Τι σημαίνει αριστερά στη Λατινική Αμερική;
Την Κυριακή 19 Ιουνίου, η Κολομβία εξέλεξε αριστερό πρόεδρο: τον Γκουστάβο Πέτρο, για πρώτη φορά στην ιστορία της. Θα διαδεχθεί τον δεξιό πρόεδρο Ιβάν Ντούκε, ο οποίος παρέμεινε στην εξουσία για τέσσερα χρόνια.
Σύμφωνα με τα γραφόμενα του Jean-Jacques Kourliandsky[1] Διευθυντή του Παρατηρητηρίου της Λατινικής Αμερικής του Ιδρύματος Jean-Jaurès στο Παρίσι, – και συναφή δημοσιεύματα του Διεθνούς τύπου:
Η Κολομβία μαστίζεται από ανισότητες, οι οποίες έχουν επιδεινωθεί από τον Covid. Σε δύο χρόνια το ποσοστό φτώχειας αυξήθηκε κατά 10 μονάδες. Το 2021, πραγματοποιήθηκαν μεγάλης κλίμακας διαδηλώσεις με αίτημα περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη και κατεστάλησαν σκληρά. Για τον πληθυσμό, αυτές οι προεδρικές εκλογές ήταν μια ευκαιρία να εκφράσει την απογοήτευσή του σε μια ανίσχυρη κυβέρνηση, για τη φτώχεια, τη διαφθορά, την αύξηση της βίας και να ανατρέψει το πολιτικό σκηνικό, στο επίπεδο τουλάχιστον του προέδρου. (Το Μάρτιο που έγιναν οι βουλευτικές εκλογές για να εκλεγούν τα δυο σώματα του Κογκρέσου στην Κολομβία, η Γερουσία και η Βουλή των Αντιπροσώπων, η αριστερά δεν κατέκτησε πλειοψηφία σε κανένα από τα δυο σώματα).
Ο Γκουστάβο Πέτρο συγκέντρωσε το 40% των ψήφων στον 1ο γύρο, έναντι του 28% του Ροντόλφο Χερνάντεζ, ο οποίος είχε άμεσα την υποστήριξη της παραδοσιακής δεξιάς με επικεφαλής τον Φεντερίκο Γκουτιέρες (24%).
Στον 2ο γύρο ο Γκουστάβο Πέτρο, κέρδισε με μόλις το 50,4% των ψήφων. Αντάρτης μέχρι το 1990, όταν το αντάρτικο κίνημα M-19 υπέγραψε συμφωνία ειρήνης, ο Gustavo Petro έγινε γερουσιαστής και στη συνέχεια δήμαρχος της Μπογκοτά το 2014.
Ο Γκουστάβο Πέτρο κατάφερε να ενσαρκώσει την αιτούμενη από τους Κολομβιανούς αλλαγή, απευθυνόμενος σε ένα αστικό εκλογικό σώμα της μεσαίας τάξης. Η αντιπρόεδρός του Φράντσια Μαρκές, φεμινίστρια και περιβαλλοντική ακτιβίστρια ήταν εκείνη που, εκπροσωπώντας τις εργατικές τάξεις και τους πληθυσμούς αφρικανικής καταγωγής, κατάφερε να φέρει στις κάλπες ανθρώπους που συνήθως δεν ψηφίζουν. Το ποσοστό συμμετοχής στις προεδρικές εκλογές ποτέ δεν ήταν τόσο υψηλό (58%) –από το 1997.
Ο Ροντόλφο Χερνάντεζ –μεγιστάνας του πλούτου– παρουσιάστηκε χωρίς πρόγραμμα, έκανε εκστρατεία στα κοινωνικά δίκτυα (TikTok, Instagram) και περιορίστηκε να εκφράσει την επιθυμία του να καταπολεμήσει τη διαφθορά. Μια λύση που, σύμφωνα με τον ίδιο, επιτρέπει τη μείωση των φόρων και την ενίσχυση του κρατικού προϋπολογισμού.
Σχετικά τώρα με το κυβερνητικό πρόγραμμα του Γκουστάβο Πέτρο, το μόνο που μπορεί να συναχθεί, από τις γενικότητες που έχει προπαγανδίσει, είναι ότι υπάρχει επιθυμία να ανταποκριθεί σε ευρύτερες κοινωνικές προσδοκίες και να προχωρήσει προς έναν τρόπο ανάπτυξης που σέβεται περισσότερο το περιβάλλον και επομένως λιγότερο εξορυκτικό.
Ωστόσο, το πώς θα επιτευχθεί αυτό εγείρει ερωτήματα, διότι το εισόδημα τόσο της Κολομβίας, όσο και της πλειοψηφίας των χωρών της Λατινικής Αμερικής, εξαρτάται από την εξαγωγή πρωτογενών προϊόντων, στην Κολομβία ιδιαίτερα από την εξαγωγή άνθρακα και πετρελαίου, και σε ορισμένες χώρες και αγροτικών προϊόντων εντατικής καλλιέργειας (και κοκαΐνης).
Το μόνο συγκεκριμένο μέτρο, που έχει μέχρι στιγμής ανακοινωθεί από τον Πέτρο, είναι η απελευθέρωση των φοιτητών που φυλακίστηκαν μετά τις διαδηλώσεις του 2021. Στη νικητήρια ομιλία του, ο νέος Πρόεδρος μίλησε για ειρήνη και αγάπη περίπου για δέκα λεπτά. Αυτό μπορεί να φαίνεται περίεργο για την Ευρώπη, αλλά στην Κολομβία, που είναι χώρα βίας, διαφθοράς και παραβατικότητας-εγκλήματος σε όλα τα επίπεδα, ο συμβολισμός είναι ισχυρός.
Αυτές οι αναφορές στην ειρήνη και την αγάπη αναφέρονται επίσης στην ανάγκη, για τον Γκουστάβο Πέτρο, να ανοίξει διάλογο με την αντιπολίτευση στα δύο σώματα: το Κογκρέσσο και την Εθνοσυνέλευση.
Στην Κολομβία, οι εκπρόσωποι της βουλής και οι γερουσιαστές χωρίζονται σε τρεις ομάδες: την κυβερνητική ομάδα, την αντιπολίτευση και την ανεξάρτητη ομάδα. Οι νέοι αιρετοί από τον μήνα Μάρτιο αναλαμβάνουν καθήκοντα στις 20 Ιουλίου, αλλά έχουν προθεσμία έως τις 7 Σεπτεμβρίου για να επιλέξουν την ομάδα στην οποία προσαρτώνται. Ο Γκουστάβο Πέτρο αναλαμβάνει καθήκοντα στις αρχές Αυγούστου, αλλά δεδομένης της κατάστασης θα επικεντρωθεί μέχρι τον Σεπτέμβριο στην αναζήτηση συμμάχων, περισσότερο παρά στην εφαρμογή του προγράμματός του. Αυτό δεν του επιτρέπει να αναπτύξει άμεσα ξεκάθαρη στρατηγική. Υπάρχει ανάγκη συνεχούς διαπραγμάτευσης.
Πρέπει λοιπόν να περιμένουμε μέχρι τις αρχές Σεπτεμβρίου για να δούμε πιο ξεκάθαρα και να μάθουμε εάν ο νέος αρχηγός κράτους θα καταφέρει να αποφύγει την περουβιανή καταστροφή –ο αριστερός πρόεδρος που εξελέγη πέρυσι σπατάλησε το χρόνο του ματαιώνοντας τις απόπειρες αποπομπής με τις προτάσεις μομφής– και αν θα προτείνει κυβερνητικό πρόγραμμα που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αριστερό με τις ευρωπαϊκές προδιαγραφές.
Με την αφορμή της εκλογής του Γκουστάβο Πέτρο, ως προέδρου στην Κολομβία ο διεθνής τύπος και το διαδίκτυο κατακλύζονται από άρθρα σχετικά με το «νέο κύμα της αριστεράς» στη Λατινική Αμερική. Όντως, το Μεξικό, η Ονδούρα, η Νικαράγουα, η Κούβα, η Βενεζουέλα, η Κολομβία, το Περού, η Βολιβία, η Χιλή, η Αργεντινή έχουν αριστερές – προοδευτικές κυβερνήσεις και τον Οκτώβρη στις προεδρικές εκλογές της Βραζιλίας αναμένεται να νικήσει ο Λουίς Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα έναντι του ακροδεξιού Ζαίρ Μπολσονάρου. Είναι το δεύτερο «ροζ κύμα».
Σύμφωνα πάλι με δημοσιεύσεις του γαλλικού ιδρύματος Jean Jaurès, μπορούμε να πούμε ότι το πρώτο ‘ροζ’ κύμα αριστεράς στη Λατινική Αμερική που χρονολογείται από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, έφερε τότε στην εξουσία, τους Λουίζ Ιγκνάσιο Λούλα ντα Σίβα, Ούγκο Τσάβες, Μισέλ Μπασελέτ, Ραφαέλ Κορέα και Πέπε Μουχίκα αντίστοιχα στη Βραζιλία, τη Βενεζουέλα, τη Χιλή, τον Ισημερινό, την Ουρουγουάη… Και τώρα από 2018 και μετά έχουμε το δεύτερο…
Εύλογα γεννιούνται τα ερωτήματα:
Τι σημαίνει αριστερά στη Λατινική Αμερική; Και τι την διαφοροποιεί άραγε από την Αριστερά της Ευρώπης;
Είναι η ίδια αριστερά των αρχών του 2000 που επιστρέφει στην εξουσία σήμερα;
Τα εκλογικά σώματα στις χώρες της Λατινικής Αμερικής παρουσιάζουν παντού πολλές εναλλαγές. Και αυτό, επειδή υπάρχει μόνιμα μια λανθάνουσα δυσαρέσκεια που συνδέεται με ανισότητες κάθε είδους που είναι από τις υψηλότερες στον κόσμο και για τις οποίες ευθύνονται κατά κύριο λόγο οι κυβερνήσεις (πάντα εξαιρούμε την Κούβα). Εκτός από τη φτώχεια μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού, τις έντονες ταξικές ανισότητες και την καταλήστευση του ορυκτού και λοιπού φυσικού τους πλούτου, μεγάλο ζήτημα στις περισσότερες χώρες της Λ. Αμερικής είναι η έντονη παραβατικότητα –από το μικροέγκλημα μέχρι τα οργανωμένα δίκτυα (ιδιαίτερα ψηλά επίπεδα στη Βραζιλία, το Μεξικό, την Κολομβία)- που καταστέλλεται από την αστυνομία με πολύ βίαιο τρόπο. Εστιάζουμε στην αστυνομική βία και τα αστυνομικά εγκλήματα στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά η βραζιλιάνικη αστυνομία σκοτώνει 5.000 Αφρο-Βραζιλιάνους ετησίως με σχεδόν απόλυτη σιωπή των μέσων ενημέρωσης.
Όταν λοιπόν το εκλογικό σώμα δεν αντέχει άλλο και ζητά -σύμφωνα με τον ερευνητή του ιδρύματος Jean Jaurès, Jean-Jacques Kourliandsky- συγκεκριμένες βελτιώσεις σε αυτόν τον τομέα, όταν πια η υφιστάμενη κυβέρνηση δεν φαίνεται πλέον ικανή να ανταποκριθεί στις φιλοδοξίες, οι Λατινοαμερικάνοι αντιδρούν, την καταψηφίζουν.
Και έτσι προκύπτουν τα αριστερά-προοδευτικά καθεστώτα σε εναλλαγή με τα δεξιά. Τα αριστερά καθεστώτα συνήθως είναι και αυτά έκφραση της ίδιας αντίδρασης. Δεν προπορεύονται, δεν έχουν μακροπρόθεσμα οράματα βασισμένα σε κοινωνικά και οικονομικά προγράμματα και προτάσεις αυτοδύναμης – κατά το δυνατόν πορείας.
Τα τραγικά βιώματα των λαών από τα στρατιωτικά και δικτατορικά καθεστώτα της δεκαετίας του 1970 ή και του 1980, σε όλη την ήπειρο, είναι ακόμα πολύ πρόσφατα, και πυρπολούν τις μνήμες. Έτσι δεν είναι δυνατή η προσφυγή σε αυτά –από τα κυρίαρχα συμφέροντα– παρόλο που πολλές κυβερνήσεις υποστηρίζονται άμεσα και εμφανώς από στρατιωτικούς. Προς το παρόν, λοιπόν, η κοινωνική δυσαρέσκεια φαίνεται ότι κινείται προς ένα είδος τρίτου δρόμου, που ενσάρκωσε και ο Γκουστάβο Πέτρο με την Φράντσια Μαρκές στις πρόσφατες προεδρικές εκλογές της Κολομβίας.
Εμείς στην Ευρώπη συχνά τείνουμε να κοιτάμε απλώς την τοποθέτηση του Προέδρου (αριστερός-δεξιός) για να σχηματίσουμε γνώμη για την πολιτική κατάσταση μιας χώρας στη Λατινική Αμερική. Δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως το τι συμβαίνει στην πολιτική γενικά, στα Κοινοβούλια και τα Κονγκρέσσα, το τι συμβαίνει στα εφαρμοζόμενα κυβερνητικά οικονομικά και κοινωνικά προγράμματα, το τι συμβαίνει στους λαούς. Προφανώς η Αριστερά στη Λατινική Αμερική έχει διαφορές και ομοιότητες με την Αριστερά στην Ευρώπη.
Οι διαφορές έγκεινται ιδιαίτερα στο ότι στη Λατινική Αμερική δεν έχουν ούτε καν εναλλακτικό οικονομικοκοινωνικό πρόγραμμα εξόδου από τη δυσχερή κατάσταση των κοινωνιών τους…
Το «ροζ κύμα» των αρχών της δεκαετίας του 2000, το οποίο έληξε το 2014, με την εκλογή αρκετών φιλελεύθερων κυβερνήσεων, και το σημερινό διαφοροποιούνται ως προς τις αποχρώσεις τους.
Από αυτές τις κυβερνήσεις των αρχών του 2000, τόσο αυτές του ροζ κύματος -αλλά και από τις αντιδραστικές όπως στο Περού και στην Κολομβία- έλειπε ή ήταν πολύ μερικό το μακροπρόθεσμο όραμα που προαναφέραμε.
Η στρατηγική τους ήταν να καρπωθούν τα οφέλη από την πώληση ενέργειας, ορυκτών και γεωργικών πρώτων υλών, κυρίως στην Κίνα, για τη χρηματοδότηση κοινωνικών προγραμμάτων. Όταν όμως οι τιμές έπεσαν, βρέθηκαν άποροι, ανίκανοι να χρηματοδοτήσουν τα προγράμματα που είχαν υποσχεθεί.
Ακόμα και ο Ούγκο Τσάβες, στη Βενεζουέλα, χρησιμοποίησε χρήματα από ενοίκια πετρελαίου για να χρηματοδοτήσει κοινωνικά προγράμματα, αλλά δεν ξεκίνησε φορολογική μεταρρύθμιση για να κάνει τους πλούσιους να συνεισφέρουν περισσότερο, ούτε ηγήθηκε ενός συνεκτικού προγράμματος εθνικοποίησης.
Και τώρα τι ακριβώς σημαίνει το νέο «ροζ κύμα» στη Λατινική Αμερική;
Σύμφωνα πάλι με τον διεθνή τύπο υπάρχουν διαφοροποιήσεις.
Για παράδειγμα:
Η εκλογή του Γκάμπριελ Μπόριτς στη Χιλή προέρχεται από την κοινωνία των πολιτών, ΜΚΟ, φεμινιστικές ενώσεις, οικολόγους ή γειτονιές. Αυτή η νέα αριστερά στη Χιλή αρνείται, σε αντίθεση με εκείνη των αρχών της δεκαετίας του 2000 που ενσάρκωναν ο Ρικάρδο ΚΛάγκος (πρόεδρος από το 2000 έως το 2006) και η Μισέλ Μπασελέτ (πρόεδρος από το 2006 έως το 2010 και μετά από το 2014 έως το 2018), να νιώσει αλληλεγγύη με τη Βενεζουέλα ή την Κούβα και τη Νικαράγουα. Ο Γκάμπριελ Μπόριτς, για παράδειγμα, καταδίκασε την έλλειψη σεβασμού των εκλογικών κανόνων και της δημοκρατίας στις δύο πρώτες χώρες και παραδέχτηκε ότι έχει λίγα κοινά με την Αβάνα.
Στη Βολιβία, αντίθετα, υπάρχει μια μορφή συνέχειας, αφού ο Λουίς Άρς, ο σημερινός πρόεδρος, ανήκει στο σοσιαλιστικό κίνημα των ιθαγενών (τους Mas) του οποίου προεδρεύει ο Έβο Μοράλες. Ο τελευταίος κυβέρνησε μεταξύ 2006 και 2013 προτού η δεξιά καταλάβει για λίγο την εξουσία με πραξικόπημα.
Στο Μεξικό, ο «Amlo» δεν θεωρεί τον εαυτό του αριστερό. Ισχυριζόμενος ότι είναι προοδευτικός και εθνικιστής, υπερασπίζεται ωστόσο την κομβική θέση της χώρας του μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών, με τις οποίες συνδέεται σε έναν κοινό οικονομικό χώρο, και της Λατινικής Αμερικής.
Αντίθετα η βραζιλιάνικη αριστερά θέλει να ενισχύσει την κοινότητα των κρατών της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής (το «Celac»), κ.λπ. κ.λπ.
Όμως σχεδόν παντού και σήμερα, εκτός από την Κούβα, το εξορυκτικό μοντέλο δεν αμφισβητείται, ειδικά όταν υπάρχουν κολοσσιαία χρέη προς αποπληρωμή.
Αυτό, που εν πολλοίς έχει ήδη μετατραπεί στις περισσότερες χώρες, είναι το γεωργικό τους μοντέλο που έχει εν πολλοίς βιομηχανοποιηθεί και εντατικοποιηθεί.
Γι’ αυτό ακριβώς με την Ουκρανική κρίση είδαμε τόσο τον αντιδραστικό-δεξιό Γιαΐρ Μπολσονάρου της Βραζιλίας όσο και τον προοδευτικό και εθνικιστή “Amlo” του Μεξικού να έχουν τα ίδια αντανακλαστικά και να αντιτάσσονται στις κυρώσεις στα ρωσικά λιπάσματα. Το Μεξικό χρειάζεται αποδόσεις για να θρέψει τον πληθυσμό του και η Βραζιλία για να διατηρήσει τα κέρδη της από τις εξαγωγές.
Το σημαντικό είναι ότι καμμία χώρα (δεν μιλάμε πάντα για την Κούβα) δεν έχει οργανώσει τη διαφοροποίηση της παραγωγής της, ούτε έχει επιδιώξει να εξάγει προϊόντα με μεγαλύτερη προστιθέμενη αξία από τον ακαθάριστο πλούτο της. Ωστόσο, μια κοινωνική πολιτική δεν μπορεί να βασίζεται αποκλειστικά στην καλή παγκόσμια κατάσταση και στο επίπεδο της κινεζικής ζήτησης, το οποίο ποικίλλει εκ φύσεως.
Όμως ιδού και μια αντιφατική πλευρά:
Μία από τις πρώτες αποφάσεις που έλαβε ο Πρόεδρος της Χιλής Μπόριτς ήταν η ένταξη της χώρας του στη συμφωνία Escazu, η οποία στοχεύει να εξασφαλίσει την προστασία των υπερασπιστών του περιβάλλοντος. Σήμερα, πολλοί από αυτούς στη Λατινική Αμερική εξακολουθούν να είναι θύματα επιθέσεων, ακόμη και δολοφονημένοι.
Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι «αριστερά καθεστώτα» σήμερα, για τη Λατινική Αμερική είναι τα καθεστώτα τα οποία αντιστέκονται -άλλο λιγότερο και άλλο περισσότερο- στον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό, τα οποία παρέχουν στους λαούς δυνατότητες κοινωνικής δικαιοσύνης, ενάντια στη φτώχεια, την αυθαιρεσία, την εγκληματικότητα, και επιτρέπουν κατά περίπτωση την ανάπτυξη κοινωνικών, περιβαλλοντικών και οικολογικών κινημάτων –τις προσπάθειες δηλαδή κοινωνικής χειραφέτησης.
Σε αυτά τα καθεστώτα υπάρχει -όπως φαίνεται- εκτός από κάποια min. δικαιοσύνη η δυνατότητα κρατικών συσπειρώσεων και άλλων προοδευτικών κινήσεων (όπως τόνιζε ο Φιντέλ Κάστρο) ενάντια στον ιμπεριαλισμό, ενώ οι πρωτοπόρες δυνάμεις σε αυτά -οι επαναστάτες διανοούμενοι- έχουν από τη μεριά τους τις ευκαιρίες να δράσουν πολύ καλύτερα, να μελετήσουν και νοηματοδοτήσουν τις λαϊκές εξεγέρσεις για να κατευθυνθεί η λαϊκή αγανάκτηση προς τη χειραφέτηση.
Προφανώς λοιπόν σήμερα, από τη μια χαιρόμαστε για την εγκαθίδρυση αυτών των αριστερών καθεστώτων στη Λατινική Αμερική και για την νίκη του προέδρου Γκουστάβο Πέτρο στην Κολομβία. Από την άλλη προσπαθούμε να βλέπουμε πίσω από τις ετικέτες και να καταλαβαίνουμε τις ιδιαιτερότητες, τις δεσμεύσεις και το δυναμικό της περιοχής. Η Λατινική Αμερική δεν είναι Ευρώπη. Σίγουρα.
Πηγές : Alternatives Économiques, Fondation Jean-Jaurès, Le Monde
*Η Αντωνία Πάνου είναι αρχιτέκτων –ερευνήτρια
[1] Διευθυντής του Παρατηρητηρίου της Λατινικής Αμερικής του Ιδρύματος Jean-Jaurès, ερευνητής στο Ινστιτούτο Διεθνών και Στρατηγικών Σχέσεων (Iris) και συγγραφέας του Προοδευτισμού και της Δημοκρατίας στη Λατινική Αμερική, 2000-2021 (επιμ. Dawn, 2022), έχει αναλύσει την πολιτική κατάσταση σε αυτές τις χώρες, ιδιαίτερα σε σχέση με τις μεγάλης κλίμακας διαδηλώσεις που έχουν πολλαπλασιαστεί τα τελευταία χρόνια για να απαιτήσουν περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη
