Μετάφραση: Άλεξ Κάντζιας – Ρόντε
Πηγή: JACOBIN
Στον καπιταλισμό, ο αυτοματισμός καταστρέφει τις θέσεις εργασίας. Σε μια σοσιαλιστική κοινωνία, θα μπορούσε να μας απελευθερώσει από την εργασία και να προσφέρει άφθονο ελεύθερο χρόνο σε όλους.
Στις αρχές του εικοστού αιώνα, ο Γάλλος καλλιτέχνης Jean-Marc Côté και αρκετοί συνεργάτες του δημιούργησαν μια συλλογή εικόνων, με σκοπό την απεικόνιση του έτους 2000 όπως αυτοί το φαντάζονταν. Λόγω οικονομικών δυσκολιών, η σειρά En L’An 2000 ουσιαστικά δεν κυκλοφόρησε ποτέ, αλλά έγινε ευρέως γνωστή χάρη στη δημοσίευση της από τον συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας Isaac Asimov στη δεκαετία του 1980. Παρόλο που ίσως να μην μπορεί να χαρακτηριστεί ακριβώς ως ουτοπικό (ο πόλεμος φαίνεται να εξακολουθεί να αποτελεί μέρος του μέλλοντος, όπως το φαντάστηκαν ο Côté και οι συνεργάτες του), ένα θέμα που εξακολουθεί να είναι επίκαιρο είναι οι χειραφετητικές δυνατότητες της τεχνολογίας – όχι μόνο να κάνει την καθημερινή ζωή πιο αποτελεσματική και άνετη αλλά και να απελευθερώσει τους ανθρώπους από την αίσθηση ότι πρέπει να εκτελέσουν κουραστικές εργασίες.
Στο Electric Scrubbing, ένα ρομπότ σκουπίζει και γυαλίζει ένα πάτωμα ενώ μια υπηρέτρια το επιτηρεί.
Στο The New-Fangled Barber οι πελάτες κάθονται σε χαλαρές πόζες ενώ ένα μηχάνημα φροντίζει το κεφάλι τους – ο κομμωτής λειτουργεί ολόκληρο το σαλόνι από ένα μόνο τερματικό. Στο A Very Busy Farmer ένας αγρότης διαχειρίζεται άκοπα τη γεωργία μεγάλης κλίμακας από την άνεση της βεράντας του. Αρκετές άλλες εικόνες απεικονίζουν άτομα να απολαμβάνουν διάφορα είδη αναψυχής, με την ύπαρξη του ίδιου του ελεύθερου χρόνου να διευκολύνεται από την ύπαρξη τεχνολογικών θαυμάτων και αυτοματισμών.
Δεκαετίες αργότερα, αυτή η δημοφιλής εικόνα του μέλλοντος διατηρούνταν σε μεγάλο βαθμό – οι μηχανές καθίσταντο ικανές για εξαιρετικά πράγματα αλλά και για τη μείωση της ανθρώπινης εργασίας και την αύξηση του ελεύθερου χρόνου. Κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1950 ο Arthur Radebaugh, σκιτσογράφος με έδρα το Ντιτρόιτ, ενθουσίαζε εκατομμύρια αναγνώστες με την στήλη «Closer Than We Think», η οποία περιελάμβανε όχι μόνο εικόνες της ανθρωπότητας στο διάστημα, αλλά και απεικονίσεις αυτοματοποιημένων αποθηκών και αγροκτημάτων. «Μεγάλο μέρος του αγροκτήματος του Old MacDonald μπορεί να λειτουργήσει με τηλεκατευθυνόμενα κουμπιά», αναφέρει η λεζάντα ενός από τα πιο διάσημα στριπ του Radebaugh. «Ένας πλωτός πύργος θα επιβλέπει ένα σμήνος ρομποτικών συσκευών και τρακτέρ που λειτουργούν μέσω ηλεκτρονικών εντολών».
Όπως συμβαίνει με όλες τις εκφράσεις της πιο ευφάνταστης φουτουριστικής σκέψης, οι αξιομνημόνευτες εικόνες που μας έδωσαν καλλιτέχνες όπως ο Côté και ο Radebaugh δεν θίγουν το ζήτημα της πολιτικής οικονομίας. Η σιωπηρή τους υπόθεση, η οποία κάποτε έμοιαζε ταυτόχρονα αρκετά λογική, ήταν πως η τεχνολογία απλώς θα καθιστούσε ξεπερασμένα πολλά από τα μεγάλα ερωτήματα που παραδοσιακά σχετίζονται με την πολιτική και την οικονομία. Έχοντας το πλεονέκτημα της ύστερης γνώσης ωστόσο μπορούμε να αντιληφθούμε το λάθος σε αυτού του είδους τον τέχνο-ουτοπισμό. Όπως πρόβλεψαν πολλοί φουτουριστές καλλιτέχνες, ο ρυθμός της τεχνολογικής προόδου κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα αποδείχθηκε πραγματικά εντυπωσιακός – όντως οι μηχανές έγιναν ικανές να εκτελούν πολλές από τις λειτουργίες που κάποτε εκείνοι φαντάζονταν, όπως και κάθε είδους καθημερινές εργασίες, από τις επικοινωνίες έως την παραγωγή και την οικιακή εργασία, όλα καθίσταντο εκθετικά ευκολότερα και αποτελεσματικότερα.
Περιττό να πούμε πως η υπόσχεση μιας κοινωνίας του ελεύθερου χρόνου δεν έχει ακόμα εκπληρωθεί: η ζωή στον εικοστό πρώτο αιώνα συνεχίζει να παρέχει γενναιόδωρα αναψυχή μόνο στους εξαιρετικά πλούσιους. Ακόμα και στις ευημερούσες κοινωνίες η ζωή εκατομμυρίων εξακολουθεί να καθορίζεται από την οικονομική ακρίβεια, την εξαντλητική και κακοπληρωμένη απασχόληση και φυσικά τη σχεδόν καθημερινή εργασιακή αγγαρεία, ώρες που ξοδεύονται αποκλειστικά στο να εξασφαλιστεί η επιβίωση. Παρόλο που η τεχνολογία δεν είναι σίγουρα ο μόνος υπαίτιος, ο ένας λόγος είναι πως η αυτοματοποίηση – όπως ακριβώς προέβλεψαν οι φουτουριστές – κατέστησε έναν αδιανόητο αριθμό θέσεων εργασίας άχρηστο. Όταν μια εργασία ή μια διαδικασία μπορεί να αυτοματοποιηθεί εύκολα, κανένα έστω και στο ελάχιστο αποτελεσματικό οικονομικό μοντέλο είναι πιθανό να θεωρήσει πως είναι προτιμότερο να τις εκτελέσει ένας άνθρωπος.
Το πρόβλημα σε μια καπιταλιστική κοινωνία στην οποία οι περισσότεροι ζουν από τον μισθό τους είναι πως οι άνθρωποι χρειάζονται ακόμα την εργασία για επιβιώσουν. Για τον σκοπό αυτό δημιουργούνται κάθε είδους θέσεων εργασίας οι οποίες απλά δεν θα υπήρχαν σε έναν κόσμο στον οποίο η εξουσία και οι πόροι θα κατέχονταν και θα κατανέμονταν πιο ισότιμα (το τηλεφωνικό κέντρο στο οποίο κάποτε έβγαζα λιγότερα από οκτώ δολάρια την ώρα, παρενοχλώντας χαμηλού εισοδήματος νοικοκυριά εκ μέρους της Discover Card είναι ένα καλό παράδειγμα). Τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα μέτρα σαν την ομοσπονδιακή εγγύηση θέσεων εργασίας που βρίσκεται στην πρόταση του Bernie Sanders για ένα πράσινο New Deal θα μπορούσε να ανακατανείμει μεγάλο μέρος αυτού του εργατικού δυναμικού και να δώσει σε δεκάδες εκατομμύρια εργαζομένων καλύτερη αποζημίωση και μια κοινωνικά πιο χρήσιμη εργασία.
Πέρα από το ζήτημα των μη χρήσιμων θέσεων εργασίας (σμ. των λεγόμενων «bullshit jobs») και της προόδου της αυτοματοποίησης είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς μια κοινωνία χωρίς ορισμένες τουλάχιστον κουραστικές και κακοπληρωμένες εργασίες. Μια συσκευή για παράδειγμα όπως αυτή του αυτόματου checkout μπορεί να προκαλέσει την απώλεια θέσεων εργασίας πολλών υπαλλήλων καταστημάτων αλλά πιθανότατα δεν θα αντικαταστήσει ποτέ πλήρως την ανάγκη η εποπτεία των εμπορικών καταστημάτων να γίνεται από ανθρώπους. Ωστόσο στο εγγύς μέλλον το πρόβλημα στην πραγματικότητα θα είναι η απασχόληση: άνθρωποι που κάποτε κέρδιζαν τα προς το ζην σε ένα μανάβικο ή σε ένα φαρμακείο στερούνται των εισοδημάτων τους και πρέπει να ψάξουν αλλού για εργασία (εργασία που σχεδόν σίγουρα φέρει την υπόσχεση ότι θα είναι εκμεταλλευτική, κουραστική, και κακοπληρωμένη).
Αυτό μας φέρνει πίσω στις θαυμάσιες εικόνες που δημιουργήθηκαν από καλλιτέχνες όπως ο Jean-Marc Côté και ο Arthur Radebaugh, ενώ η αυτοματοποιημένη μηχανή αποσπάστηκε ουσιαστικά από τα ξεπερασμένα πλέον οράματα τους για τον 21ο αιώνα. Όπως οραματίζονταν αυτοί οι φουτουριστές η τεχνολογία θα εξάλειφε κάθε είδους βαρετής και επίπονης εργασίας – κάνοντας την ζωή ευκολότερη για τα ανθρώπινα όντα και μειώνοντας τον χρόνο εργασίας κατά την διαδικασία. Σήμερα η αυτοματοποιημένη μηχανή αντιπροσωπεύει το παράδοξο της τεχνολογίας και του αυτοματισμού στον καπιταλισμό: τα ίδια τα εργαλεία που θα μπορούσαν να κάνουν την ζωή απλούστερη και να αυξήσουν την ικανοποίηση που κανείς αντλεί από την εργασία του αναδεικνύονται σε κίνδυνο για την επιβίωση των εργαζομένων και σε πολλές περιπτώσεις επεκτείνουν την εξουσία των αφεντικών να επιτηρούν και να επιβάλλουν την πειθαρχία προς όφελος του κέρδους.
Φυσικά τα πράγματα δεν πρέπει να είναι έτσι. Ένα οικονομικό μοντέλο περισσότερο δομημένο γύρω από την κάλυψη των αναγκών της κοινωνίας θα εγγυάται ως δικαιώματα πολλά πράγματα τα οποία σε μεγάλο βαθμό σήμερα τα αντιλαμβανόμαστε ως εμπορεύματα ή ακόμα και ως πολυτέλειες – από την στέγη και την υγεία μέχρι τον ελεύθερο χρόνο και την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Με τον τεράστιο συλλογικό πλούτο του πολιτισμού μας να κατανέμεται περισσότερο δίκαια οι εργαζόμενοι κάθε κατηγορίας, οι οποίοι σήμερα υφίστανται την παραλυτική πλήξη των γραφείων και των αποθηκών θα ήταν πιο ελεύθεροι να απολαύσουν την ζωή χωρίς τη συνεχή απειλή της οικονομικής χρεοκοπίας και της προσωπικής απόγνωσης.
Στον καπιταλισμό η τεχνολογία και η αυτοματοποίηση καταστρέφουν θέσεις εργασίας. Σε μια σοσιαλιστική κοινωνία και οι δύο θα μπορούσαν να κάνουν πραγματικότητα το φουτουριστικό όραμα και να προσφέρουν άφθονο ελεύθερο χρόνο σε όλους.
