Ο Νίκος Πουλαντζάς, μαρξιστής θεωρητικός διεθνούς βεληνεκούς, έγινε γνωστός για τις μελέτες του και τη θεωρητική του συνεισφορά για το Κράτος Εκτάκτου Ανάγκης και τη συνάρθρωση των κοινωνικών τάξεων με το πλέγμα εξουσίας και τη σοσιαλιστική στρατηγική.
Πέρα από το έργο του, το οποίο γνώρισε μεγάλη διάδοση σε πολλές χώρες και ιδιαίτερα στη Λατινική Αμερική, ο Πουλαντζάς είχε ενεργό ανάμειξη στο αριστερό και κομμουνιστικό κίνημα της Γαλλίας και της Ελλάδας, αποτελώντας παράδειγμα οργανικού αριστερού διανοουμένου. Στο παρών σημείωμα, παραθέτουμε πολύ συνοπτικά την άποψη του συγγραφέα για τις κοινωνικές – πολιτικές ορίζουσες του φασισμού και της αναρχίας κάτω από τις ιδιαίτερες συνθήκες της προπολεμικής περιόδου σε Ιταλία και Γερμανία.
Δεν αποτελεί πρόθεσή μας να βγάλουμε «σκελετούς από την ντουλάπα» ανομολόγητων συγγενειών με το φασισμό ζωντανών πολιτικών ρευμάτων, όπως η αναρχία ή ο επαναστατικός συνδικαλισμός τα οποία επέδρασαν ιστορικά, ή να αναδείξουμε μονοσήμαντα το κοινό κινηματικό «κουτί της πανδώρας» των παραπάνω ρευμάτων. Η ιστορική τους αποτίμηση δεν μπορεί να είναι τελεσίδικη, πως θα μπορούσε άλλωστε. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι παραιτούμαστε του δικαιώματος κριτικής. Η παρούσα παρουσίαση δεν αποτελεί παρά την κατάθεση του συγγραφέα στο ανοιχτό βιβλίο της κριτικής ιστορικής αποτίμησης, η κρίσιμη σελίδα του οποίου θα καταγραφεί υπό το φως των επαναστατικών γεγονότων που καλπάζουν προς τα πάνω μας· απέναντι σε αυτά θα κριθεί και η συνεισφορά ανθρώπων και ρευμάτων.
«Φασισμός και Δικτατορίες»
Το έργο «Φασισμός και Δικτατορίες» του Ν. Πουλαντζά, είναι ένα από τα σπουδαιότερα έργα που γράφτηκαν για την άνοδο του φασισμού στην Ιταλία και τη Γερμανία κατά τον Μεσοπόλεμο, σχετικά με την εμπέδωσή τους στην εξουσία και την άσκησή της από το ναζιστικό (Γερμανία) και το φασιστικό (Ιταλία) κόμμα. Οι βασικές πτυχές αυτού του έργου αφορούν τα αίτια της εμφάνισης του Κράτους Έκτακτης Ανάγκης, τις ιδιαίτερες μορφές του (φασισμός – δικτατορίες) και τη στάση της Γ’ Διεθνούς απέναντι στο φασισμό. Εξετάζονται επίσης, τα ρεύματα του φασισμού και της αναρχίας από τη σκοπιά της κοινωνικής τους προέλευσης, του περιεχομένου και της στάσης τους.
Μία πολλή δευτερεύουσα σε έκταση και ανάπτυξη, αλλά όχι σε σημασία, πλευρά του κειμένου αποτελεί η αναφορά τού συγγραφέα στην «επιρροή της μικροαστικής ιδεολογίας» και των εκφάνσεών της (αναρχία – “επαναστατικός” συνδικαλισμός – ακτιβισμός) στην εργατική τάξη, παράλληλα με μία πολλή ενδιαφέρουσα (και με πολύ ρίσκο) κατηγοριοποίηση των χαρακτηριστικών τους και του πως «αλληλεπέδρασαν» αυτά στη διαπάλη μεταξύ τους κατά την προπολεμική περίοδο. Η έκφραση της αυθόρμητης συνείδησης, του αυθόρμητου ψυχισμού που εκφέρεται ως κινηματισμός στην πολιτική ορολογία, αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά πεδία έκφρασης της συνείδησης και της κοινωνικοπολιτικής της έκφρασης. Σ’ αυτό το πλαίσιο, αναρχοσυνδικαλισμός και επαναστατικός συνδικαλισμός, αποτελούν εκφράσεις της κινηματικής, μικροαστικής κατά τον Πουλαντζά, αντίληψης.
Σύμφωνα με το συγγραφέα, οι θεωρητικές επινοήσεις και αφηγήσεις των προαναφερόμενων μικροαστικών ρευμάτων του κινηματισμού και των δυναμικών μειοψηφιών, απέχουν κάθε συνεκτικής θεωρητικής απόπειρας, παράδοσης και μεθόδου. Οι παραδόσεις της αναρχίας και του “επαναστατικού” συνδικαλισμού, γοητεύονται από το «βίωμα», το τυχαίο και το αυθόρμητο, το περιθώριο, τη βία και το ρίσκο με αποτέλεσμα εν τέλει την αδράνεια και την πολιτική αποστράτευση.
Ιδεολογική κρίση
Μία σύντομη κατηγοριοποίηση κατά το Ν. Πουλαντζά, έχει ως εξής:
α) ο αναρχισμός, εκδηλώνεται κυρίως ως αναρχοσυνδικαλισμός, που συγγενεύει με τον επαναστατικό συνδικαλισμό. Συνδυάζει την περιφρόνηση από την οργάνωση και τους πολιτικούς στόχους και την άγνοια, κάτω από τη μάσκα του άμεσου βιώματος, του ρόλου των μηχανισμών πολιτικής καταπίεσης (κράτος) στη διατήρηση του καπιταλιστικού συστήματος.
β) Ο αυθορμητισμός, δηλαδή η περιφρόνηση προς την οργάνωση και η αφηρημένη λατρεία της άμεσης και «αυθόρμητης» δράσης οπουδήποτε και μ’ οποιονδήποτε τρόπο, δηλαδή η κατεξοχήν έκφραση του μικροαστικού «ατομικισμού».
γ) Η «πραξικοπηματική ανταρσία» που αγνοεί τη μαρξιστική-λενινιστική ιδεολογία και την πολιτική πάλη των μαζών. Συνδυάζεται με τον αυθορμητισμό και τον αναρχισμό και βασίζεται σε μια πραγματική κι αφηρημένη λατρεία της παραδειγματικής βίας που θα αναλάβουν «οι δρώσες μειοψηφίες». Πρόκειται, ίσως, για το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της εν εξεγέρσει μικροαστικής τάξης, της μικροαστικής ανταρσίας.»
Ακτιβισμός και φασισμός
Σύμφωνα με το συγγραφέα πάντα, η ιδεολογική κρίση στα πλαίσια της εργατικής τάξης εκδηλώνεται καταρχήν, με την αυξανόμενη επιρροή της σοσιαλδημοκρατίας, με την επιρροή της μικροαστικής ιδεολογίας των επαναστατημένων μικροαστών και επιπλέον, σε συνθήκες εκφασισμού, με τη μορφή του εθνικοσοσιαλισμού-φασισμού, οπότε και εμφανίζεται με “αριστερή” φρασεολογία και μανδύα για να προσεταιριστεί κομμάτια της εργατικής τάξης.
Η ευκαιριακή έως τυχοδιωκτική πολιτική του κινηματισμού, πέραν της παραλυτικής επίδρασης που μπορεί να έχει, μπορεί να συμβάλλει στην αντιδραστική έως την ανοιχτά αντεπαναστατική μετάλλαξη του εργατικού κινήματος, κάτι που αποδείχτηκε και ιστορικά: κατά την περίοδο εμφάνισης του φασισμού, το ρεύμα του “επαναστατικού” κινηματισμού τροφοδότησε τα φασιστικά κινήματα σε Γερμανία και Ιταλία, αφότου προηγουμένως ο κινηματισμός και η “άμεση δράση” άμβλυναν τα αντανακλαστικά του εργατικού κινήματος. Προς επίρρωση, ο συγγραφέας καταθέτει ιστορικά παραδείγματα από την Ιταλία και τη Γερμανία.
Με τα λόγια του ίδιου του συγγραφέα:
«Αντίθετα θα έπρεπε να τονιστεί, το εντελώς χτυπητό φαινόμενο της ολοφάνερης σύμπραξης των «αυθορμητιστών», αναρχο-συνδικαλιστών κλπ. (μεταξύ των οποίων και πολλοί ηγέτες) με τα φασιστικά κόμματα, στα οποία συχνά προσχωρούν ανοιχτά, και συγκροτούν την «αριστερίζουσα» πτέρυγά τους. Οι περιπτώσεις αυτές, κυρίως στην Ιταλία αλλά και στη Γερμανία, είναι αναρίθμητες και διδακτικές. Ο μαζικός χαρακτήρας του φαινομένου δείχνει ότι δεν πρόκειται απλώς για ατομικές λιποταξίες που οφείλονται στην τύχη ή σ’ έναν κενόδοξο καιροσκοπισμό.»
Η επιχειρηματολογία του Ν. Πουλαντζά απέναντι στα δύο αυτά κρισιακά φαινόμενα της ιδεολογικής παρέμβασης στην εργατική τάξη είναι αποκαλυπτική:
Η αναρχοσυνδικαλιστική τάση, η οποία είχε εξαφανιστεί στη Γερμανία στο τέλος του 19ου αιώνα, επανεμφανίζεται στη διάρκεια του εκφασισμού στη Γερμανία, εκπροσωπείται από την Ελεύθερη Ένωση Εργατών Γερμανίας παράλληλα με την παράλυση και ακινητοποίηση της γερμανικής εργατικής τάξης και την πτώση της μαζικότητας των συνδικάτων. Ο αυθορμητισμός και οι μπλανκικές-πραξικοπηματικές τάσεις, διαδίδονται ιδιαίτερα μεταξύ των ανέργων και των εργατών αγροτικής καταγωγής, οι οποίοι επηρεάζονται διαδοχικά, πότε από το Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας και πότε από τον εθνικοσοσιαλισμό, χωρίς όμως να προσχωρούν στο εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα.
Από τη μεριά της, η εθνικοσοσιαλιστική ιδεολογία, εκμεταλλεύεται το ρεύμα του αυθορμητισμού για να χτυπήσει τις εργατικές οργανώσεις και να παρασύρει προς τον εθνικοσοσιαλισμό τμήματα της εργατικής τάξης. Συγχρόνως, ο εθνικοσοσιαλισμός καταφέρνει να αδρανοποιήσει την εργατική τάξη ακόμη περισσότερο, οικειοποιούμενος πλευρές του αναρχοσυνδικαλισμού. Πιο συγκεκριμένα:
– η εικόνα που προβάλλει είναι η συσπείρωση σε ομάδες δράσης ενόψει συγκεκριμένων ενεργειών, ενώ η σύνδεση των μελών υποτίθεται πως εξασφαλίζεται με τον προσωπικό και άμεσο δεσμό τους με τον υπέρτατο αρχηγό. Στο οργανωτικό επίπεδο, το εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα εμφανίζεται ως αντι-κόμμα. Οι δηλώσεις εναντίον της οργάνωσης, που εμφατικά εξυμνούν τη «βούληση», αφθονούν,
-από τον εθνικοσοσιαλισμό προβάλλεται η λατρεία της βίας και του ακτιβισμού, καταγγέλλονται τα «προγράμματα», τα «δόγματα» κ.λ.π.
-εξαίρει την απεργία ως μέσο χειραφέτησης της εργατικής τάξης, υπό τον όρο, βέβαια, ότι πρόκειται για απεργία οικονομική και μόνο,
-διακηρύσσει επίμονα την αναγκαιότητα των απολιτικών συνδικάτων-εκπροσώπων των εργαζομένων,
-προβάλλει την συντεχνιακή οργάνωση που υποδηλώνει το “απολιτικό” ναζιστικό κράτος,
-τονίζεται η «αντικαπιταλιστική επανάσταση», που τάχα θα πετύχει μ’ ένα στρατιωτικό πραξικόπημα. Οι προστριβές του Βερολίνου το 1937 και των αγροτικών τμημάτων υπό τον Ρίχαρντ Βάλτερ Νταρέ, με τον πολιτικό μηχανισμό του Χίτλερ, καθώς και η ανταπάντηση του καθεστώτος με «τη νύχτα των κρυστάλλων», δεν οφείλονται μόνον στις αντικαπιταλιστικές προσδοκίες του μεταλλαγμένου εργατικού κινήματος, αλλά επίσης και στη ροπή του προς τον «κινηματισμό» και την τακτική του πραξικοπήματος.
Αν και δεν είναι καθόλου της ίδιας τάξης με τις άλλες εκδηλώσεις της μικροαστικής ιδεολογίας, τις οποίες οικειοποιήθηκαν απευθείας τα φασιστικά κόμματα, η ευθύνη των αυθορμητιστών – αριστερών καιροσκόπων υπήρξε σοβαρή στην άνοδο του φασισμού. Και παρά τις διαφορές μεταξύ αυθορμητισμού και αριστερισμού, (τον οποίο ο Ν. Πουλαντζάς δέχεται μόνο στα πλαίσια του μαρξισμού-λενινισμού), κοινό χαρακτηριστικό των δύο ρευμάτων αποτέλεσε η πολιτική παραίτησης, ουσιαστικά, εμπρός στον φασισμό.
Κλείνοντας, πρέπει να επισημάνουμε πως είναι προφανές πως τέτοιου είδους θεωρητικοί “λογαριασμοί” θα κλείσουν παρά μόνο με ιστορικούς όρους. Το ρεύμα της κομμουνιστικής επανεξόρμησης θα πρέπει να κλείσει κριτικά και εποικοδομητικά μεν, χωρίς όμως μέσους όρους και ίσες αποστάσεις, τους λογαριασμούς του με το παρελθόν, στο ιστορικό και στο θεωρητικό πεδίο του εργατικού κινήματος του 20ου αιώνα. Η εν λόγω οριοθέτηση, χωρίς να αποκόπτει την κριτική και το διάλογο με τα προαναφερόμενα ρεύματα, θα καλείται πάντα να ξεκαθαρίζει το τοπίο και τα ανακύπτοντα κάθε φορά ζητήματα.
Αποτελεί ισχυρή πεποίθησή μας πως καμία επανεξόρμηση του νέου κομμουνιστικού κινήματος του 21ου αιώνα δεν πρόκειται να ορθοποδήσει, χωρίς ένα ισχυρό ρεύμα μαρξιστικού διαφωτισμού. Η ανάγκη ανάκτησης και υπεράσπισης του επιστημονικού κεκτημένου του μαρξισμού, διάδοσης, ανάπτυξης και υπέρβασής του εν τέλει, παραμένει τραγικά επιτακτική, ιδιαίτερα σε συνθήκες που ο Πουλαντζάς ίσως θα χαρακτήριζε ως συνθήκες προχωρημένου εκφασισμού.
*Ν. Πουλαντζά «Φασισμός και Δικτατορίες – Η άνοδος του φασισμού και η στάση της Γ’ Διεθνούς», εκδόσεις Θεμέλιο
