Το νέο βιβλίο του Θανάση Βακαλιού βάζει δυο αλληλένδετα ζητήματα ή ίσως ένα που περιλαμβάνει δυο αντιθετικές όψεις, τα οποία συνοψίζει και ο τίτλος του – Ο Άνθρωπος ως Υπερβατικό Ον και το Πρόβλημα του Μέτρου (εκδ. Εύμαρος).
Το πρώτο, που υποδηλώνει ο όρος υπερβατικό, είναι αυτό της ανθρώπινης ολοκλήρωσης, της τάσης που υπάρχει σε κάθε άνθρωπο να αναπτύξει και να εκπληρώσει στη διάρκεια της ζωής του το σύνολο των δυναμικοτήτων του. Το δεύτερο, το μέτρο, είναι η αντικειμενική διάσταση: η ανθρώπινη ύπαρξη, και επομένως και η εκπλήρωση του ατομικού δυναμικού, προσδιορίζεται από την πραγματικότητα, τον υλικό κόσμο γενικά και την ανθρώπινη κοινωνία ειδικότερα. Η αναφορά στην πραγματικότητα ασφαλώς δεν σημαίνει μόνο τον περιορισμό από αυτή, αλλά και τη διεύρυνση των ανθρώπινων ορίων, μέσα από την ιστορική πρόοδο.
Είναι μια κεντρική θέση του μαρξισμού, την οποία υποστηρίζει στο βιβλίο του ο Βακαλιός, ότι ο καπιταλισμός παραβιάζει την αναλογία και το μέτρο, και ότι για όσο διαρκεί το φαύλο καπιταλιστικό σύστημα η ανθρώπινη ολοκλήρωση θα συνδέεται άρρηκτα με τον αγώνα για το σοσιαλισμό. Πριν προχωρήσω σε αυτό όμως, δεν είναι άσκοπο να επισημανθεί ότι η αίσθηση του μέτρου δεν ήταν ποτέ το δυνατό σημείο του κινήματός μας. Αν εξαιρέσουμε τους κλασικούς του μαρξισμού, τον Μαρξ, τον Ένγκελς και τον Λένιν, αρκετά συχνά κορυφαίοι μαρξιστές υστερούσαν σε αυτό το σημείο.
Ακόμη και ένας επιφανής ηγέτης του Οκτώβρη όπως ο Τρότσκι, για παράδειγμα, παραβίαζε σε ορισμένες περιπτώσεις το μέτρο στα θέματα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Υπάρχει εδώ μια ενδιαφέρουσα κριτική του Λένιν από τη συζήτηση για τα συνδικάτα στο κόμμα των Μπολσεβίκων το 1920-21, όταν ο Τρότσκι είχε υποστηρίξει τη θέση της κρατικοποίησης των συνδικάτων. Ο Λένιν του είχε αντιταχθεί, δείχνοντας ότι ενώ ένα στοιχείο εξαναγκασμού ήταν απαραίτητο στις συνθήκες κατάρρευσης μετά τον εμφύλιο, η υπερβολή του, που διέκρινε την προσέγγιση του Τρότσκι, θα οδηγούσε στη γραφειοκρατική κατάπνιξη των συνδικάτων. Παραθέτει ένα απόσπασμα από την μπροσούρα του Τρότσκι, «Ο ρόλος και τα καθήκοντα των συνδικάτων», ότι «Ο εξαναγκασμός πρέπει να στηρίζεται στην όλο και πιο πλατιά δουλειά προσέλκυσης, δουλειά οργάνωσης της ανύψωσης του γενικού πολιτιστικού επιπέδου». Και σχολιάζει: «Να η ουσία! Μέτρο! Ανάλογος τρόπος αντιμετώπισης! Να στηρίζεται! Κι εσείς δεν στηριχθήκατε!». Και προσθέτει παραπέρα: «Όλο το λάθος του σ. Τρότσκι είναι λάθος ρυθμού: βιάστηκε»1.
Η έλλειψη μιας ανάλογα ισορροπημένης προσέγγισης όπως του Λένιν, ήταν ένας από τους συντελεστές που επέτρεψαν μετά το θάνατό του την επικράτηση του σταλινισμού.
Βέβαια, εκτός από τους ίδιους τους κλασικούς, υπήρξαν φωτεινές εξαιρέσεις μαρξιστών που διακρίνονταν για την ισχυρή τους αίσθηση του μέτρου. Μια από αυτές ήταν ο κορυφαίος Ούγγρος μαρξιστής Γκέοργκ Λούκατς. Υπάρχει μια αφήγηση του Χανς Ντίτερ Μπαρ, ενός έντονα υποκειμενιστή διανοούμενου, από μια επίσκεψή του στον Λούκατς το 1966, που τονίζει αυτή τη διάσταση της προσωπικότητάς του. Ο Μπαρ, που διακρινόταν από μια έφεση στον εντυπωσιασμό, συνόψισε ως εξής τις εντυπώσεις του:
«Άφησα το σπίτι [του Λούκατς] με το συναίσθημα πως μου ήταν από πολύ καιρό οικείο και ταυτόχρονα είχα την αίσθηση πως δεν συνάντησα αυτόν που αναζητούσα. Είχα βρει ένα στοχαστή, που η διαλεκτική του σκέψη οικοδόμησε έναν έλλογο κόσμο απεριόριστα σύνθετο, όπου ο ίδιος ασκήθηκε στη μετριοφροσύνη»2.
Η μετριοφροσύνη, στην οποία αναφέρεται ο Μπαρ, ήταν το περίβλημα της μετρημένης προσέγγισης, στοιχείο κομβικό στην προσωπικότητα του Λούκατς.
Ο Θανάσης ο Βακαλιός είχε την τύχη και την τιμή να είναι μαθητής του Λούκατς. Νομίζω ότι αν υπάρχει κάτι που πήρε από το δάσκαλό του, είναι ακριβώς αυτή η ισχυρή αίσθηση του μέτρου. Αυτό το περιστατικό του επέτρεψε και του επιτρέπει να έχει μια θετική και σταθερά ανοδική διανοητική πορεία. Του επέτρεψε επίσης να μας προσφέρει την αξιόλογη μελέτη που συζητάμε σήμερα, γιατί δεν μπορείς να γράψεις με επάρκεια για ένα γνώρισμα, αν δεν το διαθέτεις ο ίδιος.
Επισήμανα πριν ότι για τους μαρξιστές, και για τον ίδιο τον Θανάση Βακαλιό, η ανθρώπινη ολοκλήρωση συνδέεται στην εποχή μας με τον αγώνα για το σοσιαλισμό. Αυτή η πεποίθηση απορρέει από το γεγονός ότι ο καπιταλισμός, έχοντας καταστεί αναχρονιστικός, διαστρέφει την ανθρώπινη ύπαρξη. Καταδικάζει τη μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων σε μια κατάσταση εκμετάλλευσης, ανέχειας, στέρησης και παθητικής υποταγής, η υπέρβαση της οποίας αποτελεί όρο για την αυτοπραγμάτωσή τους. Βέβαια, αυτό δεν αναιρεί ότι ο καπιταλισμός για μια ορισμένη περίοδο διεύρυνε, μέσα από το διαφωτισμό και τον αγώνα ενάντια στη φεουδαρχία τους ορίζοντες της ανθρωπότητας, αλλά και ότι με τις τεχνολογικές του επαναστάσεις προετοίμασε και προετοιμάζει τους όρους για τη μελλοντική της απελευθέρωση. Αυτή η δυναμική φύση του του δίνει όμως ταυτόχρονα τη δυνατότητα να χειραγωγεί τις μάζες, προσφέροντας και επιβάλλοντας σε μια πρωτοφανή ιστορικά κλίμακα δικές του νόρμες και πρότυπα. Νόρμες και πρότυπα που τείνουν να αναπαραγάγουν τύπους συνείδησης και συμπεριφοράς προσαρμοσμένους στη λειτουργία και τις ανάγκες του συστήματος.
Ο Βακαλιός φέρνει και συζητά στο βιβλίο πολλά παραδείγματα γύρω από τους τρόπους με τους οποίους γινόταν η χειραγώγηση στον καπιταλισμό και στις προκαπιταλιστικές ακόμη κοινωνίες. Ειδικά όσον αφορά τον αντιδραστικό πλέον καπιταλισμό, από το 1850 και μετά, μπορεί νομίζω να διακρίνουμε τρία ιδεολογικά σχήματα στα οποία στηρίχθηκε η μαζική χειραγώγηση στα διάφορα στάδιά του.
Ι. Η κλασική, παραδοσιακή συντηρητική αστική ιδεολογία που συνοψίζεται στο τρίπτυχο «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια». Αυτή η ιδεολογία γνώρισε την πρώτη κρίση της στην περίοδο της αποσύνθεσης του χεγκελιανισμού, και αντικειμενικά χρεοκόπησε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν το σύνθημα της «υπεράσπισης της πατρίδας» είχε ως αποστολή την παραχάραξη του χαρακτήρα του πολέμου.
Στην καθαρή της μορφή είναι ελάχιστα ελκυστική και ήταν επόμενο να χάσει βαθμιαία την επιρροή της στις μάζες, όχι μόνο λόγω της ανόδου του σοσιαλισμού, αλλά και λόγω της προόδου της επιστήμης και της γνώσης. Αυτές οι εξελίξεις διέλυαν τις αναχρονιστικές παραδόσεις προσφέροντας νέα ιδανικά.
Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει ότι παραμερίστηκε πλήρως. Στην Ελλάδα είχε σημαντική επιρροή μεταπολεμικά και ακόμη και σήμερα βλέπουμε την ισχύ της με τα διάφορα εθνικιστικά συλλαλητήρια, κοκ. Ωστόσο, στα μετέπειτα στάδια ενσωματώθηκε σε ένα εκσυγχρονισμένο πλαίσιο που περιλάμβανε και άλλες «αξίες».
ΙΙ. Η ιδεολογία του «βολέματος», αποτέλεσε το σήμα κατατεθέν της εποχής του κεϊνσιανισμού, της «καλής εποχής» του καπιταλισμού στον 20ό αιώνα, όταν λόγω της συγκυρίας και του περάσματος σε μια νέου τύπου συσσώρευση το καπιταλιστικό σύστημα είχε ακόμη σοβαρά περιθώρια παραχωρήσεων. Ήταν μια ιδεολογία ατομικιστική στην ουσία της, όχι όμως επιθετικά ατομικιστική. Έλεγε πάνω-κάτω ότι ο καπιταλισμός εξανθρωπίστηκε, οι ταξικές αντιθέσεις δεν υπάρχουν πια, ή και αν υπάρχουν ρυθμίζονται ώστε να μην παίρνουν οξεία μορφή. Σχεδόν όλοι μπορούν κάπως να βολευτούν, αν μείνουν και κάποιοι λίγοι στο περιθώριο, δεν χάλασε ο κόσμος.
Συστατικά στοιχεία αυτής της ιδεολογίας ήταν ο καταναλωτισμός, ο μοντερνισμός-εκσυγχρονισμός, η καλλιέργεια ρεφορμιστικών στάσεων. Προβαλλόταν ως μια εναλλακτική αφήγηση στη σοσιαλιστική προοπτική, την οποία ήταν ικανός να αντιτάσσει ο καπιταλισμός, μερικές φορές μάλιστα, στην «αριστερή» της εκδοχή, ως ένας εναλλακτικός, εύκολος δρόμος προς το σοσιαλισμό. Ακόμη τα σχήματα της απο-ιδεολογικοποίησης, τα οποία παρουσίαζαν κάθε αμφισβήτηση του κυρίαρχου προτύπου ως «ιδεολογικό» στοιχείο, που είχε ξεπεραστεί από τα ίδια τα πράγματα. Η μη δηλωμένη υπόθεση όλων αυτών των σχημάτων είναι η αναγνώριση των καπιταλιστικών σχέσεων ως του αυθεντικά υπαρκτού και ως ενός αμετακίνητου πλαισίου της ανθρώπινης ύπαρξης.
Η τεχνολογία είχε σημαντικό και διαρκώς ισχυροποιούμενο ρόλο στην προώθηση αυτών των αντιλήψεων και των προτύπων, ο οποίος όμως ήταν ακόμη απλά υποστηρικτικός. Ο καπιταλισμός δεν είχε δώσει το πλήθος των τεχνολογικών καινοτομιών που διακρίνουν την πληροφορική επανάσταση, με το δραστικό τους αντίκτυπο στους ρυθμούς της καθημερινής ζωής, η οποία ξεκινά από τη δεκαετία του 1970.
ΙΙΙ. Η νέο-φιλελεύθερη, ατομικιστική ιδεολογία, την οποία μπορούμε να δούμε σαν μια προέκταση και μετασχηματισμό εκείνης του προηγούμενου σταδίου στις νέες συνθήκες. Το διακριτικό γνώρισμα αυτής της περιόδου είναι ότι δεν έχουμε πλέον ένα θετικά διατυπωμένο εναλλακτικό αστικό πρότυπο, αλλά αυτό που διακηρύσσεται είναι η απουσία προτύπου. Όλες οι «μεγάλες αφηγήσεις», ο διαφωτισμός, ο μαρξιστικός σοσιαλισμός, ο μοντερνισμός, θεωρούνται διαψευσμένες, και δηλώνεται ότι ως πεμπτουσία της εποχής μας η αδυναμία κατασκευής μια νέας αφήγησης. Πίσω όμως από αυτή την αρνητική πρόσοψη γίνεται μια αποκατάσταση των πιο αντιδραστικών αστικών αντιλήψεων του παρελθόντος, αυτή όντας η ουσία του λεγόμενου «μετα-μοντερνισμού».
Στην πραγματικότητα, αυτό που προσφέρει έτσι σήμερα η κυρίαρχη ιδεολογία δεν είναι η άρνηση κάθε μοντέλου, αλλά ένα μοντέλο βασισμένο σε μια και μοναδική «αξία»: τον ακραίο, άμετρο ατομικισμό. Μια κλασική του διατύπωση αποτελεί το γνωστό απόφθεγμα της Θάτσερ, «Δεν υπάρχει κοινωνία, μόνο άτομα». Με δυο λόγια, βεβαιώνεται ότι ο καθένας πρέπει να κοιτάζει μόνο πώς θα επιβιώσει ατομικά, σε μια κοινωνία μέχρις εξόντωσης ανταγωνιστική, όπου προσπαθεί να φάει τον άλλο. Ότι πάει πέρα από αυτό τον τύπο, τον στενά χρησιμοθηρικό, ιδιοτελή και αδίστακτο, διακηρύσσεται ουτοπικό, ιδεολογικό, εξωπραγματικό. Είναι ένας τύπος που αναδείχτηκε έξοχα από τον Κώστα Γαβρά στην ταινία του «Το τσεκούρι», όπου ο άνεργος πρωταγωνιστής σκοτώνει όλους τους ανταγωνιστές του για μια θέση.
Ένα κομβικό γνώρισμα της τωρινής μορφής της χειραγώγησης είναι ότι επιβάλλεται όχι μόνο με τα παραδοσιακά μέσα –εκπαίδευση, τύπος, κράτος, μαζική κουλτούρα, κοκ– αλλά κάνοντας εκτεταμένη χρήση της τεχνολογίας. Είναι μια χειραγώγηση για την οποία η τεχνολογία επιστρατεύεται ποικιλότροπα ως ενεργός της φορέας, μια ειδικά τεχνολογική χειραγώγηση. Διαμορφώνεται έτσι ένα πρότυπο για τη νέα γενιά, βασισμένο στην εξατομίκευση, την αδιαφορία για τον άλλο, τον αυτό-περιορισμό σε απρόσωπες δραστηριότητες, όπως ο εθισμός στα ηλεκτρονικά μέσα, τα τάμπλετς, κοκ. Είναι ένα πρότυπο το οποίο απαθανάτισε πάλι ο Γαβράς στην ταινία του «Το Κεφάλαιο», βάζοντας σε μια σκηνή όλα τα παιδιά της οικογένειας του τραπεζίτη πρωταγωνιστή να παίζουν με τα νέα κορεάτικα ηλεκτρονικά παιγνίδια, αγνοώντας το ένα το άλλο.
Ταυτόχρονα η τεχνολογία καθιστά τεχνικά δυνατές νέες μορφές χειραγώγησης, που γίνονται αναγκαίες λόγω της ακραίας όξυνσης των αντιθέσεων, της ανισότητας, κοκ, και προωθούνται συστηματικά από το κατεστημένο: μαζική παρακολούθηση (κάμερες, υποκλοπές), εξόντωση των ανεπιθύμητων με ντρόουνς, ολοκληρωτικές πρακτικές των κρατούντων. Στη βάση του ατομικισμού αναπτύσσονται νέες παθολογικές συμπεριφορές: επιπλέον προς τα ναρκωτικά και τον χουλιγκανισμό, των προηγούμενων δεκαετιών, έχουμε τώρα τα εθνικά και φυλετικά μίση, την τυφλή καταστροφικότητα.
Οι πρακτικές αυτές, περιττεύει να πούμε, είναι εξαιρετικά επικίνδυνες, έστω και αν δεν έχουν ακόμη αλώσει πλήρως την κοινωνία. Εκείνο που σε κάθε περίπτωση στάθηκε ικανή να επιτύχει στα πρόσφατα χρόνια η κυρίαρχη ιδεολογία, εκμεταλλευόμενη και την κρίση του κινήματος μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, είναι η απολιτικοποίηση της νέας γενιάς. Δημιούργησε έτσι το κατάλληλο υπέδαφος για να ανθούν όλες αυτές οι στάσεις. Επέβαλλε, μπορούμε να πούμε, αυτό που ο Βακαλιός αποκαλεί «εγωκεντρικό, ατομικιστικό τρόπο βίωσης του αισθήματος της ευτυχίας», και της αναζήτησης της ευτυχίας. «Το κεφάλαιο, η αστική τάξη», συνεχίζει παραπέρα, «έφερε την καταπάτηση του μέτρου, και συνεχίζει να το κάνει, εκμεταλλευόμενο τη δυναμική των επιθυμιών και των ορέξεων του ανθρώπου»3.
Στο βιβλίο του ο Βακαλιός δείχνει σε πολλά σημεία με ακρίβεια και παραστατικότητα τη μεθοδολογία με την οποία προωθούνται αυτά τα πρότυπα. Θα διαβάσω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα αναφορικά με τη σπουδάζουσα νεολαία, που παρουσιάζει πώς οι κοινωνικές ανάγκες και οι ατομικές βλέψεις παραμορφώνονται διαρκώς από την υποκείμενη καπιταλιστική επιδίωξη του κέρδους:
«Οι ανάγκες λειτουργίας και ανάπτυξης του παραγωγικού και του οικονομικού συστήματος καθώς και η λειτουργία του κράτους και του συστήματος διοίκησης μπορούν να καλυφθούν από ένα μορφωμένο προσωπικό –ειδικευμένο σε επίπεδο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και μεταπτυχιακών σπουδών– που δεν ξεπερνά το 10% του εργατικού δυναμικού, ωστόσο το κράτος φροντίζει να παράσχει επιστημονική γνώση σε πολλαπλάσιο αριθμό ατόμων. Αυτό το κάνει για να επιλέξει με τη στατιστική μέθοδο το αναγκαίο 10% των ατόμων που με ανώτερη μόρφωση-κατάρτιση, από τους οποίους ένα μικρότερο ποσοστό θα γίνουν ερευνητές. Οι περισσότεροι από αυτούς τους ανθρώπους επιδιώκουν να καταλάβουν μια θέση στην παραγωγή, στην οικονομία και όπου αλλού (κράτος, διοίκηση, ΜΜΕ, παιδεία), που να ανταποκρίνεται στις επιδιώξεις ή και στα όνειρά τους για μια οικονομικά και κοινωνικά αξιοπρεπή ζωή ή και για δημιουργική αυτοπραγμάτωση. Αυτό τους κρατά σε διαρκή ένταση. Οι περισσότεροι δεν θα πραγματοποιήσουν τα όνειρά τους, τις επιδιώξεις τους»4.
Ο Βακαλιός δείχνει πολύ ωραία εδώ τη διάσταση ανάμεσα στις υποκειμενικές βλέψεις και επιδιώξεις των ανθρώπων, ιδιαίτερα των νέων, και στο κοινωνικό πλαίσιο που θέτει ο καπιταλισμός, ένα πλαίσιο που μόνο κατ’ εξαίρεση και μερικά επιτρέπει την εκπλήρωσή τους. Είναι δε ένα κομβικό πρόβλημα, όπως υπογραμμίζει ο συγγραφέας, ότι αυτή η διάσταση, ενώ βαίνει διαρκώς οξυνόμενη στις μέρες μας, ως το σημείο να μετατρέπεται σε μια απειλή για την ίδια την ύπαρξη της ανθρωπότητας, παρ’ όλα αυτά δεν συνειδητοποιείται.
Υπάρχει διέξοδος ή είναι όλα μαύρα;
Ο Βακαλιός απορρίπτει τον πεσιμισμό και έχει δίκιο να το κάνει. Νομίζω πως ο κύριος λόγος που μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι είναι η αδυναμία πλέον του συστήματος να προσφέρει κάτι θετικό. Απέναντι σε μια νοσηρή κατάσταση, η κοινωνία, όπως και το άτομο, τείνει να δημιουργεί αντίσταση και αντισώματα.
Ταυτόχρονα, ο συγγραφέας αποφεύγει το λάθος να δαιμονοποιήσει την τεχνολογία, αναγορεύοντάς της σε πηγή όλων των κακών. Ο ίδιος τονίζει σε αρκετά σημεία ότι τεχνολογία επιτελεί και μια απελευθερωτική λειτουργία. Το πρόβλημα δεν βρίσκεται στην τεχνολογία και την ανάπτυξη ως τέτοιες, οι οποίες διαμορφώνουν δυναμικά πρότυπα ζωής, κατ’ αρχήν προοδευτικά έστω και ανεπαρκή, αλλά στην καπιταλιστική της αξιοποίηση5.
Τέλος, στο βιβλίο και γενικότερα στο έργο του, ο Βακαλιός διατυπώνει ορισμένες κατευθύνσεις για τη διεξαγωγή ενός αποτελεσματικού αγώνα ενάντια στη χειραγώγηση. Θα σταθώ εδώ σε έναν αφορισμό από τον επίλογό του στο πρόσφατο βιβλίο του Τάσσου Τρίκκα, που εξάγει ένα θεμελιώδες δίδαγμα του 20ού αιώνα, «Με το σταλινισμό δεν οικοδομείται σοσιαλισμός»6. Θα πρόσθετα ότι με το σταλινισμό δεν γίνεται και αγώνας για το σοσιαλισμό, καθώς πρόκειται για μια απωθητική, σε τελική ανάλυση ψευδοσοσιαλιστική ιδεολογία. Το ζητούμενο για κάθε αποτελεσματική απάντηση στη χειραγώγηση είναι αντίθετα η γνησιότητα, που θα κάνει τις εναλλακτικές επιλογές στο σύστημα ελκυστικές και πειστικές. Και εδώ ο Βακαλιός πολύ σωστά υπογραμμίζει την ευθύνη της διανοητικής πρωτοπορίας, των μαρξιστών, που καλούνται να ανταποκριθούν στην πρόκληση, εμπνέοντας και παρακινώντας τα υπόγεια ρεύματα κοινωνικής αντίστασης.
Το βιβλίο του Θανάση Βακαλιού θέτει με επαρκή τρόπο όλο το πλέγμα προβλημάτων που συνδέεται με τη σύγχρονη χειραγώγηση και την αντίσταση σε αυτή. Υποκινεί έτσι την παραπέρα έρευνα σε περιοχές που, όπως ο ίδιος τονίζει, η μαρξιστική έρευνα παρουσιάζει σοβαρά κενά. Σε αυτά νομίζω βρίσκεται η ιδιαίτερη αξία του.
Σημειώσεις.
1. Λένιν, Άπαντα, εκδ. ΣΕ, τόμ. 42, σελ. 400, 401.
2. Χ.Ντ. Μπαρ, «Εμπιστοσύνη αντί για ελπίδα. Επίσκεψη στον Γκέοργκ Λούκατς», Μαρξιστική Σκέψη, τόμ. 1, σελ. 296.
3. Θ. Βακαλιός, Ο Άνθρωπος ως Υπερβατικό Ον και το Πρόβλημα του Μέτρου, εκδ. Εύμαρος, Αθήνα 2017, σελ. 83, 119.
4. Στο ίδιο, σελ. σελ. 45.
5. Βλέπε σχετικά, στο ίδιο, σελ. 133.
6. Θ. Βακαλιός, «Με το σταλινισμό δεν οικοδομείται σοσιαλισμός», παρέμβαση στο βιβλίο του Τ. Τρίκκα, Οκτωβριανή Επανάσταση 1917-2017. Από το Όραμα στην Πράξη, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2017, σελ. 341-359.
*Ο Χρήστος Κεφαλής είναι μέλος της ΣΕ της Μαρξιστικής Σκέψης. Το παρόν είναι εισήγησή του στην παρουσίαση του βιβλίου του Θανάση Βακαλιού, στο Polis Art Cafe, 22/1/2018.
