθερη βαρβαρότητα επιδιώκει μια τεράστια αναδιανομή πλούτου και ισχύος από τους πολλούς στους λίγους, καθώς επίσης και την εκποίηση των κοινών (δημόσια περιουσία) και την εμπορευματοποίηση των αγαθών – Πολιτισμό, Παιδεία και Υγεία. Την ίδια στιγμή οι συνθήκες κοινωνικού κατακερματισμού, επισφάλειας και φτωχοποίησης έχουν εξαπλωθεί σε ολόκληρο το πλέγμα της εργασίας και της παραγωγής.
(…) Αλλά το ζητούμενο, που η ίδια η δομική κρίση με τις δραματικές της συνέπειες έθεσε και θέτει με οξύτητα είναι η αναδιοργάνωση όλων των κοινωνικών σχέσεων μέσα από τις οποίες παράγονται ή αναπαράγονται οι όροι της ζωής. Το διακύβευμα δεν είναι απλώς η δημοκρατία, είναι η ζωή, μια ζωή που αξίζει να ζεις, μια ζωή με νόημα και αξιοπρέπεια.(…!) (Σάββας Μιχαήλ,2013).
Στόχος μας λοιπόν είναι(ή χρειάζεται να είναι) η δημιουργία μιας νέας, ιστορικής πραγματικότητας, η οποία, με όρους Μιχαήλ Μπαχτίν, δεν θα εγκαλεί τον πολίτη σε τρίτο πρόσωπο («αυτός»), αλλά σε δεύτερο («εσύ») και πρώτο («εμείς»).
Που, αντί να «προσδιορίζει», θα ερωτά, θα προκαλεί, θα ακούει, μέσα από ένα περίπλοκο πλέγμα φωνών και προθέσεων «διασταυρούμενων, αντιπαρατιθέμενων, συναγωνιστικών, συμπληρωματικών, αντιφατικών».
Χρειάζεται να τεθεί ένα καινούργιο ζητούμενο που έχει να κάνει με ένα νέο ιστορικό σχέδιο για την Ελλάδα και τον κόσμο, που έχει ένα βασικό τρίπτυχο: Το ενιαίο αριστερό μέτωπο, γραμμή ρήξης με τον αστισμό, και το άνοιγμα της συζήτησης για την υπόθεση του κομμουνισμού (2).
Σε αυτό το τρίπτυχο οι ριζοσπαστικές(3) δυνάμεις της μαχόμενης αριστεράς, μπορούν να συμφωνήσουν και να δράσουν ενωτικά και συνθετικά, για να ανοίξουμε έναν τελείως διαφορετικό δρόμο εργατικής και λαϊκής χειραφέτησης και απελευθέρωσης.
Απέναντι στα αδιέξοδα που έρχονται, κυρίαρχος στόχος και διέξοδος(όπως αναφέρεται και στο κείμενο της διακήρυξης Για μια μεταβατική οργάνωση της σύγχρονης κομμουνιστικής προοπτικής)είναι η αποδόμηση της επίθεσης του κεφαλαίου, η αντιπαράθεση μας με τον Ευρώ-Νατοϊκό ιμπεριαλιστικό άξονα, η κατάργηση των φιλελεύθερων εφαρμοστικών νόμων του αστικού καπιταλιστικού καθεστώτος(μνημονιακού και μεταμνημονιακού /φιλελεύθερου), η διαμόρφωση ενός προγράμματος ουσιαστικών αλλαγών που ανοίγουν τον δρόμο στην ανατροπή με την αστική τάξη και τους ολιγάρχες αλλά και την βαθιά κρίση αξιών και της διαφθοράς πρακτικών και συνειδήσεων που αντιπροσωπεύουν και το άνοιγμα της συζήτησης για την μετάβαση σε μια πιο απελευθερωμένη κοινωνική δυναμική.
Να αγωνιστούμε για μια «ρεαλιστική ουτοπία», για ένα νέο ιστορικό σχέδιο… ένα νέο σχέδιο πολιτισμού… O στόχος είναι για το άνοιγμα μεγάλων δομικών και θεσμικών αλλαγών, μέσα από την ενότητα της αριστεράς, για το προχώρημα της Ελληνικής Κοινωνίας προς την Αναγέννηση, την Ανάκαμψη και την Ανόρθωση τόσο της Οικονομίας, αλλά και του Πολιτισμού, της Επιστήμης και των Τεχνών.
Σημειώσεις
(1) Ό Φρέιρε φαίνεται να εννοεί δύο πράγματα με την έννοια λόγος: Η μια έννοια είναι η απομυθοποίηση της ενημερότητας του ανθρώπου για την πραγματική του κατάσταση, η άλλη είναι φιλοσοφική. Ό άνθρωπος χρειάζεται να αντιληφθεί την οντολογική του αποστολή, που δεν είναι άλλη παρά να γίνει ένας πλήρης άνθρωπος. Ό,τι στέκεται εμπόδιο στην πραγματοποίηση της οντολογικής αποστολής του ανθρώπου στον κόσμο, είναι καταπίεση. Καταπιεστής, λοιπόν, είναι όποιος στέκεται εμπόδιο στην εξανθρώπιση του ανθρώπου. Για τον Φρέιρε ο λαός θα είναι ελεύθερος όταν σταματήσει να βλέπει τον κόσμο ντετερμινιστικά, προκαθορισμένα και μοιρολατρικά. Ο ριζοσπαστικός ανθρωπισμός χαρακτηρίζει τη θεωρία του.
(2) Μιλώντας για την υπόθεση του Κομμουνισμού χρειάζεται να αναφέρουμε την μαρξική θέση ότι Κομμουνισμός είναι το κίνημα που καταργεί την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Η μετάβαση από το «βασίλειο της Αναγκαιότητας» στο «βασίλειο της Ελευθερίας» όπου οι ελεύθεροι συνεταιρισμένοι παραγωγοί αυτοδιαχειρίζονται τον κοινό πλούτο της εργασίας και της παραγωγής τους με όρους που αντιστοιχούν στην καταξίωση της ανθρωπιάς και της αξιοπρέπειας. Αυτή είναι η υπόθεση του Κομμουνισμού και μπορεί να συνδεθεί με το Συμβάν που αναφέρει ο Αλέν Μπαντιού.
(3) Έτσι, έχουμε τη δυνατότητα να επιβεβαιώσουμε τον Μαρξ, όταν λέει πως για να είναι κανείς ριζοσπάστης πρέπει να πιάνει τα πράγματα από τη ρίζα τους, δηλαδή τον άνθρωπο.
Βιβλιογραφικές αναφορές
-Jameson, F. (1991),Postmodernism or the cultural logic of late capitalism. Durham, NC: Duke Univercity Press.
-Jameson F. (1999), Το µεταµοντέρνο ή η πολιτισµική λογική του ύστερου καπιταλισµού, µτφρ.Γ.Βάρσος, Νεφέλη, Αθήνα.
-Jameson Fredric Οι Αρχαιολογίες του Μέλλοντος, Τόμος 1-Επιθυμία που λέγεται Ουτοπία (Εκδόσεις Τόπος, μετάφραση Μιχάλης Μαυρωνάς).
-Η Θέση Lukács-Jameson για την Ουτοπία που λείπει, στο bestimmung.blogspot.gr.
-Λεχουρίτης Γιώργος, (2014),Η ριζοσπαστική προσέγγιση του Πάουλο Φρέιρε και η Αριστερά του 21ου αιώνα, στο https://left.gr/news/i-rizospastiki-proseggisi-toy-paoylo-freire-kai-i-aristera-toy-21oy-aiona#sthash.YBdbzBBc.gbpl.
-Marta Harnecker (2007) Πραγματοποιώντας το Αδύνατο. Η Αριστερά στο κατώφλι του 21ου αιώνα. Εκδόσεις Οδυσσέας, μετάφραση Δημήτρης Κουφοντίνας.
-Σάββας Μιχαήλ, Η φρίκη μιας παρωδίας, Εκδ. Άγρα, Αθήνα 2013.
-Φρέιρε Πάουλο (1974): Πολιτιστική Δράση για την Κατάκτηση της Ελευθερίας, Εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα.
-Φρέιρε Πάουλο (1977): Η Αγωγή του Καταπιεζόμενου, Εκδ. Ράππα, Αθήνα.
Ο Γιώργος Λεχουρίτης είναι Ψυχολόγος Συστημικός Θεραπευτής με υπαρξιακό/ανθρωπιστικό προσανατολισμό, Στέλεχος Πρόληψης των εξαρτήσεων.
