Μια ξεχωριστή εμπειρία, όπως κάθε της μυθιστόρημα, όμως και με κάτι καινούργιο, όπως κάθε φορά. Αυτή (τη φορά) πιο προσωπικό αλλά τόσο οικουμενικό μαζί.
Το Φαράγγι της Ιωάννας Καρυστιάνη το διάβασα μόλις κυκλοφόρησε σα νεράκι. Έτσι κύλησε και κουτρουβάλιασε μαζί του δικές μου ιστορίες και συναισθήματα μαζί με των ηρώων της, του καθενός κι όλων. Μια ενδοσκόπηση που τελικά, γάργαρο νεράκι δεν ήταν να πεις, αλλά πολλά πικρά και γλυκά ποτήρια αναμνήσεων και εμπειριών. Γι’ άλλες ήμουν έτοιμη και γι’ άλλες όχι. Η εξομολόγηση – έστω κι εντός μας – είναι επώδυνη και … συχνά επικίνδυνη.
Είχα ενθουσιαστεί από την ευαισθησία, το βάθος και τη μοναδική της γραφή. Από τα πιο τρυφερά – αλλά πάντα σκληρό – βιβλία της, σαν τη ζωή των χαρακτήρων που τόσο αγαπά να φιλοξενεί στα δημιουργήματα της. Μια ξεχωριστή εμπειρία, όπως κάθε της μυθιστόρημα, όμως και με κάτι καινούργιο, όπως κάθε φορά. Αυτή (τη φορά) πιο προσωπικό αλλά τόσο οικουμενικό μαζί.
Γοητευτική γραφή. Συναρπαστικό ανάγνωσμα. Έκλεισα το οπισθόφυλλο και ακούμπησα το βιβλίο στο ράφι της βιβλιοθήκης για το ξαναβρώ κάποια στιγμή ξανά.
Η στιγμή ήρθε γρηγορότερα.
Τα γεγονότα των τελευταίων μηνών, που μυρίζουν θύματα και προσφυγιά και θάνατο καθώς οι άνθρωποι προσπαθούν να ξεφύγουν από τη φρίκη ενός πόλεμου, μ’ έσπρωξαν ξανά στο βιβλίο.
Με άλλες σκέψεις αυτή τη φορά και μ’ άλλα αισθήματα καθώς κοιτάζω, ακούω και βλέπω όσους καταδιώκονται μεθοδευμένα από την «αναπτυγμένη» Δύση, που έφερε την καταστροφή στην πατρίδα τους – τις πατρίδες τους … Για όσους παλεύουν με νύχια και με δόντια να βρουν καταφύγιο σ’ αυτή την αδίσταχτη απάνθρωπη «πεφωτισμένη» Δύση. Τι ειρωνεία!
Αυτοί οι άνθρωποι που αυτοεξορίζονται για να γλιτώσουν και που πεθαίνουν γιατί δεν τους επιτρέπεται να γλιτώσουν, μου έφεραν στο νου το ταξίδι των ηρώων του βιβλίου της Ιωάννας.
Και το διάβασα πάλι με άλλο νου. Και με πολλές καταχρηστικές ερμηνείες ίσως, όμως με την ίδια πεποίθηση ότι μέσα στο ταξίδι των ηρώων της που έφυγαν από το σπίτι τους – μετανάστες… πρόσφυγες… αυτοεξόριστοι, άλλοι λόγοι κι άλλες αιτίες αλλά η ίδια ανάγκη – και τώρα γυρνάνε πίσω, βρίσκεται κάτι από την περιπέτεια των ανθρώπων που φεύγουν από τις δικές τους πατρίδες. Αυτοί ίσως αργήσουν πολύ να γυρίσουν. Ίσως δεν γυρίσουν ποτέ. Ίσως πάλι ναι. Ο νόστος είναι πολύ ισχυρό κίνητρο.
Εκείνοι, οι δικοί της ήρωες, έφυγαν για ξεχωριστούς λόγους ο καθένας. Οι σημερινοί ήρωες που φεύγουν με τις πλαστικές βάρκες για άλλους. Όμως και σ’ αυτούς του κυνηγημένους ο νόστος βρίσκεται στις αποσκευές τους το δίχως άλλο. Ίσως και χωρίς ακόμη να το καταλαβαίνουν.
Με τον νόστο κατά νου, λοιπόν, μπήκα πάλι στην στην περιπέτεια των αδελφών Λιόδηδων, «από πενήντα δύο έως εβδομήντα δύο χρονών», που με καθυστέρηση 17 ετών αποφασίζουν «να εκπληρώσουν επιτέλους εν σώματι τον παλιό όρκο».
Την υπόσχεση που είχαν δώσει το 1997, μετά την κηδεία του πατέρα τους, να κάνουν «το τάμα στα κατσάβραχα», δίχως συζύγους και παιδιά. Αυτή την υπόσχεση να κατεβούν στο φαράγγι, «μέρος όπου ο καθένας σκέφτεται ό,τι θέλει κι ό,τι δεν θέλει» – για να ξαναβρούν τα κομμάτια της γενέθλιας αρχής τους και να επανενωθούν για να αποφασίσουν να γεράσουν “από σήμερα όλοι μαζί”. Σ’ αυτό το φαράγγι – τον Άδη – πραγματοποιείται ένα ταξίδι επιστροφής μέσα από περιπέτειες και κινδύνους, ανάμεσα στη Σκύλλα και τη Χάρυβδη…
Της εξορίας και του νόστου. Αυτό είναι το βιβλίο της Ιωάννας Καρυστιάνη. Κι αυτό έκανε επιτακτική την ανάγκη να το διαβάσω ξανά ακριβώς σήμερα, καθώς γύρω μας τα γεγονότα συσσωρεύουνε βία και αίμα και ταξίδια μεσοπέλαγα στο θάνατο. Η επιστροφή – ο νόστος – έγινε τελεσίδικη απόφαση.
Να μαζευτεί η υπαίθρια υποχρεωτική στρωματσάδα, και τα χαρισμένα αδιάβροχα και να ξεπεραστεί η γλωσσική ανεπάρκεια για να βρούμε καταφύγιο αφού – όμως – πρώτα περάσουμε από τον… Άδη! Όπως η κάθοδος του Οδυσσέα, η νέκυια, για να ρωτήσουμε τους νεκρούς μας και τα φαντάσματα της ζωής μας, και τον ίδιο τον εαυτό μας που θεωρούμε πια νεκρό, πως να πορευτούμε.
Η κάθοδος αυτό δεν γίνεται ηρωικά όπως από τον ταξιδευτή του Ομήρου ή τον Ηρακλή, αλλά με πόνο και φόβο και αγωνία. Ως αντιήρωες κατεβαίνουν, όπως οι πρωταγωνιστές της Ιωάννας. Καθημερινοί και οικείοι και ο καθένας από μας και ένας-ένας χωριστά και όλοι μαζί, όταν φύγαμε από το σπίτι που μεγαλώσαμε – επειδή μεγαλώσαμε κι όχι επειδή μας κυνήγησαν. Κι όμως συχνά νιώσαμε κυνηγημένοι, καταδιωγμένοι με άλλους τρόπους όχι όπως οι αλλοτινοί των προγόνων μας και οι σημερινοί των άλλων. Πάντως κυνηγημένοι. Γι’ αυτό η αναζήτηση της επιστροφής.
Οι ήρωες – αντιήρωες της Καρυστιάνη γυρνάνε στο σπίτι τους. Κι αυτή δεν είναι μια προσκυνητική επιστροφή αλλά μια ανάγκη να βρούνε ξανά το οικείο, που όμως δεν είναι πια το ίδιο. Είναι η επιστροφή στην θλιμμένη και γεμάτη φορτία ζωής και εμπειριών διαφορετικότητα. Που τους ξαναδένει στην κοινή τους αφετηρία. Έτσι το ταξίδι τους είναι και δεν είναι επιστροφή. Επιστροφή στο χθες δεν υπάρχει. Μόνον στο παρόντα και τον μέλλοντα χρόνο επιστρέφουμε για να βρούμε κάτι που αφήσαμε ή κάτι που δεν ξέραμε ότι έχουμε.
Σ’ αυτό το ταξίδι στο φαράγγι – τον Άδη – τα αδέλφια αναζητούν, αναπολούν, αποκαλύπτουν και κυρίως αποκρύπτουν τα μυστικά τους. Δεν θέλουν να φορτώσουν το δικό τους βάρος ζωής στον άλλο. Κατανοούν πως η δύναμη τους είναι το μυστικό τους, που όμως δεν τους χωρίζει πια από τον άλλο, αλλά τους δένει. Όλους με τα μυστικά τους και την αγαπητούς.
Ο πρωτοτόκος Βαρδής, η σταθερή αναφορά, ο Αργύρης, ο μικρότερος που κατέληξε κουβαλώντας το μαύρο μυστικό του στην Αλεξανδρούπολη – την «εξορία και τιμωρία του», ο Γεράσιμος, ο αριστερός που πήγε «πρόσφυγας» στην Αθήνα να δουλέψει ταξιτζής, ο Ελισσαίος, ο ομοφυλόφιλος που ζει στην Ιταλία. Η Ινώ, που κεντάει διαρκώς τη ζωή της στο πανί. Η Ευδοκία, η χήρα που μετά το χαμό του άντρα της σκέφτεται να γίνει… Κουφοντίνας. Η Θεώνη, η ζωγράφος που ζει στην Καστοριά.
Αυτή η σχέση, η αδελφική, των ανθρώπων που μεγάλωσαν μαζί για να χωρίσουν και να ξαναβρεθούν σε έναν άλλο χρόνο – παραμονές των διπλών εκλογών – και σε έναν τόπο, οικείο αλλά και σκληρό και άγνωστο εν πολλοίς – το φαράγγι – θα τους δώσει την ευκαιρία να καταβυθιστούν στην εντός τους χώρα και να αναδυθούν τόσο διαφορετικοί και τόσο ίδιοι.
Ο καθένας και όλοι μαζί – σύνθετοι χαρακτήρες και τόσο ξεχωριστοί στην κοινή τους βάση – θα επιστρέψουν στην καθημερινότητα τους, πιο δυνατοί και πιο συλλογικά δεμένοι στο παρελθόν τους και κυρίως στο μέλλον τους. Το βιβλίο δεν θέτει άμεσα πολιτικά χαρακτηριστικά σ’ αυτούς τους ήρωες – με την εξαίρεση του αριστερού Γεράσιμου – όμως είναι όλοι άνθρωποι του συλλογικού οράματος, της συλλογικής οδύνης και του σπαραγμού των οραμάτων, όπως όλοι μας – οι περισσότεροι.
Σαν τους ήρωες – σαν τους κυνηγημένους που ζητούν καταφύγιο, στο νόστο ή σε μια ξένη φιλόξενη αγγαλιά, ή στο βλέμμα του άλλου, του δικού ή του ξένου – κατεβαίνουμε στο φαράγγι αποζητώντας το πάγωμα του χρόνου. Να βρούμε τη δυνατότητα να κερδίσουμε μέσα στην ακινησία την εκτίμηση όσων συνέβησαν, όσων συμβαίνουν και δεν προλαβαίνουμε να τα δούμε.
Αξίζει αυτή η διαδρομή στο Άδη – φαράγγι – για να δούμε τους άλλους, σαν εμάς, να κουβαλάμε το σπίτι που γενηθήκαμε και τις ζωές που ζήσαμε… αξίζει για να εκτιμήσουμε την απουσία μιας πατρίδας (ζωής μας και πατρίδας και ανθρώπων, εξαρτάται για την κάθε περίπτωση) που χάθηκε μέσα σε οδύνη και προσφυγιά και σε ξένα μέρη κι άλλοτε – παλιότερα – σε φυλακές και εξορίες.
Κι έτσι ο χρόνος που έμεινε σαν ακίνητος μέσα στο φαράγγι κερδίζεται μέσα στους ανθρώπους και εξανθρωπίζεται για να τους χωρέσει όλους. Όλα τα αδέλφια που προχωρούν προς την έξοδο. Όλα μαζί πλέον μέσα στη αγία μοναξιά του ο καθένας.
Είναι το βιβλίο μια επιστροφή στην αξία της μοναξιάς, της υπαρξιακής μοναξιάς και της κοινωνικής και πολιτικής μοναξιάς. Οι άνθρωποι – και οι ήρωες του Φαραγγιού – ζητούν μια στιγμή ησυχίας από την εκκωφαντική πραγματικότητα και από την κρίση που αφαιρεί κάθε νόημα απ΄τη ζωή.
Ζητούν να βρεθούν μόνοι με τον εαυτό τους μετά από το ταξίδι τους – μεγάλο ή μικρό του καθενός- , την εξορία τους, τη θλίψη τους που δεν αντέχεται. Τον παραλογισμό των συνθηκών που τους συντρίβει, την ελπίδα τους που έχει κατακριμνησθεί από άσφαιρα πολιτικά συνθήματα και εκφυλισμό των ιδεών και των προσδοκιών, «Η αριστερά μπροστά κι αυτός περίλυπος. Γιατί φανταζόταν αλλιώς την πρώτη νίκη. Κατ΄αρχήν τιμητική εις μνήμην όλων των θυμάτων…». Όμως…
Κι έτσι η επιτακτική ανάγκη να ξαναμπεί η ζωή στη θέση της. Η ζωή που κουβαλάει ο καθένας – και όλοι – την ώρα που αποζητούν να βρεθούν με τους δικούς τους, τους ομοίους τους – όλους τους προδομένους, τους πολιορκημένους, τους “εξόριστους”, τους πρόσφυγες και τους μετανάστες.
Όλα αυτά αποτελούν το πλαίσιο του βιβλίου και αυτό το καθιστά τόσο γοητευτικό και αληθινό. Όταν οι καθημερινοί αυτοί άνθρωποι κατεβαίνουν στον Άδη τους και επιστρέφουν αποφασισμένοι να κρατήσουν τα μυστικά τους, να κρατήσουν την ιστορία τους, να κουβαλάνε τα πάθη τους αλλά να μοιραστούν τα χρόνια που τους απομένουν…. Όταν αποφασίζουν να περπατήσουν μαζί. Ίσως αποσυρμένοι από τα όνειρα τους. Όχι όμως παραιτημένοι απ’ αυτά. Μέσα στη λύπη τους συνεχίζουν να διεκδικούν. Μέσα στο πένθος τους συμμετέχουν. Κουβαλάνε την ήττα τους και συμμετέχουν.
Έτσι είναι φτιαγμένοι οι άνθρωποι. Πολλοί άνθρωποι. Και οι ήρωες της Ιωάννας Καρυστιάνη στο Φαράγγι έτσι είναι. Και έγιναν έτσι επειδή είναι δουλεμένοι με τέχνη και γνώση και πολύ αγάπη. Με περίσσευμα καρδιάς για να στηθούν με αληθοφάνεια, με σάρκα και αίμα. Οι σχέσεις έχουν κτιστεί με μαστοριά για να γίνουν ένα στέρεο οικοδόμημα, υψηλής αισθητικής και βαθειάς ευαισθησίας.
Όσο για τον λόγο της συγγραφέως. Το επαναλαμβάνω. Αυτός αποτελεί την ιδαίτερη και ιδιότυπη υπογραφή της. Μια σφραγίδα αποσπασματικής γραφής, επεξεργασμένη τόσο ώστε να μην χάνει τη ζωντάνια και το πηγαίο της. Ένα προφορικό ιδίωμα που όμως έχει με λεπτομέρεια δουλευτεί. Ένας γραπτός λόγος με βάρος και ουσία και μαζί αλαφράδα και επικοινωνιακή ευελιξία μοναδική. Οι λέξεις της ζυγιασμένες να χαϊδεύουν ή να τσακίζουν, μας επαναφέρουν στους γλωσσικούς θησαυρούς που αφήνουμε συχνά να χαθούν.
Άλλωστε, η Ιωάννα Καρυστιάνη – το γνωρίζω από προσωπική εμπειρία -«έγραφε» μυθιστορήματα και ιστορίες πολύ πριν τις τυπώσει στο χαρτί. «Έγραφε» όταν μιλούσε για τα μεγάλα όνειρα της εποχής. «Έγραφε» στους περιπάτους στον Κεραμεικό ή στη Λεωφόρο Βασ. Σοφίας. «Έγραφε» προφορικά. Κι αυτό το προφορικό στοιχείο είναι που διατηρεί – με σεβασμό και αφοσίωση – με τρόπο τόσο ιδιαίτερο, τόσο καλοδουλεμένο στο εργαστήρι της γλώσσας της, και την ίδια στιγμή πάντα αυθόρμητο και γοητευτικό και στα βιβλία της.
Νομίζω ότι θα υπάρχουν πάντα λόγοι για να ανατρέχουμε πάλι και πάλι στο Φαράγγι. Κάθε φορά με νέα αφορμή πάντα με την ίδια αιτία: Το Φαράγγι, όπως όλα τα σπουδαία βιβλία, προσφέρεται για πολλαπλές αναγνώσεις, ερμηνείες, απολαύσεις.
