Πόσο διαφορετική η φετινή 25η Μάρτη! Η «Εθνική εορτή» στην εποχή του Κορονοϊού ελάχιστα μοιάζει με τα προηγούμενα χρόνια, λείπουν οι φιέστες και οι παρελάσεις. Μόνες σταθερές είναι ο Δημήτρης Παπαμιχαήλ ως Παπαφλέσσας στην τηλεόραση και τα μηνύματα, τα αφιερώματα και οι αναφορές στην «Εθνική ενότητα». Είναι τόσο προβλέψιμα: Η εθνική ενότητα που, υποτίθεται, μας απελευθέρωσε τότε, οδηγός στις μεγάλες σημερινές μάχες κατά του κορωνοϊού αλλά και της «εξωτερικής απειλής». Όλα αυτά, στηριγμένα στο μεγάλο, διαχρονικό εθνικό αφήγημα μιας Επανάστασης που ξεκίνησε με ομοθυμία στις 25 Μάρτη, με δοξολογία στην Αγία Λαύρα χοροστατούντος του Π.Π. Γερμανού κ.λπ., κ.λπ.!
Είναι φυσικά ψέματα, το γνωρίζουν πια και τα μικρά παιδιά. Σχετικά με την έναρξη, ο υπεράνω πάσης «αντεθνικής υποψίας» ιστορικός, υπαρχηγός του Αγγλικού κόμματος και πρωθυπουργός Σπυρίδων Τρικούπης σημειώνει: «ψευδής είναι η εν Ελλάδι επικρατούσα ιδέα ότι η εν τη μονή της Αγίας Λαύρας ανυψώθη κατά πρώτον η σημαία της ελληνικής επαναστάσεως». (Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Τόμος Α, σελ. 368).
Άλλοι ιστορικοί, επίσης υπεράνω κάθε υποψίας, όπως ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος και ο ακαδημαϊκός Διονύσιος Κόκκινος, δεν αναφέρουν τίποτα για το περιστατικό αυτό. Το 1938 θα δημοσιοποιηθούν έγγραφα από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους που αποδεικνύουν ότι η πρώτη αναφορά για την Αγία Λαύρα και το «λάβαρο» μαρτυρείται μόλις το 1851.
Και το κυριότερο: στα «Απομνημονεύματά» του ο ίδιος ο Π.Π. Γερμανός δεν αναφέρει τίποτα σχετικό! Η κοινή λογική λέει πως αν είχε κηρύξει μια Επανάσταση… θα το θυμόταν! Έχει λοιπόν αξία να επιχειρήσουμε μικρή ρωγμή στο επίσημο αφήγημα μιλώντας για την πραγματική έναρξη της Επανάστασης που αποτελεί, όπως θα δούμε, μικρογραφία όλης της εξέλιξής της.
Πάτρα, η πρώτη ελεύθερη πόλη κι ο Παναγιώτης Καρατζάς
Λίγοι γνωρίζουν πως η πρώτη πόλη που απελευθερώθηκε ήταν η Πάτρα. Ακόμη λιγότεροι το όνομα του Παναγιώτη Καρατζά, του τσαγκάρη που ηγήθηκε του ξεσπάσματος της επανάστασης.
Ο Αναστασόπουλος, όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, από νεαρός ερχόταν σε σύγκρουση με την τουρκική εξουσία. Τον Σεπτέμβρη του 1809 αναγκάζεται να καταφύγει στην Ζάκυνθο και τον Νοέμβρη κατατάσσεται εθελοντής στο 3ο Τάγμα της Ελληνικής Λεγεώνος Γραμμής (μονάδα του Αγγλικού στρατού) υπό τον λοχαγό Καλογήρου. Υπηρέτησε για τρία χρόνια και έφτασε ως τον βαθμό του ανθυπολοχαγού. Θα επιστρέψει στην Πάτρα το 1812 όπου θα ασκήσει το επάγγελμα του τσαγκάρη, ερχόμενος πάλι σε προστριβές τόσο με την εξουσία όσο και με τους κοτζαμπάσηδες.
Δεν είναι γνωστό πότε μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, ο Λ. Μαργαρίτης υποστηρίζει ότι μυήθηκε από τον Παπαφλέσσα. Το σίγουρο είναι πως τις παραμονές της επανάστασης η Πάτρα ήταν γεμάτη από Φιλικούς. Ο Καρατζάς, μαζί με τον Παναγιώτη Ανδριτσόπουλο είχαν συγκροτήσει ένοπλο τμήμα 50 ανδρών με την ενίσχυση του μεγαλέμπορου και Φιλικού Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου.
Αξίζει να πούμε δυο λόγια και για αυτόν: Ο Κωστής Παπαγιώργης τον χαρακτηρίζει, σωστά, ως έναν από τους τιμιότερους αγωνιστές. Ξόδεψε την κολοσσιαία περιουσία του για να στηρίξει τον αγώνα. Είναι χαρακτηριστικό το τέλος του: Πολέμησε στο Μεσολόγγι, λίγο πριν την Έξοδο πήγε στη Ζάκυνθο να αγοράσει προμήθειες. Παρά τις παραινέσεις των φίλων του να μην επιστρέψει στην, καταδικασμένη, πολιτεία αυτός αρνήθηκε, γύρισε και σκοτώθηκε στην Έξοδο. Μην ψάξετε και γι’ αυτόν αράδες στην επίσημη ιστορία, δεν θα βρείτε.
Ας ξαναγυρίσουμε όμως στην Αχαΐα και στον Καρατζά. Από τις 14 ως τις 16 του Μάρτη του 1821 ο Νίκος Σολιώτης μαζί με τον Αναγνώστη Κορδή και άλλους κλέφτες έστησαν ενέδρα και χτύπησαν φοροεισπράχτορες των Τούρκων και στην τοποθεσία «Πόρτες», κοντά στο χωριό Αγρίδι στον Χελμό, τρεις ταχυδρόμους που μετέφεραν επιστολές του Καϊμακάμη (διοικητή) της Τρίπολης Μεχμέτ Σαλίχ στον Χουρσίτ πασά στα Ιωάννινα. Το πρώτο ντουφέκι είχε ριχτεί. Στις 20 Μάρτη οι Πετμεζαίοι θα χτυπήσουν τον διοικητή των Καλαβρύτων Αρναούτογλου. Σημαντική λεπτομέρεια(;): Εκείνες τις μέρες, ο Μεχμέτ Σαλίχ είχε απαιτήσει από τους πρόκριτους και τους αρχιερείς της Πελοποννήσου να παρουσιαστούν στην Τρίπολη, ουσιαστικά όμηροι. Πολλοί πήγαν, ορισμένοι κρύφτηκαν καιροσκοπικά, λίγοι αρνήθηκαν. Ανάμεσα σε αυτούς που ξεκίνησαν να πάνε την Τρίπολη ήταν κι ο Π.Π. Γερμανός. Ο Καρατζάς με τους άντρες του θα τον υποχρεώσουν με ισχυρή πειθώ(…) να γυρίσει πίσω!
Η απάντηση των ένοπλων Ελλήνων ήταν άμεση! Με επικεφαλής τον Καρατζά και τους Επτανήσιους Β. Λιβαδά και Ν. Γερακάρη χτύπησαν τους Τούρκους και τους ανάγκασαν να τραβηχτούν στο κάστρο της Πάτρας. Αξίζει να αναφέρουμε πως την πρώτη νύχτα ο Καρατζάς και οι 50 άντρες του έτρεχαν συνεχώς γύρω από το Κάστρο δίνοντας την αίσθηση εκατοντάδων πολιορκητών! Με τους Τούρκους κλεισμένους στο κάστρο, η Πάτρα είναι η πρώτη πόλη που ελευθερώνεται και, στην ουσία, ξεκινάει τον μεγάλο αγώνα της Επανάστασης.
Τρεις μέρες κράτησε η χαρά. Στις 24 Μάρτη θα μπουν καμαρωτοί στην πόλη ο Π.Π. Γερμανός, ο Λόντος, ο Χαραλάμπης και άλλοι κοτζαμπάσηδες. Σχημάτισαν μόνοι τους το «Αχαϊκόν Διευθυντήριον», πήραν στα χέρια τους την εξουσία και παραμέρισαν τον Καρατζά, τον Παπαδιαμαντόπουλο και τους άλλους πρωτεργάτες της επανάστασης. Τα αποτελέσματα θα είναι καταστροφικά: η άμυνα παρέλυσε και λίγες μέρες αργότερα, στις 3 Απρίλη, ο Γιουσούφ Πασάς πέρασε από το Ρίο και κατέλαβε την Πάτρα που την παρέδωσε στη σφαγή.
Το … «Αχαϊκόν Διευθυντήριον» έγινε, φυσικά, καπνός. Ο μόνος που κράτησε τη θέση του και κάλυψε τη φυγή των αμάχων ήταν ο Καρατζάς. Από τα μέσα του Μάη ξεκίνησε μια ιδιόμορφη πολιορκία: οι Τούρκοι κρατούσαν την πόλη και το φρούριο, οι Έλληνες τα γύρω χωριά. Τους επόμενους μήνες ακολούθησαν σκληρές μάχες στις οποίες ο Καρατζάς ήταν ο μεγάλος πρωταγωνιστής, το όνομά του έγινε θρύλος μεταξύ των αγωνιστών. Δυστυχώς, την ίδια στιγμή εξελισσόταν και η προσπάθεια των κοτζαμπάσηδων να μειώσουν την επιρροή των οπλαρχηγών, καλλιεργώντας τη διχόνοια και την καχυποψία. Κατόρθωσαν να στρέψουν εναντίον του Καρατζά την οικογένεια των Κουμιανωταίων, ισχυρών οπλαρχηγών. Αποτέλεσμα, το ελληνικό στρατόπεδο στα μέσα Αυγούστου να διαλυθεί και το χειρότερο: στις 4 Σεπτέμβρη του 1821, στο μοναστήρι του Ομπλού, ο Τσαλαμηδάς – πρωτοπαλίκαρο των Κουμιανωταίων – θα δολοφονήσει πισώπλατα τον Καρατζά.
Σπάνια υπήρξε, σύμφωνα με τις πηγές, τέτοιος παλλαϊκός θρήνος σαν αυτόν που ακολούθησε τη δολοφονία του Καρατζά. Το δημοτικό τραγούδι γεννήθηκε αμέσως:
«Θεέ μου ο Καρατζάς τι γίνηκε, αυτός ο καπετάνιος;
Μάιδε στην Πάτρα φαίνεται μάιδε στο Σαραβάλι.
Μας είπαν πως τον σκότωσαν μεσ’ στου Ομπλού την πόρτα».
Στρατιωτικά οι συνέπειες ήταν μεγάλες: Τα ένοπλα τμήματα των Ελλήνων θα διαλυθούν και η Πάτρα, η πρώτη σημαντική ελληνική πόλη που απελευθερώθηκε, θα μείνει μέχρι και το τέλος της Επανάστασης στα χέρια των Τούρκων, μόλις τον Οκτώβρη του 1828 θα αποχωρήσουν. Είναι γεγονός που θα έχει καταλυτική σημασία σε πολλές περιπτώσεις και, κυρίως, στην πολιορκία του Μεσολογγίου. Αν η Πάτρα ήταν ελεύθερη, το Μεσολόγγι δεν θα είχε πρόβλημα ανεφοδιασμού.
Κλείνοντας την ιστορία του Παναγιώτη Καρατζά είναι σημαντικό να σταθούμε στο βιβλίο του Πατρινού Νίκου Μόσχου “Καρατζάς ο αγνοημένος, Πατρών Γερμανός ο τιμημένος”. Η αντίθεση του τίτλου είναι τόσο εύγλωττη! Το βιβλίο αυτό που εκδόθηκε το 1961 ξεκινάει με ένα σημείωμα του συγγραφέα: “Το σπίτι που γεννήθηκε και έζησε ο Παναγιώτης Καρατζάς σώζεται ακόμη. Ωστόσο ούτε η ιδιαίτερη πατρίδα του η Πάτρα, ούτε η μεγάλη πατρίδα του αξιώθηκαν να εντοιχίσουν ένα κομμάτι μάρμαρο – τόσο ασήμαντη τιμή για τον Αγωνιστή που τις αγάπησε και τις δυο πάρα πολύ.”. Δεν μπορεί να τα πει κάποιος καλύτερα! Εννοείται πως το σπουδαίο αυτό βιβλίο για τον αγνοημένο αγωνιστή, αγνοείται κι αυτό στα επίσημα κείμενα!
Σαν σκηνή από ταινία προσεχώς…
Η γνώση των πραγματικών γεγονότων της αρχής της Επανάστασης έχει ιδιαίτερη αξία, ειδικά στην εποχή που ζούμε μια πρωτόγνωρη επίθεση αποδόμησης κάθε ιστορικής αλήθειας αλλά και μεθοδολογίας, επαναφορά των πιο σκοταδιστικών, ανιστόρητων ιδεολογημάτων.
Ταυτόχρονα, εύκολα διαπιστώνουμε πως μέσα σε αυτό το στιγμιότυπο περιγράφεται όλος ο θρίαμβος κι η τραγωδία της Επανάστασης. Αν αλλάξουμε τα ονόματα των τόπων και των ανθρώπων θα βρούμε αντίστοιχες ιστορίες στην Ύδρα με τον Οικονόμου, στις Σπέτσες με τον Πάνου, στη Σάμο με τον Λογοθέτη, στην Αττική με τον Βασιλείου, στη Χίο με τον Μπουρνιά και άλλες.
Είναι εντυπωσιακές οι ομοιότητες. Η πρώτη διαπίστωση είναι πως τα ονόματα αυτών των πρωτεργατών, όπως και των πρωτοπόρων Φιλικών, αγνοούνται επιδεικτικά από την επίσημη ιστορία. Όλοι προέρχονταν από τα μεσαία και τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα: τσαγκάρηδες, μικροκαπετάνιοι, αγρότες. Στελέχη της Φιλικής Εταιρείας με μεγάλη κοινωνική αναγνώριση και, εξίσου, μεγάλη αντιπαλότητα με τους κοτζαμπάσηδες και τους μεγαλοκαραβοκύρηδες των νησιών. Ηγήθηκαν του επαναστατικού ξεσπάσματος, κόντρα στη θέληση των δυνατών και, στην αρχή, επικράτησαν. Γρήγορα όμως, με εξαίρεση τον Λογοθέτη στη Σάμο, παραμερίστηκαν από τους κοτζαμπάσηδες και, το πιο τραγικό, σχεδόν όλοι δολοφονήθηκαν.
Τόσες ομοιότητες δεν μπορεί φυσικά να είναι τυχαίες. Είναι η κοινή πορεία της ριζοσπαστικής πτέρυγας της επανάστασης που, σε γενικές γραμμές, εκφράζει η Φιλική Εταιρεία: Η στρατηγική της Εθνικής Ενότητας για το ξέσπασμα της Επανάστασης που θα προσέλκυε ανώτερα στρώματα και άλλα θα ουδετεροποιούσε έφερε αποτέλεσμα. Μετά όμως, το επόμενο βήμα; Η εύκολη απάντηση είναι πως δεν υπήρχε σχέδιο, η Φιλική Εταιρεία ουσιαστικά έπαψε να παίζει ρόλο.
Ας αναρωτηθούμε όμως, με απόσταση δύο αιώνων, αν θα μπορούσε να υπάρξει σχέδιο και μια διαφορετική πορεία. Στη ρημαγμένη, πάμφτωχη και αναλφάβητη Ελλάδα του 1821, σε ένα διεθνές περιβάλλον που όλα τα έσκιαζε η «Ιερά Συμμαχία» θα ήταν μάλλον ουτοπικό να ζητάμε κάτι περισσότερο από αυτό το πρώτο, το τεράστιο βήμα που γέννησε το Ελληνικό κράτος. Αν το δούμε ψυχρά, πρόκειται για γεγονός με κοσμοϊστορική σημασία. Μην υποτιμούμε, συνέβαλε αποφασιστικά στην αποδυνάμωση της Ιεράς Συμμαχίας, στο ξέσπασμα επαναστατικών κινημάτων που κι αυτά ξεπέρασαν την εποχή τους.
Αυτή η εκτίμηση εξηγεί και το μένος του επίσημου κράτους να γραφτεί η ιστορία της εποχής με συγκεκριμένο τρόπο και, κυρίως, να σταλούν τα «κατάλληλα» μηνύματα. Μισό αιώνα πριν, στη μονογραφία του Καραϊσκάκη, ο Φωτιάδης χαρακτήριζε τον τρόπο που παρουσιάζεται το 1821 σαν ένα αντεστραμμένο είδωλο, σαν έναν παραμορφωτικό καθρέφτη που έφτιαξε το επίσημο κράτος. Είχε δίκιο φυσικά. Έχει αξία να σπάμε σε πολλά κομμάτια το ψεύτικο αυτό είδωλο ώστε ψηφίδα – ψηφίδα να ξανασυνθέσουμε το μεγάλο δίδαγμα: Η Επανάσταση, όταν είναι πραγματική κοινωνική ανάγκη μπορεί να γίνει, όσο κι αν οι συσχετισμοί φαντάζουν ανίκητοι. Αυτό προσπαθεί να κρύψει η επίσημη ιστορία, αυτή η τσούλα! Δεν πρέπει να την αφήσουμε…
Βιβλιογραφικές αναφορές
Σ. Τρικούπη, «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως»
Γ. Λαμπρινού, «Μορφές του 1821»
Ν. Μόσχου, «Καρατζάς ο αγνοημένος, Πατρών Γερμανός ο τιμημένος»
Δ. Φωτιάδη, «Καραϊσκάκης»
Κ. Παπαγεωργίου, «Τα καπάκια»
Λ. Μαργαρίτη, «Παναγιώτης Καρατζάς»
Ενημερωμένο, 24/3/2020, 12:05
