Η προσωπική μαρτυρία του Ελληνοεβραίου Σαμουήλ Μιζάν από το Αντάρτικο και την Κατοχή

«Η εθνική αντίσταση δεν ήταν απλώς μια λέξη, ούτε μία αναγκαιότητα του κόσμου. Ήταν πιο πολύ το ξύπνημα του ανθρώπου», Σαμουήλ Μιζάν

Οι εκδόσεις Διεθνές Βήμα παρουσιάζουν μια συγκλονιστική, ανέκδοτη μέχρι χθες μαρτυρία από την εποχή του Αντάρτικου και της Κατοχής: αυτή του Ελληνοεβραίου Σαμουήλ Μιζάν (1925-2011). Πρόκειται για μια απόθεση ψυχής που γράφτηκε το 1995, όταν ο Μιζάν έκλεινε τα 70 του χρόνια. Ένα αυτοβιογραφικό κείμενο γραμμένο με το χέρι σε ένα τετράδιο, το οποίο οι κόρες του ανακάλυψαν μόλις το 2017, ψάχνοντας για κάποιες αποδείξεις μέσα σε ένα συρτάρι στο πατρικό τους σπίτι.

Eίναι μια μαρτυρία «θησαυρός» για δύο λόγους: Πρώτον, γιατί είναι η θεώρηση ενός απλού ανθρώπου για γεγονότα που σημάδεψαν την Ελλάδα μέχρι και τις μέρες μας. Δεύτερον, γιατί αφορά την μαρτυρία ενός Ελληνοεβραίου αντάρτη, μία ακόμη απόδειξη της ενεργούς συμμετοχής των Εβραίων στους απελευθερωτικούς και κοινωνικούς αγώνες της δεκαετίας του 1940 και των σχέσεων ισότητας ανάμεσα σε ανθρώπους διαφορετικής θρησκείας –αλλά και μεταξύ των δύο φύλων–, που αναπτύχθηκαν μεταξύ αγωνιστών στην Αντίσταση και στο βουνό.

Ο Σαμουήλ Μιζάν, νεαρός αντάρτης, παίρνει μέρος σε επικίνδυνες επιχειρήσεις τις οποίες περιγράφει, φιλοσοφώντας παράλληλα για τον πόλεμο, τη νέα κοινωνία που ονειρευόταν, τον ζόφο και την πολιτική ανωμαλία που ακολούθησε την απελευθέρωση της Ελλάδας.

«Ήταν δύο παλικάρια ήρεμα, χαρούμενα, ήσυχα παιδιά που κείνη την ώρα έπρεπε να μπήξουν το μαχαίρι σε κάποιον άνθρωπο. Θα έλεγα όμως κάτι. Έχετε πολεμήσει ποτέ; Να σας πω ότι ξεχνάς πως είσαι άνθρωπος είναι το λιγότερο. Γίνεσαι θηρίο, τέρας. Απέναντι σου έχεις άλλα τέρατα».

Το βιβλίο θα παρουσιαστεί το Σάββατο 27 Οκτωβρίου, στις 7 το απόγευμα, στον ποκυχώρο Πύλη 82, Κεραμεικού 82. Στάση μετρό: Κεραμεικός. Θα μιλήσουν: Λουίζα Μιζάν, κόρη του συγγραφέα, Ντάσα Τερλεξή, εκδόσεις Διεθνές Βήμα και Μωυσής Λίτσης, δημοσιογράφος.

Κυκλοφόρησαν ήδη τέσσερις τόμοι της ποιητικής συλλογής του Κώστα Γαρμπή, Το Ημερολόγιο του Μυστηριώδους κ. Σατερθγουαίητ. Η θεματολογία τους περιστρέφεται γύρω από την αντίθεση της νιότης με την ωριμότητα, όπως βιώθηκε από τον ποιητή στη διαδρομή της ζωής του. Θα μπορούσε έτσι να τους χαρακτηρίσουμε ως παραλλαγές στο ίδιο θέμα. Ωστόσο, αυτό δεν κάνει τις συλλογές μονότονες· απεναντίας διακρίνονται από ένα πλούτο ιδεών και εκφραστική ποικιλία.

Ο λόγος –και αυτό που προσδίδει στις συλλογές ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον– είναι ότι η ποίηση του Γαρμπή δεν στέκει διόλου μόνο στην υποκειμενική, ατομική πτυχή της ανθρώπινης πορείας του. Απεναντίας, αφορά στη διαπλοκή του ατομικού με το γενικό και το κοινωνικό, όντας έτσι μια μαρτυρία του τρόπου που οι μεγάλες ανακατατάξεις των τελευταίων δεκαετιών, από την άνοδο του νεοφιλελευθερισμού και του νεοφασισμού ως τις μεταλλάξεις της Αριστεράς, διαθλώνται στη συνείδησή του. Είναι η συνείδηση ενός προοδευτικού –κατ’ εξαίρεση στην εποχή μας– αστού, που ενώ βιώνει την αδυναμία του να αλλάξει οτιδήποτε, ταυτόχρονα δεν εξαπατά τον εαυτό του για να υπερασπιστεί το στενό ταξικό του συμφέρον, αλλά φτάνει στις ρίζες των προβλημάτων και αδιεξόδων της εποχής μας.

Ο ήρωας των ποιημάτων, ο κ. Σατερθγουαίητ, παρμένος από μια ιστορία της Αγκάθα Κρίστι, παραμένει ο ίδιος σε όλους τους τόμους, λειτουργώντας ως μια μερική ενσάρκωση του ποιητή, αλλά και αυτών που ο ποιητής αναγνωρίζει ως κοινά ή ως διαφορές του με τους συγχρόνους του, πρώτ’ απ’ όλα με εκείνους, άνδρες και γυναίκες, που συναναστράφηκε στη ζωή του. Στους τελευταίους τόμους δίνεται μια μεγαλύτερη βαρύτητα σε αυτή την πλευρά, σε μια προσπάθεια να διαχωριστεί το θετικό από το αρνητικό και να ανιχνευθούν οι διάφορες στάσεις απέναντι στην πραγματικότητα. Ωστόσο, συνολικά ο ποιητής εστιάζει περισσότερο στα δικά του προσωπικά βιώματα.

Η επεξεργασία της αντίθεσης ανάμεσα στη νιότη και την ωριμότητα περιστρέφεται γύρω από θέματα όπως τα ευγενικά ιδανικά της νιότης, ο ενθουσιασμός της, ο έρωτας, οι διαψεύσεις από την πορεία της ζωής, οι αποτιμήσεις της ωριμότητας – όλα αυτά πάνω στο φόντο της τωρινής εποχής του ασύδοτου καπιταλισμού και του ατομικισμού, που εντοπίζεται από τον ποιητή ως η ρίζα όλων των διαψεύσεων και της μη πραγμάτωσης των δυνατοτήτων του, και των δυνατοτήτων όλων, που ορίζουν την ανθρώπινη γνησιότητα. Υπάρχει διαφυγή; Υπάρχει ελπίδα; Υπάρχει προοπτική, αν όχι για μας τουλάχιστον για τους επόμενους; Αυτά είναι τα ερωτήματα που προβάλλουν μέσα από τον ποιητικό του λόγο, όχι σαν διδακτισμοί, αλλά, κατά κανόνα, αβίαστα και φυσικά μέσα από τις εμπειρίες του, συνήθως με τη μορφή εσωτερικών διαλογισμών, στη διάρκεια του ψαρέματος, της παρηγοριάς που του έχει απομείνει «στας δυσμάς του βίου».

Ο Γαρμπής δεν παραλείπει να αυτοσαρκάζεται. Ξεκινά τον πρόλογο στο δεύτερο τόμο με τη φράση: «Ο πρώτος τόμος των ποιημάτων για τον κ. Σατερθγουαίητ στέφθηκε από παταγώδη αποτυχία». Και σε ένα από τα ποιήματα του τρίτου τόμου, ομολογεί την πρακτική αναποτελεσματικότητα των διαλογισμών του:

Τι σημαίνει για κάποιον να είναι

Γιατί υπάρχει κάτι αντί να μην υπάρχει τίποτα

Ω! Πόσο επιχείρησα να εμβαθύνω σ’ όλ’ αυτά

Όμως ο κόσμος δεν έγινε καλύτερος.

Αυτό δεν έχει την έννοια της ριζικής και αναπόφευκτης αποτυχίας, του αναπόδραστου και του μοιραίου. Στο ίδιο ποίημα ακολουθείται από μια στροφή που δίνει ένα κλειδί στην κατανόηση των λόγων της αποτυχίας:

Η ύπαρξη που κατανοεί τον εαυτό της με γνώση εσωτερική…

Αποτελείται από δυνατότητες, έχει χαρακτήρα δυναμικό

Η βάση της είναι η ικανότητά της να συλλάβει τις δυνατότητές της.

Το Dasein είναι οι δυνατότητές του.

Ω! Πόσο επιχείρησα να εμβαθύνω σ’ όλ’ αυτά

Όμως ο κόσμος δεν έγινε καλύτερος.

Εδώ εκπληρώνεται ένα παραπέρα βήμα από την απλή αναγνώριση της διάψευσης, που όμως και αυτό αποδεικνύεται ανεπαρκές. Ο Μαρξ θα σχολίαζε ασφαλώς ότι δεν αρκεί ακόμη και η συνείδηση της δυναμικότητας· αυτό που μετρά είναι η διασφάλιση των όρων για την έμπρακτη πραγμάτωσή της. Η τελευταία έχει χαρακτήρα συλλογικό, προϋποθέτει δε στην εποχή μας τη σύμπτωση του υποκειμενικού με το αντικειμενικό μέσα στην επαναστατική πράξη, ως αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών.

Ο Γαρμπής προσεγγίζει αυτή την αλήθεια και την αρθρώνει σε ένα άλλο ποίημα του δεύτερου τόμου:

Ήταν ίσως γιατί έκανα ένα λάθος.

Ήθελα να αλλάξω το μοντέλο του εαυτού μου

Αντί ν’ αλλάξω το μοντέλο της ζωής.

Ο ίδιος δεν αφήνει αμφιβολίες για τις κοινωνικές ρίζες του ατομικού του αδιεξόδου, στην ίδια την κίνηση του αχαλίνωτου καπιταλισμού των ημερών μας, μια κίνηση στην οποία δεν μπορεί να αντιδράσει αποτελεσματικά ως άτομο. Απεναντίας, άμεσα, με την επαγγελματική του ιδιότητα ως δικηγόρος, καθημερινά υποχρεώνεται να την υπηρετεί, ακόμη και παρά τη θέλησή του. Όπως εξομολογείται με πικρή ειρωνεία και αυτοσαρκασμό σε ένα από τα ποιήματα αυτού του τόμου:

Υπηρέτησα κι εγώ, ως Robocop,

συμφέροντα που με απωθούσαν∙ ο προγραμματισμός βλέπετε…

Υπηρέτησα τη μεγαλοαστικοποίηση υποβαθμισμένων περιοχών,

βαρόνους του υποκόσμου του real estate,

λούμπεν στοιχεία και μπράβους με λευκά κολάρα,

πρωταγωνιστές, θύτες ταυτόχρονα και θύματα,

όργανα επιβολής νέας τάξης πραγμάτων,

λούστρους χρηματικοποίησης της οικονομίας,

νέα πεδία συσσώρευσης κεφαλαίου σε τομείς

που κάποτε ήταν εκτός εκμετάλλευσης,

ιδιωτικοποιήσεις δημόσιων υπηρεσιών

και μετατροπές δημόσιων χώρων σε ιδιωτικές περιουσίες.

Και τώρα που ανέκτησα τη συνειδητοποίησή μου,

τώρα, στυμμένη λεμονόκουπα,

ψαρεύω, παίζω σκάκι και γράφω ημερολόγια.

Για τον Γαρμπή έχει ιδιαίτερη σημασία να δείξει τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην αδυναμία απέναντι στην παρακμή και την ενεργό στράτευση με μια κοινωνία και μια εξουσία που αλλοτριώνει. Η γραμμή δεν είναι πάντα τελείως ευδιάκριτη αλλά υπάρχει. Η σημασία της έγκειται στο γεγονός ότι η αδυναμία μπορεί να είναι μια προσωρινή, έστω και μακρόχρονη κάποτε κατάσταση, και ως τέτοια εμπεριέχει ακόμη την προοπτική μιας αλλαγής. Αντίθετα, όσοι περνούν τη διαχωριστική γραμμή, ξεπέφτοντας στον κυνικό κομφορμισμό και την υποκρισία, στερούν από τον εαυτό τους κάθε δυνατότητα επιστροφής σε μια γνήσια ανθρώπινη ύπαρξη.

Η μορφή του Ανέστη στο δεύτερο τόμο ενσαρκώνει την τελευταία περίπτωση. Ο ήρωας του ποιήματος γίνεται τέτοιος όχι από φυσική κακία αλλά από μια εκδικητική αντίδραση στις δυσχέρειες των παιδικών του χρόνων. Δεν παύει όμως να ενσαρκώνει την ταύτιση με την κοινωνική αδικία, αυτόν που πρόθεσή του είναι «να βασανίσει την κοινωνία» το «ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της παραφροσύνης του» όντας «η θανάσιμη λογική».

Από την άλλη μεριά, αδύναμοι είναι όσοι παρασέρνονται από το γενικό κλίμα της παραίτησης, επιλέγοντας τη φυγή και το συμβιβασμό με το ατομικιστικό πνεύμα της εποχής. Ο ποιητής εντάσσει σε αυτή την κατηγορία την πλειονότητα των περιπτώσεων αναγνωρίζοντάς τους το ελαφρυντικό ότι δεν προδίδουν ενεργά τα ιδανικά τους αλλά και αποδοκιμάζοντας ταυτόχρονα τη στάση τους, μέσα από την καταγραφή και την αντιπαράθεσή της στην παλιά, προοδευτική αφετηρία τους.

Ήμασταν τότε νέοι. Οδοιπόροι στον «δρόμο της Δαμασκού»

αναζητούσαμε ένα ιδανικό που δεν έγινε ποτέ σταθερό απόκτημα.

Σημασία είχε ότι υπήρχε ιδανικό.

Αποζητούσαμε να λυτρώσουμε τον άνθρωπο, όχι να τον ξεπεράσουμε.

Ούτε εγωιστικές εξάρσεις, ούτε ατομοκρατικά δόγματα…

Τώρα οι περισσότεροι από μας

αποζητούν μεταφυσική στέγη, πετούν προς το υπερβατικό

αναζητούν μια σωτήρια ενότητα.

Στο ποίημα για το Θωμά στο δεύτερο τόμο βρίσκουμε μια εξοντωτική κριτική της σύγχρονης καπιταλιστικής βαρβαρότητας, του φασισμού που εκδηλώνεται στην απάνθρωπη αντιμετώπιση των μεταναστών από τη «δημοκρατική Ευρώπη»:

«Είναι διαχείριση φόνων», είπε ο Θωμάς πετώντας την εφημερίδα

Έξω, στη χειμωνιάτικη λιακάδα, ούζα και γουρουνόπουλα μερίδα.

«Φόνων απαλλαγμένων ενοχών εκτός συνόρων,

με διάχυση ρατσιστική, φασιστική, δημόσιων λόγων.

Φόνων με τα συρματοπλέγματα και συνοριακή επιτήρηση.

Φόνων με ευρωπαϊκή αδιαφορία στη μαζική εξαθλίωση.

Πνίξτε τους, εκτός όμως ευρωπαϊκού εδάφους·

Εντός: πολιτισμός, παιδεία, ηθική, αξίες βάθους.

Ολοκαυτώστε τους εντός Ελλάδος, το grexit στο τραπέζι,

το bon pour l’ Orient εξακολουθεί να παίζει».

Διαμελισμός, προτεκτοράτα, βιομηχανικές ζώνες·

είναι πολλά τα χρέη στους αιώνες.

Αριστεροί και Δεξιοί και ποδονίφτες Ποταμοί

ομονοείτε, απαράδεκτοι, σε μια κοινή γραμμή:

διασφαλίστε την ασφάλεια του Ευρωπαίου,

στη λασπουριά της Ειδομένης, στον πυθμένα του Αιγαίου.

Και σε ένα άλλο ποίημα του ίδιου τόμου γίνεται μια διάγνωση του εκφυλισμού της πολιτικής, της μεταστροφής των αξιών σε προκαλύμματα των μηχανισμών της εξουσίας, είτε κάτω από μια παραδοσιακή, είτε κάτω από μια ψευδο-αριστερή αμφίεση:

Ο φιλελεύθερος λόγος διολίσθησε σε φασιστικό,

τον αριστερό διεκδικούν αλητορέμπελοι της καφετέριας.

Μια ίδια μηχανή παραγωγής εξουσίας και πλούτου

συνεχίζει να λειτουργεί στα παρασκήνια.

Η έντονη βίωση των αδιεξόδων δεν κάνει παρ’ όλα αυτά τον Γαρμπή απαισιόδοξο, όπως θα μπορούσε να φανεί σε μια επιφανειακή ανάγνωση των ποιημάτων του. Ανιχνεύει τις δυνατότητες της υπέρβασης, αλλά μόνο στην εμβρυακή τους μορφή, όπως υπάρχουν σήμερα στις ανθρώπινες υπάρξεις που δεν γίνονται στυγνές και μονοκόμματες, αλλά διατηρούν μέσα τους την αίσθηση της ποικιλίας και των αντιθέσεων της ζωής:

Τρεις και τέταρτο το πρωί, άρχισε να χιονίζει

Στη φύση νεκρική σιγή, μα κάτι ψιθυρίζει.

Πάντα μιλάει στην καρδιά όταν πέφτει χιόνι

για να ζεστάνει το συναίσθημα, να μην κρυώνει.

Θα μπορέσουν άραγε οι ανθρώπινες βλέψεις για ένα καλύτερο κόσμο να γίνουν κάτι που πάει πέρα από τη στενή εσωτερικότητα του υποκειμένου; Ο Γαρμπής μας θέτει αντιμέτωπους με αυτό το ερώτημα, χωρίς να το απαντά ή να έχει την πρόθεση να το απαντήσει. Σε αυτό βρίσκεται, άλλωστε, η αξία των συλλογών του.

Ο Χρήστος Κεφαλής είναι μέλος της ΣΕ της Μαρξιστικής Σκέψης. Το παρόν είναι μια προσαρμοσμένη εκδοχή του προλόγου του στον τέταρτο τόμο της συλλογής του Κ. Γαρμπή Το Ημερολόγιο του Μυστηριώδους κ. Σάτερθγουαιητ, εκδ. Φαραί, Αθήνα 2018.