Ένα ενδιαφέρον βιβλίο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Χατζηλάκος. Πρόκειται για το βιβλίο του εκπαιδευτικού Δ. Ντούσα, Φιλοσοφία και Κοινωνιολογία της Γλώσσας. Σε αυτό το έργο του, έκτασης 692 σελίδων, ο συγγραφέας συζητά τη φιλοσοφία και κοινωνιολογία της γλώσσας, τη γλωσσογονία, τη θεωρία των γλωσσικών νόμων και τη γλωσσολογία.
Ο Ντούσας ακολουθεί μια διπλή στόχευση. Από τη μια παρουσιάζει τις υφιστάμενες απόψεις γλωσσολόγων, επιστημόνων και φιλοσόφων της γλώσσας, μεταδίδοντας έτσι ένα σημαντικό όγκο γνώσεων στον αναγνώστη. Από την άλλη ασκεί κριτική στις υφιστάμενες θεωρίες για τη γλώσσα, σε μια προσπάθεια να αντιτάξει μια υλιστική-διαλεκτική, μαρξιστική, θεώρηση των γλωσσικών προβλημάτων. Αυτό είναι συνεπές με τη θεώρηση που εκφράζει ο συγγραφέας στην Εισαγωγή του βιβλίου, τονίζοντας ότι: «Γενικά το να αναιρείς, μια φιλοσοφική ή επιστημονική θεωρία δε σημαίνει να την πετάξεις, αλλά να την αναπτύξεις παραπέρα – όχι να την αλλάξεις με μια άλλη, μονόπλευρη ή αντίθετη θεωρία, αλλά να τη συμπεριλάβεις σε κάτι πιο ανώτερο, σε μια ανώτερη φιλοσοφική ή επιστημονική θεωρία» (σελ. 25).
Ο ίδιος προσδιορίζει παραπέρα ως εξής το αντικείμενο της έρευνάς του: «Η φιλοσοφία της γλώσσας είναι ο κλάδος της φιλοσοφίας, ο οποίος έχει ως πεδίο έρευνας, μελέτης και στοχασμού τη γλώσσα, τις σχέσεις της μ’ άλλα αντικείμενα ή φαινόμενα και τους νόμους εξέλιξής της. Η θεωρία των γλωσσικών νόμων είναι κλάδος της φιλοσοφίας της γλώσσας. Η γλωσσογονία αναφέρεται στη γέννηση των γλωσσών, ενώ η γλωσσολογία είναι η επιστήμη της γλώσσας. Έτσι με το βιβλίο μου αυτό αναζητώ τη φύση της γλώσσας. Το γίγνεσθαί της, τη σχέση της γλώσσας με τη σκέψη, το νόημα, τη συνείδηση, την κοινωνία και τη φύση· αναζητώ επίσης απαντήσεις στα ερωτήματα για την εμφάνιση των γλωσσών, τη σχέση γλώσσας και αλήθειας, γλώσσας και λογικού, γλώσσας και ηθικής, γλώσσας και γνώσης· αναζητώ τους νόμους εξέλιξης της γλώσσας, τα όριά της, κ.ά.» (σελ. 29).
Η προσέγγιση του Ντούσα είναι έτσι υλιστική, ιστορική και εξελικτική. Αντιμετωπίζει τον άνθρωπο σαν ένα φυσικό, ζωντανό ον, με βιολογικές, κοινωνικές, ψυχικές και ηθικές ανάγκες που διαμορφώνονται μέσα στην κοινωνία, και αντίστοιχα μέσα εκπλήρωσής τους, ένα από τα οποία είναι η γλώσσα. Σε αυτό το πλαίσιο αντιπαρατίθεται εξαρχής στις ιδεαλιστικές και αγνωστικιστικές θεωρήσεις, που αποσυνδέουν τη γλώσσα από την ιστορικά διαμορφωμένη ταυτότητα του ανθρώπου και την κοινωνική πράξη του, περιορίζοντας τη σε ένα καθαρά ιδεατό και τεχνικό φαινόμενο.
Το βιβλίο του Ντούσα χωρίζεται σε 28 κεφάλαια, ενώ περιλαμβάνει και ένα παράρτημα χωρισμένο σε τρία κεφάλαια. Καθώς δεν είναι δυνατό να αναφερθούμε εδώ στο σύνολο των ζητημάτων που ανακινεί, θα αρκεστούμε να επισημάνουμε μερικά που τράβηξαν ιδιαίτερα την προσοχή μας.
Στο 1ο Κεφάλαιο, «Η διαλεκτική φιλοσοφία της γλώσσας και η γλωσσολογία για το τι είναι γλώσσα», ο συγγραφέας δίνει έμφαση στη συνθετότητα του γλωσσικού φαινομένου, εξαιτίας της οποίας δεν είναι εύκολο να δοθεί μια απλή και μονοσήμαντη απάντηση στο ερώτημα «Τι είναι γλώσσα». Επισημαίνοντας τη διάκριση ανάμεσα στην προφορική και τη γραπτή γλώσσα, αναφέρεται στις διάφορες όψεις της γλώσσας ως μέσου επικοινωνίας και έκφρασης των ανθρώπων, μέσου άρθρωσης και μετάδοσης των σκέψεων και αισθημάτων, ως εργαλείου κοινωνικής ενσωμάτωσης των ατόμων, αλλά και ως όρου ανάπτυξης του πολιτισμού και μέσου διάδοσης ιδεών και άσκησης χειραγώγησης. Πίσω από αυτές τις όψεις και τις λειτουργίες, βρίσκεται η άρρηκτη σύνδεση της γλώσσας με τον υλικό κόσμο: «Την ουσία, τη βάση δηλαδή της γλώσσας, την αποτελούν η φύση, η κοινωνία και ο ψυχικο-νοητικός κόσμος… Η γλώσσα [η λέξη, η πρόταση, ο λόγος], δεν είναι παρά τα λεκτικά σύμβολα του υλικού, κοινωνικού και ψυχικο-νοητικού κόσμου» (σελ. 40).
Στα επόμενα κεφάλαια, ως το 10ο, συζητούνται οι βιολογικοί και κοινωνικοί όροι της γλώσσας. Ο συγγραφέας αναφέρεται ιδιαίτερα στη διαλεκτική φιλοσοφία της γλώσσας και τη γλωσσολογία ως τη γνήσια γλωσσική επιστήμη που ερευνά τη γλώσσα ως μια ενότητα αντιφατικών όψεων, ως ένα ιστορικό φαινόμενο που αναπτύσσεται μέσα από τις αντιφάσεις και τις αντιθέσεις του, όπως όλα τα φαινόμενα της φύσης και της κοινωνίας. Στη συνέχεια, από το 11ο ως το 14ο κεφάλαιο εξετάζονται τα δυναμικά, αλματικά γνωρίσματα της ανάπτυξης της γλώσσας και οι γλωσσικοί νόμοι και εξάγονται τα κοινωνιο-γλωσσολογικά και φιλοσοφικά συμπεράσματα που προκύπτουν. Το κύριο συμπέρασμα του Ντούσα είναι ότι η γλώσσα διέπεται από διαλεκτικούς, γενικούς και ειδικούς γλωσσικούς νόμους.
Ακολουθούν μερικά κεφάλαια (15ο ως 19ο) για την ιστορική ανάπτυξη της γραπτής γλώσσας. Εδώ γίνεται αναφορά στους διάφορους τύπους γραφής, το ρόλο που διαδραμάτισε η ταξική διαίρεση της κοινωνίας στην εμφάνιση της γραφής και της εκπαίδευσης και τους ειδικούς νόμους ανάπτυξης της γραπτής γλώσσας.
Από το 20ό ως το 28ο κεφάλαιο ο Ντούσας συζητά θέματα όπως η ανάπτυξη της γλώσσας στην παιδική ηλικία, η λαϊκή γλώσσα, το ερώτημα αν υπάρχουν ταξικές γλώσσες και διάλεκτοι, τα ζητήματα της ελευθερίας της έκφρασης και της λογοκρισίας, οι διαταραχές της γλώσσας ως αποτέλεσμα νοητικών ή φυσιολογικών ανεπαρκειών, οι χρήσεις και τα όρια της γλώσσας, η πρώιμη ιστορία της γραμματικής, της γλωσσολογίας και της φιλοσοφίας της γλώσσας και οι αλλαγές που υπέστη η ελληνική γλώσσα στην ιστορική της διαδρομή.
Μια ενδιαφέρουσα συζήτηση για το ζωτικό για το μαρξισμό ζήτημα της σχέσης της τάξης με τη γλώσσα γίνεται στο 22ο κεφάλαιο, όπου παρουσιάζονται και οι σχετικές θέσεις του Μαρξ, του Ένγκελς και ακόμη του Στάλιν. Ο Ντούσας αναγνωρίζει εδώ την εσωτερική ποικιλότητα της γλώσσας που εκφράζεται με τις διαλέκτους, με τη διαφορά του λεξιλογίου σε διαφορετικές επαγγελματικές, φυλετικές, κ.ά., ομάδες του πληθυσμού, καθώς και σε ομάδες με διαφορετικά επίπεδα μόρφωσης. Αξιοπρόσεκτη ακόμη είναι και η διαφορά στο πολιτικό λεξιλόγιο ανάμεσα σε κόμματα, ομάδες και οργανώσεις που εκπροσωπούν διαφορετικά ταξικά συμφέροντα. Ωστόσο, συμπεραίνει ο ίδιος, αυτό δεν δικαιολογεί την άποψη ότι η γλώσσα έχει ταξικό χαρακτήρα ή ότι κάθε τάξη έχει τη δική της γλώσσα, αλλά ότι η γλώσσα, όντας κατ’ αρχήν κοινή σε όλες τις τάξεις, διατηρεί μια ταξική διάσταση. Διατυπώνοντας αυτό το συμπέρασμα για την προφορική γλώσσα, ο Ντούσας υποστηρίζει ταυτόχρονα ότι η γραπτή γλώσσα, η οποία ιστορικά για ολόκληρες εποχές αποτελούσε προνόμιο των κυρίαρχων τάξεων, παρουσιάζει πιο έντονα ταξικά χαρακτηριστικά:
«Η προφορική γλώσσα ενός λαού δεν έχει ταξικό χαρακτήρα αλλά ταξική διάσταση, γιατί έχει παλλαϊκό χαρακτήρα, είναι μέσο επικοινωνίας μεταξύ όλων των μελών της κοινωνίας, πλούσιων και φτωχών, ελεύθερων και δούλων. Η γραπτή, ωστόσο, γλώσσα μιας κοινωνίας είχε από την αρχή της ταξικό χαρακτήρα, καθώς ήταν μέσο επικοινωνίας μεταξύ των μελών μιας άρχουσας τάξης ή μεταξύ των αρχουσών τάξεων διαφορετικών κοινωνιών» (σελ. 438).
Σε αυτή τη διάκριση υπονοείται όχι μόνο ο ρόλος της γραπτής γλώσσας στην επιβολή των επιδιώξεων και των συμφερόντων των κρατούντων, την ανάδειξη των αξιών τους στην εκπαίδευση, κοκ, στις ταξικές κοινωνίας, αλλά και η ουσιώδης διαφορά που μπορεί να υφίσταται ανάμεσα στον προφορικό και τον γραπτό λόγο. Ένα τυπικό παράδειγμα αυτού παρέχει στην πρόσφατη ελληνική ιστορία η διαμάχη ανάμεσα στη δημοτική και την καθαρεύουσα, στο πλαίσιο της οποίας ένας τεχνητός γραπτός λόγος προσαρμοσμένος στις ανάγκες της άρχουσας τάξης αντιπαρατέθηκε στην πραγματική, ομιλούμενη λαϊκή γλώσσα.
Στο 27ο, προτελευταίο, κεφάλαιο, βρίσκουμε μια αναφορά στην ιστορία της γραμματικής και της φιλοσοφίας της γλώσσας. Ο συγγραφέας αποδίδει εδώ μια εξέχουσα θέση στον Πλάτωνα. Εκτιμώντας ότι ο «Κρατύλος» του είναι το πρώτο σωζόμενο κείμενο φιλοσοφίας της γλώσσας, ο Ντούσας αντιπαραθέτει τις απόψεις των σοφιστών όπως ο Πρωταγόρας, και ακόμη του Δημόκριτου, καθώς και του Κρατύλου, με εκείνες του Πλάτωνα. Ενώ οι πρώτοι εκτιμούσαν ότι η γλώσσα είναι «θέσει», δηλαδή αποτελεί ένα ανθρώπινο δημιούργημα ή μια συμφωνία των ανθρώπων, ο Κρατύλος υποστήριζε αντίθετα τη φυσική άποψη της γλώσσας, σύμφωνα με την οποία οι λέξεις διαθέτουν φυσική ορθότητα και ο ήχος της λέξης συνδέεται με τη φυσική υπόσταση του σημαινόμενου αντικειμένου. Ο Σωκράτης, ο οποίος απηχεί στους διαλόγους τις απόψεις του Πλάτωνα, υποστηρίζει μια ενδιάμεση, συνθετική θέση, σύμφωνα με την οποία τα πρώτα γλωσσικά ονόματα καθορίζονται φύσει, στη συνέχεια όμως η σύμβαση παρεμβαίνει για να εξισορροπήσει τις δυσκολίες που προκύπτουν από ένα τέτοιο καθορισμό.
Στο τελευταίο, 28ο κεφάλαιο, «Οι μεγάλες αλλαγές της ελληνικής γλώσσας στην ιστορία», αναδεικνύεται ο χαρακτήρας της γλώσσας ως ένα δυναμικό φαινόμενο, που αντανακλά τις αλλαγές που σημειώνονται στην κοινωνική ζωή και προσαρμόζεται σε αυτές. «Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της οικονομίας και της κοινωνίας», υπογραμμίζει, «η ανάπτυξη των κοινωνικών και πολιτικών θεσμών και η ανάπτυξη των επιστημών, των τεχνών, της φιλοσοφίας και του νομικού δικαίου, προκαλούν μεταβολές, ριζικές η όχι, στη γλώσσα» (σελ. 527). Τέτοιες αλλαγές αφορούν στη μορφή της γλώσσας, όπως αυτές που επέρχονται στην προφορά, τον τονισμό, τις πτώσεις, παραπέρα δομικές αλλαγές, όπως εκείνες στο συντακτικό, την κανονική θέση των λέξεων, κοκ. Σύμφωνα με το συγγραφέα, υπάρχει ένας κοινός κορμός ανάμεσα στην αρχαία και τη σύγχρονη ελληνική γλώσσα. Η αιτία για το ότι η πρώτη δεν είναι κατανοητή στους νεοέλληνες πρέπει να αναζητηθεί στις μεγάλες αλλαγές που έχουν συντελεστεί στη φωνητική, την κλίση, το συντακτικό και τη σημασία των λέξεων, καθώς και το ότι πολλές αρχαίες λέξεις περιέπεσαν βαθμιαία σε αχρηστία.
Στο παράρτημα ο Ντούσας συζητά το ζήτημα του ορισμού της γλώσσας. Στα κεφάλαιά του παραθέτει και συζητά μια σειρά ορισμούς της γλώσσας, της φιλοσοφίας της γλώσσας και της γλωσσολογίας που έχουν δοθεί από τους Δαρβίνο, Ρ. Σπένσερ, Τσόμσκι, Σοσίρ, Μαρτινέ, καθώς και από Έλληνες γλωσσολόγους και ειδικούς όπως οι Μπαμπινιώτης, Ανδριώτης, Νάτσης, Σακελλαρίου, Χαραλαμπάκης, και ορισμούς από εγκυκλοπαίδειες, κ.ά.
Ο γράφων έχει ασχοληθεί λίγο με τα ζητήματα της φιλοσοφίας της γλώσσας ώστε να διακινδυνεύσει μια κρίση για το αν οι κριτικές του Ντούσα στις διάφορες φιλοσοφικές τάσεις στην γλωσσολογία είναι πάντα ακριβείς ή αν πετυχαίνει να αναπτύξει απέναντί τους ολοκληρωμένα την υλιστική και διαλεκτική θεώρηση για το πεδίο. Οπωσδήποτε όμως το βιβλίο του διακρίνεται για τη σοβαρή, τεκμηριωμένη του προσέγγιση, μεταδίδοντας ένα ευρύ φάσμα γνώσεων στον αναγνώστη. Αξίζει έτσι να διαβαστεί από ειδικούς του πεδίου αλλά και από το ευρύ κοινό που ενδιαφέρεται για τα ζητήματα της επιστήμης της γλώσσας.
*Ο Χρήστος Κεφαλής είναι συγγραφέας, μέλος της ΣΕ της Μαρξιστικής Σκέψης.
