Η ιστορία είναι ένα πεδίο αναμέτρησης. Και η ίδια η πραγματικότητα είναι ένα πεδίο αναμέτρησης. Ένας πολιτικός – ταξικός πόλεμος στο παρόν που θα καθορίσει το μέλλον αλλά και τη θύμηση του παρελθόντος.
[Αναδημοσίευση]
Ως πεδίο αντιπαράθεσης, η πραγματικότητα θέτει το καθήκον της ορθότερης, πληρέστερης και αντικειμενικότερης παρουσίασής της. Τι «πραγματικά» συμβαίνει στην Κούβα; Ποιος ήταν «πραγματικά» ο Φιντέλ; Δε θα δοθεί ποτέ μια συναινετική απάντηση. Γιατί ακόμα και αν η αλήθεια έχει στοιχεία μοναδικότητας, η επιλογή των ιεραρχήσεων και του τρόπου παράθεσης των στοιχείων συνδέονται με τον προσανατολισμό και τα συμφέροντα που υπερασπίζεται αυτός ή αυτή που τη δίνει.
Δε μειώνει βέβαια αυτό την κρισιμότητα της μάχης για τη διάσωση της αλήθειας πίσω από το τεράστιο βουνό ψεμάτων και συκοφαντιών των κραταιών συστημάτων ενημέρωσης και καταγραφής της ιστορίας. Όμως, νομίζω, ότι καμιά φορά για να κατανοήσουμε την «πραγματική» πραγματικότητα κάποιων γεγονότων και συμβόλων, δεν αρκεί η «απλή» πραγματικότητα. Η παράθεση των στοιχείων, οι αριθμοί. Χρειάζεται κάτι παραπάνω. Ο «μύθος»
Ανέτρεξα στο πρώτο διαδικτυακό λεξικό για τη λέξη.
Λέξη: μύθος, Πλήρες Ερμήνευμα:
· πλαστή, ψευδής ή ανακριβής, ιστορία, άποψη κτλ.
· οποιαδήποτε ψεύτικη ή φανταστική άποψη στην οποία πιστεύουν πολλοί
· θρύλος που μεταδίδεται προφορικά από γενιά σε γενιά και αναφέρεται ιδίως σε θεούς και ήρωες ή στη δημιουργία του κόσμου
· το κεντρικό ή κύριο μέρος αφηγήματος, κινηματογραφικού ή θεατρικού έργου
· ιστορίες με αλληγορικό περιεχόμενο και ηθικό δίδαγμα (φιλολ.)
· για κάτι ή κάποιον που το περιβάλλει μεγάλη αίγλη
Δεν ικανοποιήθηκα. Άνοιξα τον Μπαμπινιώτη:
µύθος (ο) 1. η αφήγηση που αποτελεί τµήµα ευρύτερης µυθικής παράδοσης και η οποία συνδέει µε τρόπο σχηµατικό πραγµατικά ή φανταστικά γεγονότα ή και τα δύο, προκειµένου να ερµηνεύσει ένα φυσικό φαινόµενο, µια θρησκευτική ή κοινωνική πρακτική
2. (ειδικότ.) η αφήγηση που αναφέρεται µε τρόπο αλληγορικό, ανάλογο µε τις διδακτικές της προθέσεις, σε φυτά και ζώα: αισώπειοι
3. (κατ’ επέκτ.) η διήγηση που αποτελεί πλάσµα της ανθρώπινης φαντασίας και δεν αναφέρεται σε πραγµατικά γεγονότα: αυτοί δεν αποτελούν µύθους, αποτελούν ιστορία || – και πραγµατικότητα
4. τρόπος σκέψης που χαρακτηρίζεται από την πίστη σε µυθολογικές παραδόσεις και υπερφυσικές δυνάµεις: η µετάβαση από τον ~ στον λόγο ΑΝΤ. ιστορία
5. η υπόθεση λογοτεχνικού έργου: ο ~ µυθιστορήµατος | δράµατος || η εξέλιξη τού ~ 6. πρόσωπο που περιβάλλεται µε φήµη, που είναι πολύ πέρα από τα ανθρώπινα µέτρα: η Γκρέτα Γκάρµπο υπήρξε ένας ~ τού κινηµατογράφου
Είναι πράγματι πολλές οι φορές που χρησιμοποιείται η λέξη «μύθος» σε κείμενα για σημαντικές στιγμές της ανθρωπότητας. Και τις περισσότερες με μια από τις παραπάνω ερμηνείες. «Μύθος και Πραγματικότητα» για τον τάδε πόλεμο, τη δείνα επανάσταση. Ένα δίπολο: Από τη μια μεριά ο μύθος ως το ψέμα, η φαντασία, η ανακρίβεια και από την άλλη η πραγματικότητα που τον καταρρίπτει.
Δε μου πολυαρέσει. Δε μου αρκεί αυτή η χρήση της λέξης.
Υπάρχει και η ερμηνεία η σχετική με το θρύλο, τον ηρωισμό και την αίγλη που θα μπορούσε κάπως να ταιριάζει με μύθους σαν την Κούβα, αλλά κι αυτή δε μου φαίνεται έγκυρη. Γιατί αναφέρεται σε κάτι συνήθως ψεύτικο και – κυρίως- μη ανθρώπινο. Ενώ εμένα, στην Κούβα, όλα μου φαίνονται εντελώς ανθρώπινα.
Είναι πάντοτε ο μύθος, το αντίθετο της πραγματικότητας; Κι αν το γεγονός ότι κάτι είναι πραγματικό και όχι φανταστικό, το καθιστά μυθικό;
Βρήκα λοιπόν μια ερμηνεία που μου ταιριάζει περισσότερο. Στο φιλοσοφικό λεξικό του Cambridge. Στο λήμμα μυθοπλασία.
Μυθοπλασία: Με την ευρύτερη έννοια οτιδήποτε έρχεται σε αντίθεση με αυτό που είναι δεδομένο της πραγματικότητας. Βέβαια, όταν αυτός ο ορισμός χρησιμοποιείται για λογοτεχνικά έργα, αυτή η αντίθεση δεν είναι κατάλληλη, γιατί ένα έργο μυθοπλασίας, όπως ένα ιστορικό μυθιστόρημα, μπορεί να είναι πραγματικό όσον αφορά στο ιστορικό του θέμα, αλλά να μην παύει να είναι μυθοπλασία. Η σωστή αντίθεση είναι με τη μη μυθοπλαστική αφήγηση. Αν ένα έργο μυθοπλασίας αποδεικνύεται εντελώς αληθινό, τότε πώς ορίζεται η «μυθοπλασία»;
Αυτό ακριβώς. Ο μύθος μπορεί να μην είναι το ψέμα. Μπορεί να είναι η αμφισβήτηση αυτού που θεωρείται δεδομένο στην πραγματικότητα. Κι επειδή ανέκαθεν πίστευα ότι η επανάσταση έχει μέσα της κάτι το λογοτεχνικό, μου αρέσει να θεωρώ ότι είναι ένα «έργο μυθοπλασίας» που όμως, στην περίπτωση της Κούβας, «αποδείχτηκε εντελώς αληθινό». Και αυτό είναι που κάνει κάποιες στιγμές στην ιστορία, μύθους. Δεν είναι ψεύτικες ιστορίες, αλλά ιστορίες που αμφισβητούν τη «ροή των πραγμάτων», αυτά που θεωρούνται δεδομένα.
Μια παρέα μουσάτων με το όπλο στο χέρι, διώχνει το δικτάτορα από τη χώρα. Ένα μικρό πανέμορφο νησί αντιστέκεται μισό αιώνα στην ισχυρότερη χώρα του κόσμου, αντέχοντας σε απόπειρες ανατροπής και στο πιο ασφυκτικό εμπάργκο της ιστορίας. Η ιστορία αυτή, μοιάζει με ψέμα. Όμως είναι απολύτως αληθινή. Και για αυτό είναι μύθος.
Βέβαια ένας μύθος εμπεριέχει υπερβολές και «διορθώσεις», ακριβώς επειδή είναι πραγματικός. Και όλα τα πραγματικά πράγματα είναι λίγο πιο άσχημα και πιο σύνθετα από ότι τα παράγωγα της φαντασίας. Η Κούβα είναι ένα όμορφο νησί, αλλά πιθανώς λιγότερο όμορφο από το νησί της Ουτοπίας του Τόμας Μορ ή το παραδεισένιο νησί που αναζητά ο Λεονάρντο Ντι Κάπριο στην πρόσφατη «Παραλία». Είναι όμως υπαρκτή.
Και ο Τσε ήταν υπαρκτός. Άνθρωπος από τα ίδια υλικά που είμαστε κι εμείς, ασθενικός και επιπόλαιος. Κι όμως, αυτός ο τόσο όμοιος με εμάς, έγινε το σύμβολο του αιώνιου αγώνα, της ανυπακοής, της γοητείας της επανάστασης. Και ο Φιντέλ, εγωιστής και ξεροκέφαλος μάλλον, θα ταυτιστεί με τη διορατικότητα, την επιμονή, την αντοχή, το διαρκές βγάλσιμο της γλώσσας στους ισχυρούς.
Όπως υπαρκτός ήταν ο Οκτώβρης, η νίκη στο Στάλινγκραντ, ο Άρης και τόσα άλλα. Όλοι αυτοί οι μύθοι του ματοκυλισμένου αιώνα που πέρασε, του πιο ελπιδοφόρου και πιο καταστροφικού αιώνα στην παγκόσμια ιστορία. Για τους κολασμένους αυτής της γης, ο 20ος αιώνας έφερε τη νίκη ενός νέου είδους μύθων. Των μύθων που ο μαρξισμός θεώρησε κινητήρια δύναμη της ιστορίας. Των μύθων της ταξικής πάλης. Της πάλης των λαών.
Οι δικοί μας μύθοι, λοιπόν, δεν αψηφούν την πραγματικότητα ή τους συσχετισμούς, όπως μόνο μερικοί ξέγνοιαστοι σχολιαστές μπορούν να υποστηρίξουν. Μόνο κάποιος ή κάποια πολύ μακριά από τον αγώνα για αξιοπρέπεια, μπορεί να υποστηρίξει ότι προσωπικότητες σαν το Φιντέλ, ή σαν τον Λένιν δεν λάμβαναν πολύ σοβαρά υπόψιν τους την πραγματικότητα, δεν μελετούσαν πολύ προσεχτικά κάθε βήμα.
Οι δικοί μας μύθοι, ωστόσο, κατάφεραν να αλλάξουν την πραγματικότητα, να επιβληθούν στη ροή της ιστορίας. Συνδέουν το πιο υλικό, την εκμετάλλευση, την πείνα, την ανέχεια, με το πιο οραματικό, το βασίλειο της ελευθερίας, μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, μια κοινωνία χωρίς αφεντικά και δούλους.
Ο Φιντέλ ήταν –δυστυχώς- ένας από τους τελευταίους απομείναντες των μεγάλων μύθων της περασμένης εποχής. Αυτού του είδους του ονείρου που περιέγραψε ο Χατζής στο Διπλό Βιβλίο:
«Ο μικρός ράφτης της Σούρπης ονειρευότανε. Τον κόσμο-τον εαυτό του μέσα στον κόσμο. Ονειρευόταν. Αυτό που βρίσκεις εσύ να λείπει στο καφενείο, να λείπει στα κόμματα τα σημερινά. Ο μεγάλος μύθος. Ο ακέριος.»
Χωρίς αυτό το μύθο, δεν υπάρχει μέλλον. Η πολιτική στράτευση γίνεται μια διαδοχή ατελείωτων συνεδριάσεων και ένα καλεντάρι κινητοποιήσεων. Η διαφορετικές γνώμες δεν εντάσσονται σε κάποιο στόχο και άρα γίνονται αφορμή για ανούσια αντιπαράθεση. Και η αντοχή μοιάζει με απλό βόλεμα σε μια μέτρια καθημερινότητα, από άγχος μην έρθουν χειρότερα.
Ο χρόνος άλλοτε μπορεί να συντείνει στο μύθο και άλλοτε να τον αποκαθηλώνει. Η Κούβα που άντεξε τόσες δεκαετίες είναι το σύμβολο της αντοχής. Όμως η αντοχή από μόνη της δεν αρκεί, για παράδειγμα η «δικαιολογημένη περηφάνεια» του Δ. Κουτσούμπα για την επέτειο των 98 χρόνων από την ίδρυση του ΚΚΕ, θα σήμαινε περισσότερο αν συνδυαζόταν με κάποιο κεντρικό ρόλο του κόμματος στον αγώνα για την ανατροπή της μνημονιακής νύχτας που ζούμε, παρά στην αέναη αναφορά για τις δεκαετίες που μαζεύονται στην πλάτη σαν το «παλιό καλό κρασί». Άλλοτε βέβαια, ο χρόνος λειτουργεί ως τραγέλαφος. Στα 50 χρόνια από την έκδοση του «λογοκριμένου» Φορτηγού, ο Διονύσης Σαββόπουλος αποφάσισε να ντύσει με το «Ήλιε Ήλιε Αρχηγέ» τη νέα διαφήμιση για το γιαούρτι της εταιρείας «Όλυμπος».
Μπορεί άραγε να ανασυσταθεί ο μεγάλος μύθος, ο ακέριος, μετά από τόσες διαψεύσεις, τόσες καταρρεύσεις και τόσους τόνους σκουριάς που συσσωρεύτηκαν από πάνω του; Μπορεί να επουλωθεί η πληγή; Είναι ζήτημα χρόνου; Εγώ προσωπικά, γεννημένος αρκετά αργά ή αρκετά νωρίς, λίγα χρόνια πριν το 89-90, αισθάνομαι το βάρος της ήττας και του κενού να με βαραίνει περισσότερο όσο περνούν τα χρόνια.
Όμως δε γίνεται χωρίς μύθο, μόνο με απομαγευμένα προγράμματα. Και δε γίνεται χωρίς ένα συστατικό – το βασικότερο ίσως- που είχαν οι μύθοι μας. Την αποφασιστικότητα να κρίνουν το μέλλον ενός λαού, μιας χώρας. Σε κρίσιμες ιστορικές στιγμές – εξαιρετικά δύσκολες και σπάνιες- κάποιες μικρές σχισμές ανοίγουν στην κυρίαρχη ιστορική συνέχεια. Η ως τότε φαινομενικά προδιαγεγραμμένη και ακλόνητη προοπτική της ανθρωπότητας, φαντάζει ευμετάβλητη. Σε αυτές τις στιγμές, οι επαναστατικές δυνάμεις μπορεί να βρεθούν μπροστά σε απροσδόκητα καθήκοντα, αυτά δηλαδή για τα οποία δημιουργήθηκαν.
Αν θα ηγηθούν της κοινωνίας σε μια διαδικασία μετασχηματισμού, αν θα αξιοποιήσουν τη δυνατότητα για αλλαγή του ρου της ιστορίας. Αλλά και σε αυτές τις σπάνιες στιγμές, το σύνηθες – και σε ένα βαθμό ανθρώπινο- είναι είτε η υποταγή στον συνηθισμένο δρόμο είτε ο φόβος και η απόσυρση από αυτό το τιτάνιο καθήκον μέχρι η τάξη να επανέλθει και να γυρίσουν όλα στην «κανονική» τους ζωή. Ε λοιπόν, ο Φιντέλ αποτελεί στοιχείο του μύθου μας, ακριβώς γιατί δεν έκανε αυτό το σύνηθες, αυτό που φοβόμαστε ότι κι εμείς μπορεί να κάναμε αν βρισκόμασταν στη θέση του.
Αν κάπως θέλουμε να συνεχίσουμε μύθους και να φτιάξουμε καινούριους δικούς μας, θα πρέπει να αποκτήσουμε αυτή την αποφασιστικότητα απάντησης σε δύσκολα ερωτήματα για την πορεία εκατομμυρίων ανθρώπων. Δε σημαίνει ότι θα υπάρχουν πάντα οι απαντήσεις. Όμως χωρίς μύθο, κάθε συζήτηση για μια διαφορετική πορεία, θα καταλήγει σε ανερμάτιστες αφηγήσεις για το που θα φορτίζουμε τα κινητά μας μετά από κάποια τομή, με το Ευρώ, την ΕΕ, τον καπιταλισμό, το οτιδήποτε.
Σαφώς, πρέπει να υπάρχει σχέδιο για κάθε βήμα, όμως ο μύθος, το όραμα για κάτι μεγαλύτερο από εμάς, είναι η αναγκαία συγκολλητική ουσία για να ξεφύγει το όνειρο από τις γραμμές ενός βαρετού πολιτικού ντοκουμέντου ή ενός διαγράμματος σε μια παρουσίαση διεθνούς συνεδρίου. Για να γίνει αυτή η απαραίτητη τομή που δε θα έρθει ως απλή συνέχεια διάφορων μικρότερων ή μεγαλύτερων αγώνων.
Διάβασα πρόσφατα ότι το Πολυτεχνείο «ήταν πιο σημαντικό στο μέλλον του, παρά στο παρόν του. Έκανε, δηλαδή, πιο πολλά ως αφήγηση παρά ως συμβάν καθεαυτό». Ακολουθώντας αυτή τη σκέψη, υποστηρίζω ότι ο μύθος της Κούβας και του Φιντέλ είναι πιο σημαντικός από τα επιτεύγματά της.
Είναι αυτός ο μύθος που κάνει νεανικές καρδιές σε όλο τον κόσμο να βάζουν μια αφίσα στο δωμάτιό τους ή που οδηγεί διάφορες αντικομφορμιστικές μορφές να κουβαλάνε κουβανέζικες σημαίες ανεξάρτητα με το αν γνωρίζουν ή συμφωνούν με κάθε πλευρά της ασκούμενης πολιτικής.
Αυτός ο μύθος, της επανάστασης, της ανυπακοής, του κομμουνισμού, ειδικά στην τόσο ανθρώπινη λατινοαμερικάνικη εκδοχή του, με τα πούρα, το ποτό και τη μουσική, δεν είναι απλά ένα φαντασιακό. Μην υποτιμούμε ποτέ τη βούληση ενός λαού να υπερασπιστεί αυτά για τα οποία πάλεψε. Και κυρίως: Για να έχει ψηλά το κεφάλι. Το κομμουνιστικό κίνημα δεν υπάρχει για να υπόσχεται εύκολους δρόμους, για να λύνει τα προβλήματα στο όνομα της κοινωνίας ή για να παρέχει υποσχέσεις. Υπάρχει για να ανυψώσει την εργατική τάξη. Για να βοηθήσει τους λαούς να αποκτήσουν περηφάνια.
