Ήδη από τον Σεπτέμβριο του 1942, ενόψει της μεγάλης επίθεσης στο Ελ Αλαμέιν, το βρετανικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής προσανατολιζόταν σε μια δυναμική ενέργεια στην περιοχή της ανατολικής Στερεάς, για τη διακοπή της σιδηροδρομικής σύνδεσης Θεσσαλονίκης – Αθήνας, μέσω της οποίας ανεφοδιάζονταν οι γερμανικές στρατιωτικές δυνάμεις που πολεμούσαν στη βόρεια Αφρική.
Έτσι, με δύο διαφορετικές αποστολές, τη νύχτα της 30ής Σεπτεμβρίου προς 1η Οκτωβρίου και τη νύχτα της 27ης προς 28 Οκτωβρίου, που είχαν πέσει με αλεξίπτωτα στη Γκιώνα και στην περιοχή του Κρίκελλου Ευρυτανίας, βρέθηκαν στη Ρούμελη συνολικά έντεκα ως δεκατρείς Βρετανοί και ένας Έλληνας, ο αξιωματικός βρετανικού στρατού Θέμης Μαρίνος, με την εντολή από τη βρετανική Υπηρεσία Ειδικών Επιχειρήσεων (SOE) να πραγματοποιήσουν μια τέτοια ενέργεια, σε συνεργασία με τους Έλληνες αντάρτες. Επικεφαλής ήταν ο συνταγματάρχης Έντμουντ Μάγιερς (Έντυ), με υπαρχηγό τον ταγματάρχη Κρίστοφερ Γουντχάουζ (Κρις). Η εντολή που είχε η βρετανική αποστολή ήταν να έρθει σε επαφή με τους αντάρτες του ΕΔΕΣ, που δρούσαν στην περιοχή της Ηπείρου και του Βάλτου Αιτωλοακαρνανίας, και μάλιστα δεν είχε ενημερωθεί καν για την ύπαρξη του ΕΛΑΣ (1).
Ο ΕΔΕΣ είχε ιδρυθεί από βενιζελικούς στρατιωτικούς, με πρωτοβουλία του συνταγματάρχη Ναπολέοντα Ζέρβα, τον Σεπτέμβριο 1941. Σύμφωνα με το ιδρυτικό Καταστατικό, σκοπός του ήταν η εγκαθίδρυση αβασίλευτου δημοκρατικού καθεστώτος, ενώ ως αρχηγό του αναγνώριζε τον αυτοεξόριστο στη Γαλλία στρατηγό Νικόλαο Πλαστήρα (2). Αργότερα, τον Μάρτιο του 1942, με παρέμβαση των Βρετανών, ως συνέπεια, κυρίως, της ανακοίνωσης της ίδρυσης του ΕΛΑΣ, προστέθηκε και αναφορά σε ενίσχυση του συμμαχικού αγώνα.
Η συγκρότηση των Εθνικών Ομάδων Ελλήνων Ανταρτών (ΕΟΕΑ) από τον ΕΔΕΣ έγινε μετά από βρετανικές πιέσεις προς τον Ζέρβα, ο οποίος έφυγε από την Αθήνα στις 23 Ιουλίου 1942, καθώς η εμφάνιση του ΕΛΑΣ στα βουνά της ηπειρωτικής Ελλάδας άρχισε να προκαλεί ακόμη πιο έντονες ανησυχίες. Όπως ανέφερε ο Κρις Γουντχάουζ, «Είναι πλέον φανερό, από τα έγγραφα της SOE, ότι ο Ζέρβας εκβιάστηκε ουσιαστικά για να βγει στο βουνό το 1942» (3). Σύμφωνα με τον ίδιο, χωρίς τους Βρετανούς, ΕΔΕΣ δεν θα υπήρχε και «ολόκληρη η Ελλάδα θα είχε περιέλθει στον έλεγχο του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, όταν έφυγαν οι Γερμανοί» (4).
Έχοντας συγκροτήσει τις πρώτες ανταρτοομάδες στην περιοχή της Άρτας και της Πρέβεζας, στις οποίες προστέθηκαν και οι ομάδες του γιατρού Στέλιου Χούτα στον Βάλτο, ο Ζέρβας είχε, τον Νοέμβριο 1942, μια υπολογίσιμη δύναμη ανταρτών, αν και πολύ μικρότερη απ’ αυτήν του ΕΛΑΣ. Όπως επισήμανε ο Μάγιερς, ο αντικομμουνισμός και το μίσος προς το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ ήταν χαρακτηριστικό της αντίληψης των αξιωματικών του ΕΔΕΣ: «Οι αξιωματικοί του Ζέρβα, όταν μιλούσαν για τους αρχηγούς του ΕΑΜ, τους ανέφεραν πάντα, καθαρά και ξάστερα, σαν οι “Κομμουνισταί”. Προφανώς τους μισούσαν και απέρριπταν τους πολιτικούς τους στόχους» (5).
Επιλέγοντας ως στόχο τη γέφυρα του Γοργοπόταμου στη Φθιώτιδα, που η ανατίναξή της θα μπορούσε να διακόψει τη σιδηροδρομική σύνδεση Θεσσαλονίκης – Αθήνας για μεγάλο χρονικό διάστημα, οι Βρετανοί ήρθαν σε επαφή τόσο με τον Ζέρβα όσο και με τον Άρη, για την από κοινού πραγματοποίηση της δολιοφθοράς. Παρά τις οδηγίες που είχαν και την αρχική άγνοιά τους για την ύπαρξη του ΕΛΑΣ, οι Βρετανοί αντιλήφθηκαν, από τις πρώτες μέρες που βρέθηκαν στα βουνά της Ρούμελης, ότι χωρίς τους αντάρτες του Άρη, που ήδη είχαν αποδείξει το αξιόμαχό τους, ενώ, ταυτόχρονα, είχαν αναπτύξει σχέσεις εμπιστοσύνης με τον λαό της περιοχής, η ενέργεια αυτή θα ήταν δύσκολο ή και αδύνατο να πραγματοποιηθεί.
Ο Άρης γνώριζε πως οι Βρετανοί ήταν, στην πραγματικότητα, εχθρικοί απέναντί του (6), ενώ ανάλογα ήταν και τα δικά του αισθήματα απέναντί τους. Ας μην ξεχνάμε ότι το ΚΚΕ σταθερά, από την ίδρυσή του, ήταν τοποθετημένο κατά της βρετανικής επικυριαρχίας στην Ελλάδα. Η αντίθεση στον βρετανικό ιμπεριαλισμό και ο στιγματισμός του ως υπεύθυνου για μεγάλες ιστορικές περιπέτειες (όπως ήταν και η δικτατορία της 4ης Αυγούστου) αποτελούσαν βασικά στοιχεία της ιδεολογικοπολιτικής συγκρότησης των Ελλήνων κομμουνιστών.
Έτσι, ο Άρης δεν είχε αυταπάτες σχετικά με τις επιδιώξεις των Βρετανών στα χρόνια της Κατοχής. Ήξερε πως άμεσος στόχος τους ήταν ο έλεγχος του αντιστασιακού κινήματος, για τον περιορισμό της δύναμης και της επιρροής του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, ώστε να διαμορφώσουν τους όρους για τη μεταπολεμική αποκατάσταση της επικυριαρχίας τους στην Ελλάδα. Την οποία θα επιτύγχαναν με την επιστροφή του βασιλιά Γεωργίου στον Θρόνο και την εγκαθίδρυση καθεστώτος εχθρικού προς το λαϊκό κίνημα που διαμορφωνόταν μέσα από την εαμική Αντίσταση, τόσο την ένοπλη όσο και τη μαζική.
Εντούτοις, ο Άρης αποδέχτηκε την πρόταση των Βρετανών να συμμετάσχει στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου. Όχι μόνο γιατί η συνεργασία μαζί τους αποτελούσε πολιτική κατεύθυνση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, στο πλαίσιο του συμμαχικού αντιφασιστικού αγώνα, αλλά και γιατί μια ενδεχόμενη πραγματοποίησή της χωρίς τη συμμετοχή των ελασιτών ανταρτών θα είχε αρνητικές συνέπειες για το κύρος του ΕΛΑΣ και εν γένει του εαμικού κινήματος, στον λαό. Την απόφαση αυτή την πήρε χωρίς να έχει φτάσει έγκριση από την κομματική ηγεσία, την οποία είχε φροντίσει να ενημερώσει για τη βρετανική πρόταση.
Ο Άρης συναντήθηκε στις 14 Νοεμβρίου στη Βίνιανη της Ευρυτανίας με τον Γουντχάουζ και τον Ζέρβα, και εκεί ενημερώθηκε για την επιχείρηση που επρόκειτο να πραγματοποιηθεί. Έτσι, αφήνοντας στην Ευρυτανία δύναμη εξήντα ανταρτών, με επικεφαλής τον Βασίλη Πριόβολο (Ερμή), ξεκίνησε με τους υπόλοιπους και με τους εξήντα αντάρτες του Ζέρβα για το Μαυρολιθάρι της Φωκίδας, απ’ όπου θα κατευθύνονταν προς τον Γοργοπόταμο.
Όπως αναφέρει ο Φοίβος Γρηγοριάδης, «όταν οι δυνάμεις του Ζέρβα και του Άρη βάδιζαν συνενωμένες από τη Βίνιανη προς το Μαυρολιθάρι, η διαδρομή τους υπήρξε προκαταβολικά θριαμβευτική. Παντού η χαρά για την κοινή εμφάνιση υπήρξε ανυπόκριτη, σ’ όλα τα χωριά που πέρασαν “συμπορευόμενοι” (Στένωμα, Αγία Τριάδα, Μεγάλη Ράχη, Πουγκάκια, Γαρδίκι, Κολοκυθιά, Ανατολή, Δάφνη).
Ιδιαίτερα στο Γαρδίκι Ομαλαίων η υποδοχή των ανταρτών και των Άγγλων (…) γίνεται θριαμβευτική: Χτυπούν οι καμπάνες, παπάδες βγαίνουν με τα άμφια και τα εξαπτέρυγα, γυναίκες καίνε λιβάνι, κλαίνε οι γέροι, οι νέοι ζητούν ν’ ακολουθήσουν. Μιλάει ο Κρις με τα καλά ελληνικά του, ο Ζέρβας, ο Άρης.
Χορός στήνεται στο μεσοχώρι, που τον σέρνει ο Ζέρβας με το ποτήρι στο χέρι, ο Άρης του κρατάει το μαντήλι, ακολουθεί ο Περικλής, χορεύει κι ο Κρις. Παντού εκδηλώνεται ενθουσιασμός στο κατέβασμα. Όμοιος θ’ ακολουθήσει και στον γυρισμό!» (7).
Έχοντας ειδοποιηθεί οι οργανώσεις του ΕΑΜ στα χωριά, «έκαναν το καλύτερο που μπορούσαν. Φρόντισαν για την τροφοδοσία, για το στρατωνισμό, για τις πληροφορίες, για όλα όσα είχε ανάγκη ένας στρατός που μετακινείται. Οι αντάρτες ούτε το δαχτυλάκι τους δεν είχαν ανάγκη να κινήσουν. Όλα τα είχαν προβλέψει οι οργανώσεις. Κι όσα δεν είχαν, έβρισκαν τρόπο να τα βρουν», προκαλώντας «μεγάλη εντύπωση στον Ζέρβα και στον Κρις» (8).
Η ανατίναξη της γέφυρας πραγματοποιήθηκε με επιτυχία τη νύχτα της 25ης προς την 26η Νοεμβρίου, με ταυτόχρονη μάχη κατά των περίπου εκατό Ιταλών και των πέντε Γερμανών που τη φρουρούσαν. Απ’ αυτούς, έχασαν τη ζωή τους εφτά, τραυματίστηκαν πέντε και δύο χαρακτηρίστηκαν αγνοούμενοι, ενώ οι απώλειες των επιτιθέμενων ήταν τέσσερις τραυματίες. Ως αντίποινα, εκτελέστηκαν από τους κατακτητές είκοσι δύο κάτοικοι της Φθιώτιδας.
Δεν είναι γνωστό πόσοι ακριβώς ήταν οι ελασίτες που συμμετείχαν στην επιχείρηση, μαζί με τους 12 της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής και τους 60 αντάρτες του Ζέρβα. Σύμφωνα με πηγές προσκείμενες στον ΕΛΑΣ, ήταν 150 (9), ενώ πηγές του ΕΔΕΣ αναφέρουν 100 (10).
Η καταστροφή της γέφυρας του Γοργοπόταμου διέκοψε τη σιδηροδρομική σύνδεση Θεσσαλονίκης – Αθήνας μέχρι τις 6 Ιανουαρίου 1943. Αν και δεν είχε σοβαρές επιπτώσεις στον εφοδιασμό των γερμανικών στρατιωτικών δυνάμεων της βόρειας Αφρικής, όπου είχε πραγματοποιηθεί ήδη, στις 23 Οκτωβρίου – 5 Νοεμβρίου, η νικηφόρα για τους συμμάχους Μάχη του Ελ Αλαμέιν, η ανατίναξη ήταν μια από τις πιο σημαντικές επιχειρήσεις δολιοφθοράς κατά τη διάρκεια του πολέμου. Επιπλέον, ήταν πολύ μεγάλη η συμβολή της στην ανύψωση του φρονήματος του ελληνικού λαού.
Ως προς τον ΕΛΑΣ, η ενέργεια αυτή συνέβαλε στην αύξηση της αξιοπιστίας του, καθώς ήταν η κύρια δύναμη για την επιτυχή πραγματοποίησή της, ενώ, συνάμα, ανέβηκε το κύρος του Άρη Βελουχιώτη στα μάτια της κομματικής ηγεσίας, η οποία είχε σοβαρά προβλήματα με τη μέχρι τότε δραστηριότητά του (11).
Επιστρέφοντας στο Μαυρολιθάρι, στις 27 Νοεμβρίου, οι συμμετέχοντες έγιναν δεκτοί με λαϊκές εκδηλώσεις ενθουσιασμού. Εκεί ο αρχηγός της βρετανικής αποστολής Έντμουντ Μάγιερς δήλωσε στους Βελουχιώτη και Ζέρβα ότι θα προταθούν για απονομή μεγάλου βρετανικού παράσημου και τους πρόσφερε χρηματικό ποσό για τις ανάγκες των αντάρτικων τμημάτων τους. Όπως ανέφερε ο ίδιος, «είπα στο Ζέρβα και στον Άρη ότι θα τους πρότεινα (όπως και αρκετούς άλλους) για παράσημο. Όταν το άκουσε ο Άρης, απάντησε: “Δεν θέλω παράσημο. Θα προτιμούσα αρβύλες για τους άντρες μου”» (12). Εντούτοις, δέχτηκε το ποσό των 250 χρυσών λιρών που πρόσφερε ο Μάγιερς για τον ΕΛΑΣ, λέγοντάς του να μην καταγραφούν στα τοκογλυφικά δάνεια, όπως συνήθιζαν να κάνουν στο παρελθόν οι Μεγάλες Δυνάμεις (13).
Μεγάλη δυσαρέσκεια προκάλεσε στον Άρη η σχετική με την επιχείρηση του Γοργοπόταμου εκπομπή της βρετανικής ραδιοφωνίας, του BBC, όπου δεν υπήρξε καμία αναφορά στον ΕΛΑΣ και αποδόθηκε αποκλειστικά και μόνο στους Βρετανούς κομάντος και στον Ζέρβα. Τον οποίο είχαν επικηρύξει με μεγάλο ποσό οι Γερμανοί, με την επικήρυξη να δημοσιεύεται στον ελεγχόμενο από τους κατακτητές αθηναϊκό Τύπο.
«Όταν ο Νικηφόρος του μίλησε για την εκπομπή, γέλασε και του είπε:
– Και σκοτίστηκες, Νικηφόρε; Μα αυτό σημαίνει αγγλική πολιτική. Ακριβώς αυτό.
Κι όταν ο Νικηφόρος του έδειξε τις εφημερίδες, γέλασε πάλι:
– Ε… είδες ρεκλάμα;» (14).
1. Θεόδωρος Σαμπατακάκης, Οι βρετανικές υπηρεσίες κατά την περίοδο του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα – Διδακτορική διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα 2003, σ. 223.
2. Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ): Ιδρυτικόν (1941) – Καταστατικόν (1943) – Για μια νέα πολιτική ζωή (1943) – Αθήνα 1943.
3. C.Μ. Woodhouse, ό.π., σ. 12.
4. Στο ίδιο, σ. 132-133.
5. E.C.W. Myers, Η ελληνική περιπλοκή – Εξάντας, Αθήνα 1975, σ. 38.
6. Κώστας Γκριτζώνας, Ο Άρης Βελουχιώτης και οι Άγγλοι – Γλάρος, Αθήνα 1983, σ. 71-76.
7. Φοίβος Γρηγοριάδης, Γερμανοί, Κατοχή, Αντίστασις 1941-1943 – τόμος 5ος, Νεόκοσμος, Αθήνα 1973, σ. 388.
8. Πάνος Λαγδάς, Άρης Βελουχιώτης, ο πρώτος του αγώνα – Σφαέλος – Κυψέλη, Αθήνα 1964, σ. 145.
9. Στο ίδιο, σ. 153.
10. Ιωάννης Παπαφλωράτος, ΕΔΕΣ. Άγνωστες πτυχές από την ιστορία της οργάνωσης – Περισκόπιο, Αθήνα 2007, σ. 51.
11. Σόλων Γρηγοριάδης, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, 1941-1974: Κατοχή: η μεγάλη νύχτα – Ελευθεροτυπία, Αθήνα 2011, σ. 234.
12. Ε.C.W. Myers, ό.π., σ. 84.
13. Αλέξανδρος Ζαούσης, Οι δύο όχθες 1939-1945. Μια προσπάθεια για εθνική συμφιλίωση – Ωκεανίδα, Αθήνα 2015, σ. 445.
14. Πάνος Λαγδάς, ό.π., σ. 194.
