Πηγή: The Press Project
Στις 16/6 άφησε την τελευταία του πνοή ο επαναστάτης διεθνιστής Δημήτρης Λιβιεράτος. Ο Μίμης όπως τον αποκαλούσαμε είχε μία πλούσια, αγωνιστική, δρώσα και διανοητική ζωή μέχρι το τέλος.
Όποια πτυχή της πλούσιας σε δραστηριότητα και σε ιδέες μας φέρνει αντιμέτωπους με έναν σπουδαίο άνθρωπο. Θα αρκούσε μόνο η δράση του στο ΕΑΜ – ΕΛΑΣ ώστε να αποχαιρετήσουμε έναν από τους τελευταίους παρτιζάνους, θα αρκούσε από μόνη της η συμμετοχή στο τροτσκιστικό κίνημα και στο παράνομο ιδρυτικό συνέδριο του Κ.Δ.Κ.Ε ώστε να αποχαιρετάμε τον τελευταίο επιζώντα από εκείνη την γενιά, θα αρκούσε η εμπλοκή του στην Αλγερινή Επανάσταση για να τιμήσουμε σήμερα έναν Έλληνα που συμμετείχε στο αντιαποικιακό κίνημα, θα αρκούσε από μόνο του το συγγραφικό του έργο για την Ιστορία του εργατικού κινήματος, ώστε σήμερα να μιλάμε για την απώλεια ενός σημαντικού ιστορικού, θα αρκούσε μόνο η μεταπολιτευτική του δράση για να γράψουμε για την συμβολή του στις εξελίξεις εκείνης της εποχής. Πόσο μάλλον που ο Μίμης Λιβιεράτος ήταν όλα αυτά μαζί. Ας ξεκινήσουμε όμως την αφήγηση της ζωής του, και των ιδεών του.
Μαθητής στα Πετράλωνα, Η Κατοχή, η Εθνική Αντίσταση και οι διώξεις
Ο Δημήτρης Λιβιεράτος γεννήθηκε στις 27 Ιουλίου 1927. Μεγάλωσε στα Πετράλωνα, μάλιστα την εμπειρία των εφηβικών του χρόνων στα Πετράλωνα καθώς και την εξέλιξη της περιοχής αυτής μέσα στον χρόνο την καταγράφει στο βιβλίο του «Τα Πετράλωνα Κάποτε, τα Πετράλωνα που ζήσαμε». Αν και είναι ένα διαφορετικό βιβλίο σε σχέση με τα υπόλοιπα που έγραφε ο Μίμης Λιβιεράτος, ωστόσο από αυτό το μικρό βιβλίο αντλούμε πληροφορίες και για τον ίδιο όσο και για την ζωή στα προπολεμικά Πετράλωνα.
Την περίοδο της Εθνικής Αντίστασης στη ναζιστική κατοχή, προσχωρεί στην αριστερά. Αρχικά συνδέεται με την ΕΣΚΚΕ. Η ΕΣΚΚΕ ήταν οργάνωση του παλιού γραμματέα του ΚΚΕ, του Θωμά Αποστολίδη, και η οποία έβγαζε σαν εφημερίδα την «Κόκκινη Σημαία». Η οργάνωση του Αποστολίδη ζητά να ενταχθεί στο ΕΑΜ, αλλά η ηγεσία του ΚΚΕ το αρνείται και έτσι αποφασίζουν να ενταχθούν σαν απλά μέλη. Ο Μίμης Λιβιεράτος δραστηριοποιείται στο ΕΑΜ Πετραλώνων και μετέπειτα στον ΕΛΑΣ.
Στο ΕΑΜ Πετραλώνων συνδέεται φιλικά, ανάμεσα σε άλλους και με τον Στέλιο Κοκκινόπουλο, εμβληματική μορφή της αντίστασης, ο οποίος είχε κατεβάσει τη ναζιστική σημαία από το Αστεροσκοπείο στο Θησείο.
Εκπαιδεύτηκε στη Σχολή Έφεδρων Αξιωματικών του ΕΛΑΣ, και αποφοίτησε με τον βαθμό του Έφεδρου Ανθυπολοχαγού. Έλαβε μέρος στα Δεκεμβριανά και ήταν επιτελής του Πρώτου Τάγματος του Τέταρτου Συντάγματος της Δεύτερης Ταξιαρχίας του ΕΛΑΣ.
Μετά την ήττα του κινήματος βρίσκεται φυλακισμένος στην Ελ Ντάμπα.
Στο τροτσκιστικό ρεύμα και στο ελληνικό τμήμα της Τετάρτης Διεθνούς
Καθώς επιστρέφει, μαζί με μια ομάδα ΕΛΑΣιτών που βρίσκονται σε διαφωνία με την ηγεσία του ΚΚΕ για την Βάρκιζα, προσανατολίζονται στο τροτσκιστικό ρεύμα. Εκείνη την περίοδο συνδέεται με τους Γιώργο Βασάλο, και με τον Γιώργο Δαλαβάγκα, με τον οποίον έκτοτε συμπορεύονται πολιτικά σε όλη τους την ζωή. Ο Μίμης συμμετέχει το 1946 στο ενοποιητικό ιδρυτικό συνέδριο του Κομμουνιστικού Διεθνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΔΚΕ). Το ΚΔΚΕ, είναι το ελληνικό τμήμα της Τετάρτης Διεθνούς, γραμματέας της Διεθνούς μετά τον θάνατο του Τρότσκι είναι ο έλληνας Μιχάλης Ράπτης (Πάμπλο). Όπως αναφέρει και ο ίδιος εκεί συνδέεται πολιτικά και προσωπικά με τον Μιχάλη Ράπτη.
Για λόγους ιστορικούς αξίζει να αναφερθεί ότι την περίοδο του Εμφυλίου το Κ.Δ.Κ.Ε. στηρίζει ανοιχτά και κριτικά τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας. Επίσης προτρέπει τις οικογένειες των νεκρών από την ΟΠΛΑ τροτσκιστών αγωνιστών να μην πάνε στα αστικά δικαστήρια για να ζητήσουν αποζημιώσεις όπως πίεζε το εμφυλιακό κράτος, πράγμα που παρά την φτώχεια τους το σεβαστήκαν οι οικογένειες των νεκρών.
Το 1949 βρίσκεται στην Μακρόνησο, εκεί μένει περίπου 8 μήνες. Υπάρχει η μαρτυρία για την περίοδο παραμονής του στη Μακρόνησο σε συνέντευξη που είχε δώσει στον Δ. Κατσορίδα.
Οι δεκαετίες 50 και 60
Το 1951 συμμετείχε στο Κίνημα Ελευθέρου Συνδικαλισμού, στο οποίο ηγείται ο Δημήτρης Στρατής. Το 1955 συμμετέχει στο Δημοκρατικό Συνδικαλιστικό Κίνημα. Εκείνη την περίοδο είναι σύμφωνος με την άποψη του προσανατολισμού στην ΕΔΑ. Και συμβάλει αποφασιστικά στον προσανατολισμό του Κ.Δ.Κ.Ε προς την Ε.Δ.Α.
Αξίζει να αναφερθεί ότι η περίοδος των δεκαετιών του 50 και του 60 είναι μια περίοδος που το τροτσκιστικό κίνημα εμφανίζει σημαντική δραστηριότητα. Έχει ισχυρή παρουσία σε πολλά σωματεία, υπάρχει μία πλούσια παραγωγή εντύπων που καλύπτουν από θέματα τέχνης, μηνιαία συνδικαλιστικά έντυπα, εφημερίδες και το θεωρητικό περιοδικό «Μαρξιστικό Δελτίο». Το Μαρξιστικό Δελτίο στο οποίο γράφει τακτικά και ο Δημήτρης Λιβιεράτος καλύπτει μια αρθρογραφία όπου σε κάθε τεύχος υπάρχει όχι μόνο ανταπόκριση από τις επαναστάσεις που κλονίζουν τον πλανήτη, αλλά και θεωρητικά πολιτικά κείμενα που αναλύουν την ταξική φύση των διαφόρων κινημάτων και προσανατολίζουν πολιτικά τους επαναστάτες. Τα περιοδικά αυτά κυκλοφορούν πλέον από τις εκδόσεις Εργατική Πάλη.
Το 1959 και μέχρι το 1962 συμμετέχει έμπρακτα στην Αλγερινή Επανάσταση. Η Τέταρτη Διεθνής με καθοριστική συμβολή του Έλληνα γραμματέα της Μιχάλη Ράπτη – Πάμπλο, αποφασίζει να εμπλακεί ενεργά στην υπεράσπιση της Αλγερινής Επανάστασης που ξεσπά την 1η Νοέμβρη 1954. Όταν η επανάσταση δυσκολεύεται να προμηθευτεί όπλα το FLN διερευνά την πιθανότητα να κατασκευάσει το ίδιο τα όπλα του αγώνα του. Απευθύνεται αρχικά στον Άραβα ηγέτη Νάσερ και στον Γιουγκοσλάβο Τίτο, και οι 2 θεωρούν ανέφικτο το εγχείρημα. Τότε ο Μιχάλης Ράπτης προτείνει στην Τέταρτη Διεθνή να αναλάβει η ίδια αυτό το εγχείρημα, που 2 κράτη το θεώρησαν ακατόρθωτο. Και τελικά καταλήγουν να δημιουργούνται όχι 1 αλλά 4 εργοστάσια παραγωγής όπλων στο γειτονικό Μαρόκο. Αυτή η εμπειρία καταγράφεται στο εξαιρετικό βιβλίο του «Το αόρατο εργοστάσιο της Επανάστασης» που κυκλοφόρησε αρχικά από τις εκδόσεις «Μαύρη Λίστα», και πλέον κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κοροντζή. Το σημαντικό με αυτό το βιβλίο είναι ότι καταπιάνεται με τα καθημερινά προβλήματα που δημιούργησε η συγκεκριμένη επαναστατική εμπειρία. Πολλές φορές υπάρχουν εντάσεις και προστριβές ανάμεσα στους αγωνιστές που δουλεύουν ακατάπαυστα και με κίνδυνο της ζωής τους, (υπήρξαν και περιπτώσεις νεκρών από ατυχήματα εκρήξεων), και ο Μίμης λειτουργεί ενωτικά και συνθετικά υπενθυμίζοντας σε όλους τον σκοπό τον οποίο έχουν έρθει να υπηρετήσουν.
«Είναι άλλο πράγμα να συζητάς για την επανάσταση από τα βιβλία, τα χαρτιά, τα κείμενα, να την φαντάζεσαι όπως εσύ θέλεις, και άλλο να την ζεις με την καθημερινή της ρουτίνα, με τα ανθρώπινα ελαττώματά της», θα γράψει για αυτήν την εμπειρία.
Την περίοδο που ο Μιχάλης Ράπτης βρίσκεται στην ηγεσία της Διεθνούς ο Μίμης Λιβιεράτος, συντάσσεται μαζί του στις διαφωνίες που ξεσπούν στο εσωτερικού του διεθνούς κινήματος. Την περίοδο φυλάκισης του Πάμπλο στην Ολλανδία, για την έμπρακτη υποστήριξη ακόμα και με εκτύπωση πλαστών χαρτονομισμάτων, ο Μίμης Λιβιεράτος βρίσκεται στα όργανα της Τετάρτης Διεθνούς. Εκεί συνδέεται πολιτικά και φιλικά με πολλά στελέχη της Διεθνούς και με τον Ιταλό μαρξιστή Livio Maitan.
Μετά τη νίκη της Αλγερινής Επανάστασης, ο Δημήτρης Λιβιεράτος γράφει το βιβλία για την Ιστορία της Αλγερινής Επανάστασης, και έτσι γίνεται ταυτόχρονα και ο ιστορικός της. Έτσι το 1965 κυκλοφορεί το βιβλίο «Η Αλγερινή Επανάσταση» από τις εκδόσεις Δίφρος, το οποίο το 2006 επανεκδίδεται από τις εκδόσεις Κουκκίδα.
Την περίοδο των έντονων κοινωνικών αγώνων της δεκαετίας του 60, ο Δημήτρης Λιβιεράτος παραμένει ενεργός μέσα από τις γραμμές του Κ.Δ.Κ.Ε. Εκείνη την περίοδο αναπτύσσει και τις θέσεις του για την δυναμική του ελληνικού καπιταλισμού, παραμένοντας συνεπής και στις αντίστοιχες αναλύσεις του παλιού γραμματέα του ΚΚΕ, Παντελή Πουλιόπουλο. Το κείμενο «Σωστές διατυπώσεις, σωστή πολιτική» το οποίο αναπτύσσει αυτές τις απόψεις του για τον ελληνικό καπιταλισμό, το καταθέτει στο Κ.Δ.Κ.Ε. και κερδίζει την πλειοψηφία της οργάνωσης.
Ο Δημήτρης Λιβιεράτος ενδιαφέρεται πάντα να κινείται ανάμεσα στις μάζες και να βρίσκει τις πολιτικές και τα συνθήματα που μπορούν να προωθήσουν το κίνημα. Στα Ιουλιανά, αντιλαμβάνεται έγκαιρα και γρήγορα την δυναμική του κινήματος. Το χρονολόγιο που γράφει για τα Ιουλιανά έχει γνωρίσει πολλές εκδόσεις. Αν θέλουμε να συλλάβουμε το πολιτικό σκεπτικό του ενδεικτική είναι η έκδοση από τις εκδόσεις Εργατική Πάλη όπου και εμπεριέχει και το κείμενο του στενού του συντρόφου Γιώργου Δαλαβάγκα που κάνει μια βαθιά μαρξιστική ανάλυση των γεγονότων. Το κείμενο ήταν ντοκουμέντο του Κ.Δ.Κ.Ε.
Δικτατορία
Η δικτατορία βρίσκει το Δημήτρη Λιβιεράτο, παντρεμένο με την σύντροφο ζωής του Ίνγκριντ. Συμμετέχει σε μία από τις πιο μαχητικές αντιδικτατορικές οργανώσεις στις «Δημοκρατικές Επιτροπές Άμυνας». Όταν σφίγγει ο κλοιός του κράτους πηγαίνει στην Γερμανία. Έχει αποχωρήσει από τις οργανωτικές γραμμές της Τετάρτης Διεθνούς, διατηρεί πολύ στενή επαφή με τον Μιχάλη Ράπτη χωρίς να εντάσσεται στην διεθνή ομαδοποίηση του τελευταίου. Στην δικτατορία συνεργάζεται με το ΠΑΚ. Εκείνη την εποχή γεννιούνται και τα 2 παιδιά του, ο Αντώνης και η Κωνσταντίνα.
Μεταπολίτευση
Με την πτώση της δικτατορίας, ο Δημήτρης επιστρέφει με την οικογένεια του στην Αθήνα. Συμμετέχει στο ΠΑΣΟΚ, από την ίδρυση. Προσανατολίζεται σε αυτό μαζί με τον σύντροφο του από την περίοδο της δικτατορίας τον Γιώργο Δαλαβάγκα. Την ίδια περίοδο παρακολουθεί δραστήρια και τις διεργασίες στο ΠΑΣΟΚ, ο Μιχάλης Ράπτης και η ομάδα του. Ο Δημήτρης Λιβιεράτος είναι υπεύθυνος του ΚΕΜΕΔΙΑ του ΠΑΣΟΚ, (Κέντρο Μελετών και Διαφώτισης). Πολλά μπροσουράκια που βγαίνουν από το ΚΕΜΕΔΙΑ, έχουν γραφεί από τον Δημήτρη Λιβιεράτο. Όπως καταγράφει και στην βιογραφία του ο Κώστας Σιμήτης, ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε σε μεγάλη εκτίμηση των Δημήτρη Λιβιεράτο και τον θεωρούσε ικανό στέλεχος. Ο Δημήτρης Λιβιεράτος αποχωρεί από το ΠΑΣΟΚ το 1976.
Μαζί με μια ομάδα συντρόφων εκδίδουν το έντυπο ΕΝΟΤΗΤΑ, με υπότιτλο πολιτικό σύνδεσμο της 3ης Σεπτέμβρη. Με το πέρασμα των χρόνων αφαιρεί τον υπότιτλο από αυτό το έντυπο. Μετά την αποχώρηση του από το ΠΑΣΟΚ, ασχολήθηκε με την συγγραφή βιβλίων για την ιστορία του εργατικού κινήματος. Αξίζει να αναφέρουμε ότι όταν έγραψε το 4 τομο που καλύπτει την ιστορία από το 1918 μέχρι το 1936, κάλυπτε ένα τεράστιο κοινό στην ελληνική βιβλιογραφία. Κανένας μέχρι τότε δεν είχε ασχοληθεί συστηματικά με αυτό το αντικείμενο. Τα βιβλία αυτά τα έβγαλε από τις εκδόσεις Κομμούνα του Γιώργου Καραμπελιά, και τα τελευταία χρόνια τα βιβλία του τα εμπιστευόταν στον Δημήτρη Δημόπουλο και στις εκδόσεις Κουκκίδα. Όπως μου είχε αφηγηθεί ο ίδιος, τα βιβλία αυτά γράφτηκαν σε μια περίοδο που τα παιδιά του ήταν μικρά και ο ίδιος εργαζόμενος. Έτσι λοιπόν ξυπνούσε από τις 4 το πρωί για να έχει ελεύθερο χρόνο και την απαραίτητη συγκέντρωση για να γράψει.
Όμως μη νομίζει κανείς ότι ο Δημήτρης Λιβιεράτος απο το 1976 και μετά ασχολείται μόνο με ζητήματα ιστορίας. Παρακολουθεί τις διεθνείς εξελίξεις και γράφει αναλύσεις για αυτά που βγάζει μόνος του σε μπροσουράκια. Αποδελτιώνει σε μηνιαίο επίπεδο, τις ειδήσεις για την κίνηση της ελληνικής οικονομίας, ανά κλάδο παραγωγής. Σε κάθε μου επίσκεψη, ακόμα και μέχρι πριν λίγο καιρό μου έδινε το έντυπο αυτό με τις ειδήσεις της ελληνικής οικονομίας. Το υλικό αυτό της μακροχρόνιας και επίπονης μελέτης για τον ελληνικό καπιταλισμό το παρέδωσε πριν χρόνια στις εκδόσεις Κουκκίδα όπου και εξέδωσε το βιβλίο «Περιδιάβαση στην ελληνική ιστορία και οικονομία. 19ος – 20ος αιώνας». Παράλληλα αρθρογραφία του Δημήτρη Λιβιεράτου για αυτά τα ζητήματα μπορεί να βρει και στο περιοδικό Σπάρτακος της δεκαετίας του 90.
Παραθέτω ένα απόσπασμα από ένα κείμενο του, με τίτλο «Ο αόρατος καπιταλισμός» γραμμένο το 2010.
«Τελικά, η σε μεγάλο βαθμό ενσωμάτωση της αριστερής διανόησης, ο κυβερνητισμός στην Αριστερά, η έλλειψη ταξικής προσέγγισης κ.λπ. έχουν ευθεία σχέση με την άρνηση της Αριστεράς να αναγνωρίσει τον αντίπαλό της, τον ελληνικό καπιταλισμό, και να τον στοχοποιήσει χωρίς περιστροφές. Γιατί αν κάνεις κάτι τέτοιο, οι συνέπειες είναι προφανείς: δεν μπορείς να συναγελάζεσαι με την “καλή κοινωνία”, δεν μπορείς να είσαι “χρήσιμος” στη “διακυβέρνηση του τόπου”, δεν είσαι αξιοσέβαστο μέλος του επίσημου πολιτικού συστήματος, δεν έχεις ασυλία από τον ελληνικό καπιταλισμό, τους μηχανισμούς του και τα κόμματά του.»
Στις αρχές της δεκαετίας του 90 στέκεται αλληλέγγυος στις διώξεις που υφίστανται μέλη του ΣΕΚ για το βιβλίο «Η κρίση στα Βαλκάνια, το Μακεδονικό και η εργατική τάξη». Και καθώς τον καλούν παρεμβαίνει σε αρκετές εκδηλώσεις που γίνονται στην περιοχή των Πετραλώνων.
Σε μία από τις τελευταίες μας συναντήσεις, μου ανέφερε πόσο σημαντική ήταν για τα Πετράλωνα η δράση των ακτιβιστών της περιοχής και ανέφερε και τον μακαρίτη Γιάννη Γιανάτση, μέλος του ΕΕΚ, και δραστήριο αγωνιστή, για αυτή του την συνεισφορά.
Γνώρισα τον Δημήτρη Λιβιεράτο, το 2016 με αφορμή την εκδήλωση που διοργάνωνε το Ινστιτούτο Πολιτικών και Κοινωνικών Ερευνών «Παντελής Πουλιόπουλος» για τον Μιχάλη Ράπτη. Να αναφέρουμε ότι και ο Δημήτρης είχε μία εισήγηση για τον Μιχάλη Ράπτη – Πάμπλο, που κυκλοφορεί και στο διαδίκτυο. Η δική μου ομιλία αφορούσε την δράση του Πάμπλο στην Αλγερία. Και έτσι με την συμβολή του Δημήτρη Κατσορίδα, γνωριστήκαμε με τον Δημήτρη Λιβιεράτο. Είχα την τιμή να μου προλογίσει το μικρό βιβλίο που ήταν προϊόν εκείνης της εισήγησης.
Η συζήτηση μας συχνά αφορούσε τις εξελίξεις στον αραβικό κόσμο και τελευταία τον πόλεμο στην Ουκρανία. Ο Δημήτρης Λιβιεράτος ως άνθρωπος της γενιάς του αντιαποικιακού αγώνα παρέμενε πάντα σταθερά τοποθετημένος απέναντι στον Δυτικό Ιμπεριαλισμό και αναγνώριζε την σημασία που έχει ο άξονας της αντίστασης στην Μέση Ανατολή για την ευρύτερη αντιμπεριαλιστική προοπτική στην περιοχή.
Το αποτύπωμα
Το πολιτικό αποτύπωμα του επαναστάτη διεθνιστή Δημήτρη Λιβιεράτου ελπίζουμε να αποτελέσει αντικείμενο μελέτης των νέων ερευνητών του εργατικού κινήματος και της αριστεράς.
Εμείς μπορούμε να πούμε με ακρίβεια ότι υπήρξε ένας άνθρωπος των συνθέσεων. Μπόρεσε να συνδυάσει την έμπρακτη συμμετοχή στην Εθνική Αντίσταση, με την διατήρηση ενός ταξικού, διεθνιστικού πολιτικού λόγου, την εμπλοκή με τους αγώνες του εργατικού κινήματος, αλλά και με την ανάγκη παραγωγής συγγραφικής δραστηριότητας, την υπέρβαση της δράσης των κομμουνιστών σε εθνικό μόνο πλαίσιο, αλλά και της συμμετοχής στον αντιαποικιακό αγώνα τον λαών του Τρίτου Κόσμου, την οικοδόμηση οργάνωσης της επαναστατικής πρωτοπορίας με την προσανατολισμό πάντα στις μαζικές διεργασίες, και την παρακολούθηση των κεντρικών πολιτικών εξελίξεων, χωρίς να λειαίνεται ο αντικαπιταλιστικός λόγος.
Ο Δημήτρης Λιβιεράτος έζησε και πέθανε σαν επαναστάτης. Βρέθηκε στην πρώτη γραμμή των αγώνων του περασμένου αιώνα που καθόρισαν τις εξελίξεις. Πλέον ο Μίμης περνάει στην ιστορία. Όλη του η ζωή και δράση αναμετριόταν πάντα με την Ιστορία. Το όραμα για την υπέρβαση των ταξικών κοινωνιών που κρατάνε τους ανθρώπους στην βαρβαρότητα, η επιμονή του στην ενίσχυση των εργατικών αγώνων, οι προτροπές του για την ανάγκη ενότητας, η αδιάλλακτη ταξική του τοποθέτηση, η σταθερή τοποθέτηση του απέναντι στον Δυτικό Ιμπεριαλισμό, μας δεσμεύουν να συνεχίσουν τον δρόμο του. Ο Δημήτρης Λιβιεράτος, φεύγει από την ζωή σαν μαχητής, διανοούμενος μαρξιστης, διεθνιστής, αντιμπεριαλιστής, όπως αρμόζει δηλαδή σε έναν Eπαναστάτη Κομμουνιστή Διεθνιστή του 21ου αιώνα.
Θα σε τιμούμε!
Θα συνεχίσουμε!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ του ΔΗΜΗΤΡΗ ΛΙΒΙΕΡΑΤΟΥ
Μαύρη Ήπειρος, Δίφρος, Αθήνα 1962. Επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις Κουκκίδα, Αθήνα 2013.
Η Αλγερινή επανάσταση, Δίφρος, Αθήνα 1965. Επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις Κουκκίδα, Αθήνα 2006.
Αφρική (μαζί με τον Αν. Καλαϊτζάκη), εκδοτικός οίκος Χάρη Πάτση, τόμος τέταρτος Αθήνα [1970].
Το ελληνικό εργατικό κίνημα 1918-1923, Καρανάση, Αθήνα 1976.
Κοινωνικοί αγώνες στην Ελλάδα 1923-27, Κομμούνα, Αθήνα 1985.
Κοινωνικοί αγώνες στην Ελλάδα 1927-31, Κομμούνα, Αθήνα 1987.
Κοινωνικοί αγώνες στην Ελλάδα 1931-36, Κομμούνα, Αθήνα 1985. Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 1994.
Ιούλης ’65. Η έκρηξη (μαζί με τον Γ. Καραμπελιά), Κομμούνα, Αθήνα 1985.
Παντελής Πουλιόπουλος. Ένας διανοούμενος επαναστάτης, Γλάρος, Αθήνα 1992.
Νίκος Καραγιάννης 1904-1969, Αθήνα 1993 (αδημοσίευτο κείμενο).
Τα συνέδρια της ΓΣΕΕ, Προσκήνιο, Αθήνα 1987.
Η εργατική πρωτομαγιά στην Ελλάδα, 1890-1999, Προσκήνιο, Αθήνα 1999. Επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις Κουκκίδα, Αθήνα 2017.
Το αόρατο εργοστάσιο της επανάστασης, 1959-1962. Οι διεθνιστές της Δυτικής Επιμελητείας στην Αλγερία, Μαύρη Λίστα, Αθήνα 2001, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κοροντζή
Ο ελληνικός τροτσκισμός. Ένα χρονικό, 1923-1946 (μαζί με τους Δ. Κατσορίδα και Κ. Παλούκη), Φιλίστωρ, Αθήνα 2003.
Η κίνηση των 115. Κοινωνικοί αγώνες 1962-1967, Προσκήνιο, Αθήνα 2003. Επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις Κουκκίδα, Αθήνα 2020.
Μεγάλες ώρες της εργατικής τάξης: ΕΚΑ 1910-1916, Εργατικό ΕΑΜ 1941, ΕΡΓΑΣ 1945, Προσκήνιο, Αθήνα 2006. Επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις Κουκκίδα, Αθήνα 2020.
Τα Πετράλωνα κάποτε. Τα Πετράλωνα που ζήσαμε, Αμόνι, Αθήνα-Πετράλωνα 2009
Περιδιάβαση στην ελληνική ιστορία και οικονομία, Κουκκίδα, Αθήνα, 2020.
Οι γραμματείς του ΣΕΚΕ και του ΚΚΕ (1918-1991), Κουκκίδα 2021.
Ο Μαράτος στο Κονγκό, Κουκκίδα 2022.
Υ.Γ. Το κείμενο έχει γραφτεί σε ψυχικό καθεστώς μεγάλης θλίψης. Όταν συναναστρέφεσαι έναν άνθρωπο που είναι πάνω από 90 χρονών ξέρεις ότι κάποια στιγμή θα τον αποχαιρετήσεις. Όμως δεν μπορείς πιο πριν να φανταστείς το κενό που σου αφήνει η απώλεια του.
