Δύσκολο να αναφερθείς στο Ιράν με τη χρυσή άμμο των βουνών και τις απανταχού φωτογραφίες Μαρτύρων του ιρανο-ιρακινού πολέμου εάν δεν αρχίσεις από αυτό που τους πονάει περισσότερο, το Παλαιστινιακό ζήτημα. Την πρώτη μέριμνα του Ιμάμη Χομεϊνί μετά την ανατροπή της μοναρχίας τοποθετώντας στο κτίριο της Ισραηλινής Πρεσβείας την αντιπροσωπεία της PLO, και πάντα αγκάθι για τους Σιίτες, με αναρτημένη σε κεντρική πλατεία της Τεχεράνης εικόνα της βομβαρδισμένης Γάζας, πατέρα που κρατάει το νεκρό παιδί του και αδιάφορους λαούς του «πολιτισμένου» κόσμου στο βασίλειο του καναπέ τους.
Για τη γενοκτονία των Παλαιστινίων δεν αδιαφορεί ο ελληνικός λαός –το πρώτο που έλεγα σε Ιρανές και Ιρανούς όταν μιλούσα μαζί τους– παρότι η ελληνική κυβέρνηση, τρανότερος του μεγέθους της Ευρωνατοϊκός σύμμαχος, στέλνει φρεγάτες στην Ερυθρά Θάλασσα και συστοιχίες patriot στην Saudi Aramco. Η Δυτική πολιτική εξηγείται επικαλούμενη την επίθεση της Χαμάς του Οκτώβρη, που όμως έχει πάψει να είναι πειστική και για τους πολίτες της Δύσης. Η επίθεση της Χαμάς έγινε αφορμή να γίνει γνωστός ο πολύχρονος ισραηλινός εναέριος, θαλάσσιος και χερσαίος αποκλεισμός της Γάζας, σημερινού τόπου συλλογικού μαρτυρίου με χιλιάδες νεκρές οικογένειες και τους επιζώντες σε υπόγεια, σε μολυσματικό εγκλωβισμό, δίχως φάρμακα, τροφή και τρεχούμενο νερό∙ ζωή σαν των Εβραίων του 1942, που φυλακισμένοι στα σπίτια τους από τους Ναζί, δίχως φαγητό κι αλλαξιές, ούτε χαρτί υγείας, ανέπνεαν με το φόβο του θανάτου.
Το ενδιαφέρον μου για το Ιράν προήλθε με αφορμή το μάθημά μου για την Αποικιοκρατία σε Ασία και Αφρική ως διδάσκουσα στο Πανεπιστήμιο αλλά το επισκέφτηκα με καθυστέρηση, το ΝΑΤΟ είχε απαγορεύσει τα τελευταία χρόνια στη σύμμαχό του Ελλάδα να στέλνει αεροπλάνα ελληνικής εταιρείας στην Τεχεράνη. Από τις πρώτες ημέρες εκεί δεν είδα μια κοινωνία αδιάλλακτη όπως είχα «προειδοποιηθεί» λόγω της Αστυνομία Ηθικής, που απ’ το 2005 διασφαλίζει ότι γυναίκες, μουσουλμάνες και μη φορούν μαντίλα (χιτζάμπ) και φαρδιά ρούχα. Βέβαια, ο ενδυματολογικός κώδικας τις Σαρία δεν αφορά μόνο τη γυναίκα κι ας προβάλλεται από τα δυτικά media καταπιεσμένη ως προς αυτό, οι άντρες επίσης τηρούν ενδυματολογικούς κανόνες, δεν κυκλοφορούν με ανοικτά πουκάμισα και σορτς. Από την άλλη πλευρά στην πράξη οι περισσότερες ξένες δεν φορούσαν μαντίλα, αλλά κυρώσεις δεν είδα, ούτε συλλήψεις.
Γυναίκα με τσαντόρ σε κατάστημα, η οποία επιτηρούσε την αμφίεση των διερχομένων, πράγματι έκανε συστάσεις σε ξένη με κατεβασμένη μαντίλα, προσωπικά όμως έζησα πολλές εξαιρέσεις. Όταν τη ρώτησα μια πληροφορία για την τραγωδία στην ιερή πόλη Καρμπαλά μου απάντησε χαμογελώντας που γνώριζα για τον μάρτυρα Ιμάμη Χουσεΐν χωρίς να προσθέσει να ανεβάσω τη μισοπεσμένη μαντίλα μου. Ανάλογα, παρά τις αυστηρές «προειδοποιήσεις» να μη φωτογραφίζω στρατιώτη γιατί απειλούμαι με φυλάκιση, στρατιώτης στο Κασάν θέλησε να φωτογραφηθεί μαζί μου όταν του είπα, «είμαι Ελληνίδα και στηρίζω την Παλαιστίνη».
Κι όταν στο Ισφαχάν πλησίασα συγκεντρωμένους στρατιώτες –υπό το άγρυπνο, βέβαια, βλέμμα του λοχαγού– και ζήτησα από έναν εξ αυτών να φωτογραφήσω το εθνόσημο στη στολή του, μου το επέτρεψε. Θα έλεγα ότι τα θεϊκά καθορισμένα πρότυπα συμπεριφοράς της Σαρία στην πράξη αποτελούν έργο ανθρώπου στο οποίου υπεισέρχεται η κατανόηση και η καλοσύνη, και στην περίπτωση ασεβών ξένων –στους οποίους ολοφάνερα δεν ανήκα– ίσως και η διπλωματία. Εξάλλου, στη χώρα όπου οι ντόπιοι δεν ξεχνούν τον βρετανικό και αμερικανικό ιμπεριαλισμό, όπως οι ίδιοι μου έλεγαν, είδα αγγλικά στο Δικαστικό Μέγαρο Φαρς και σε μαγαζιά γρήγορου φαγητού, σε μια παράδοξη ευθεία γραμμή με όσους αμερικανούς φοιτητές διώκονται επειδή στηρίζουν την Παλαιστίνη και όσους Αμερικανούς καθηγητές επικρίνουν την αμερικανική εξωτερική πολιτική με το Ισραήλ.
Στο διαδίκτυο αναπαράγονται αμερικανικά sites με την καταπιεσμένη ιρανική μπουρζουαζία να απελευθερώνεται μυστικά σε πάρτι με πισίνες και χρήση του απαγορευμένου αλκοόλ, facebook, Netflix. Το site προτείνεται και σε δημοσιεύσεις Ελληνίδων, συγγενών διπλωματών κατά δήλωσή τους, νοσταλγούς της εποχής Μοχάμεντ Παχλαβί ο οποίος τις προέτρεπε να φορούν μίνι, τακούνια και μακιγιάζ όταν επισκέπτονταν τα μοδάτα στέκια της εποχής για ποτό και φαγητό.
Η απανταχού αστική τάξη δεν μας εκπλήσσει για ό,τι θεωρεί επανάσταση: το Δυτικόπνοο life style με την ελευθεριότητα στο κέντρο του κόσμου, τις διαφημίσεις-προτάσεις ανούσιου καταναλωτισμού –που δεν είχε στην ιρανική τηλεόραση–, την πλαστικοποιημένη νεότητα –που είδα σε 28χρονες Ιρανές, κατοίκους Γερμανίας όπως μου είπαν που είχαν επισκεφτεί τους γονείς τους στο Ιράν– και, ως πρόταση θεραπείας, την ταξικά κοστοβόρα ψυχανάλυση για την αντιμετώπιση του άγχους που προκαλεί ο ατομισμός, η καριέρα, η αναζήτηση και διατήρηση πλούτου. Διαβρωτική γοητεία, αλλά σε καθιστά μέλος ομάδας κοινωνικά αξιοσέβαστη κατά τις Βεμπεριανές κανονικότητες στον καπιταλισμό.
Ωστόσο στο Ισλάμ το χρήμα δεν υπερβαίνει τις εσωτερικές αξίες των ανθρώπων: μια δεσμίδα εκατομμυρίων ιρανικών ριαλίων, σημαντικό ποσό για εκείνους, ήταν πεσμένη σε δρομάκι που διέσχιζε καταστήματα με τουριστικά είδη. Ιρανοί τα βρήκαν και έβαλαν πάνω στη δεσμίδα ένα πετραδάκι ώστε να τα ξαναβρεί όποιος τα έχασε. Πράγματι, Γερμανός τουρίστας γύρισε πίσω και τα βρήκε. Στους πυλώνες της πίστης περιλαμβάνεται και ο Φόρος Ελεημοσύνης με ειδικό κουτί σε σημεία των πόλεων. Εντυπωσιακή και η μέριμνα για την καλλιτεχνική καλλιέργεια κωφαλάλων. Γκρουπ γυναικών-ανδρών συμμετείχαν, μέσω της επίσης κωφάλαλης μαέστρου, με κινήσεις στους ήχους της ορχήστρας που βρισκόταν πίσω τους.
Η ευγένειά τους παροιμιώδης. Άνδρες που συνομιλούσαν καθισμένοι σε παγκάκι σηκώθηκαν αυτομάτως για να καθίσουμε οι γυναίκες, ενώ και ο Μουλάς που είδα στο Ισφαχάν βγαίνοντας από εστιατόριο στο οποίο ερχόταν με φίλους, τούς είπε να παραμερίσουν στο στενό πεζοδρόμιο (γιατί ξαφνικά όλοι μού έκαναν χώρο). Οι Ιρανές, η πλειονότητα στα πανεπιστήμια, στην ιατρική και στη δημόσια διοίκηση και ισότιμη στη μισθοδοσία με τους άντρες, χαμογελαστές όσο και αλληλέγγυες.
Περισσότερα από μια φορά άγνωστες μου άπλωναν το χέρι τους να στηριχθώ όταν δυσκολευόμουν να κατέβω τα χοντρά σκαλιά σε κτίσματα του 18ου αιώνα χωρίς καν να το έχω ζητήσει. Πόσο συνηθισμένα είναι στον «δικό μας» κόσμο η αλληλεγγύη σε άγνωστο και αλλόθρησκο ή το χαμογελαστό καλωσόρισμα δίχως απώτερο σκοπό να μπεις στο μαγαζί του να ψωνίσεις; Δεν μπορώ ν’ αποφύγω τη σύγκριση: παρά τις πάμπολλες εκκλησίες και εκκλησάκια στη χώρα μου, τις λιτανείες κεφαλών και σωμάτων αγίων με γονυπετείς έρποντες πιστούς και την παρουσία της Εκκλησίας στη σχολική και την πολιτική ζωή δεν έχει επιτευχθεί ο σεβασμός που βλέπεις στο σιιτικό Ιράν, με την ιδιωτική και δημόσια συζήτηση μεταξύ αντρών και γυναικών να γίνεται μ ό ν ο σε ήρεμο τόνο και χωρίς υβρεολόγιο, καθόλου αυτονόητα στη χώρα μου.
Καθισμένες στη σκιά ενός Τζαμιού
Φοιτήτριες Αρχιτεκτονικής σχεδιάζουν το κτήριο του 18ου αιώνα απέναντί τους
Αγόρια και κορίτσια στο Γιάζντ παίζουν μπάλα
Ποδήλατα δωρεάν χρήσης στα πάρκα
Η καταγγελία της Δύσης για την πολιτικοποίηση της θρησκείας, τον συνδετικό ταυτοτικό κρίκο και άμυνα για τους Σιίτες που εξέβαλλε στην Ισλαμική Επανάσταση, αποδίδεται απλουστευτικά καθώς παραβλέπει το βάθος των οικονομικο-πολιτικών αναταραχών στη Μέση Ανατολή. Αποικιακές χώρες από τα μέσα του 19ου αιώνα διεκδίκησαν εδάφη του καθώς γειτνίαζε με το δρόμο για την Ινδία: τον ορυκτό πλούτο του για τη βιομηχανική τους επανάσταση, τους υδάτινους δρόμους, τη δυνατότητα κατασκευής σιδηροδρόμων με ελάχιστο εργατικό κόστος στις αχανείς πεδιάδες του για τις μεταφορές τους, τη ξυλεία –η υλοτομία τους έχει αφήσει το στεγνό αποτύπωμά της σε βουνά–, την ίδρυση τραπεζών τους, ακόμα και τις διάσημες περσικές αρχαιότητες που Άγγλοι και Γάλλοι αρχαιολόγοι μετέφερναν στα μουσεία τους παρά τις διαμαρτυρίες ντόπιων, όλα με τη συναίνεση των τελευταίων Κατζάρ που υπέγραψαν και την τριχοτόμηση της χώρας.
Η Ισλαμική Δημοκρατία αναγνωρίζει την αποτίναξη του μεσαίωνα από τον Ρεζά Παχλαβί με την ανατροπή των εκατοντάδων χανάτων, ο οποίος ωστόσο στη συνέχεια οικειοποιήθηκε τις γόνιμες γαίες της επικράτειας παραχωρώντας την εκμετάλλευσή τους σε εταιρείες με συγκέντρωση τεράστιου πλούτου, με αντισαχικά κινήματα ήδη από το 1927. Αλλά η φιλοαμερικανική και κοινωνικά αμετροεπής πολιτική του γιου του, Σάχη Μοχάμεντ Παχλαβί, η χλιδή των αξιωματούχων του και τα οικονομικά σκάνδαλα που διέρρεαν όταν σε πολλές περιοχές πεινούσαν παρά τα αυξημένα κρατικά έσοδα του 1973 και οι εκκωφαντικές σπατάλες του στην επέτειο της μοναρχίας –το «Show of Shows», σε τίτλο των New York Times–, έγιναν το κύκνειο άσμα του.
Η Ισλαμική Επανάσταση τερμάτισε τη Δυτική ηγεμονία που επί χρόνια κατήγγελλε ο Ιμάμης Χομεϊνί από την ιερή πόλη Κομ και, μετά τη σύλληψή του, από την εξορία: την πολιτική στήριξη του Σάχη στις ΗΠΑ στους πολέμους στο Βιετνάμ και στον Αραβο-Ισραηλινό πόλεμο του 1967∙ υπογραφή Αμυντικού Συμφώνου που προστάτευε τα μεσανατολικά πετρελαϊκά συμφέροντα ΗΠΑ και Ισραηλινών στον Περσικό Κόλπο∙ πενιχρούς μισθούς στους εργάτες των ανωνύμων εταιρειών οι οποίες φοροδιέφευγαν∙ αξιωματούχοι της μοναρχίας να κατέχουν περισσότερο από το 85% των εταιρειών του ασφαλιστικού και του τραπεζικού τομέα και των κατασκευών∙ βίαιη εκδυτικοποίηση που απαγόρευε θρησκευτικές τελετές, προσευχή, θρησκευτικά μαθήματα και τη μαντίλα-σύμβολο της μουσουλμάνας∙ προβολές βίαιων ταινιών ακόμα και για έφηβους, καταστήματα με τυχερά παιχνίδια και αλκοόλ –ο παραμελημένος αγροτικός τομέας της επαρχίας, δίχως υδροδότηση, ηλεκτρισμό και σχολεία οδήγησε ανέργους στις μεγάλες πόλεις για αναζήτηση εργασίας, στις οποίες δεν υπήρχαν διαθέσιμες κατοικίες ή κοινωνικές υπηρεσίες και καθίσταντο ευάλωτοι στον αλκοολισμό, το έγκλημα και την αυτοκτονία.
Κι ενώ δεκάδες χιλιάδες Αμερικανοί δραστηριοποιούνταν επιχειρηματικά διαμένοντας σε απομονωμένες πολυτελείς περιοχές, οι λαϊκές οικογένειες διέμεναν σ’ ένα δωμάτιο δίχως αποχετευτικό σύστημα. Τα μέτρα του Σάχη περιλάμβαναν και την αναχαίτιση ισλαμικών κινημάτων κατά της Δύσης όπως τους «Μαχητές του Ισλάμ», ενώ και η ιδρυθείσα το 1958 Υπηρεσία Ασφαλείας SAVAK, με την τεχνογνωσία της CIA και τη στήριξη της Mossad, συλλάμβανε και βασάνιζε όσους συμμετείχαν σε αντικαθεστωτικά κινήματα, όπως κληρικούς, φοιτητές, εργάτες, οικονομολόγους, δικηγόρους, αντισαχικούς διαφορετικών κοινωνικοπολιτικών θεωρήσεων που ωστόσο όλοι συναντιόνταν στο πλαίσιο του Ισλάμ υπό το οποίο ερμηνεύονταν.
Η Καλλιόπη Παυλή είναι Διδάκτορας Νεότερης Πολιτικής Ιστορίας, Μεταδιδάκτορας Αποικιοκρατίας Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών
