Οι οξυμένοι ανταγωνισμοί των Μεγάλων Δυνάμεων και το ελληνικό κράτος
Τυπικά, η «Υπόθεση Πατσίφικο» ήταν μια διπλωματική και πολιτική κρίση μεταξύ Ελλάδας και Μεγάλης Βρετανίας που ανέκυψε με αφορμή την επίθεση Αθηναίων κατά της περιουσίας του, βρετανικής υπηκοότητας, Εβραίου Δον Πατσίφικο, προξένου της Πορτογαλίας.
Στην πραγματικότητα ήταν η αφορμή για μια πανευρωπαϊκή διπλωματική κρίση που αποτέλεσε το προοίμιο ενός μίνι – παγκοσμίου πολέμου, του Κριμαϊκού! Ένα μνημείο καταπάτησης κάθε έννοιας διεθνούς δικαίου και επίδειξης ιμπεριαλιστικής αλαζονείας από τη μεριά της κοσμοκράτειρας Βρετανίας απέναντι σε ένα κρατίδιο που εκτεινόταν από την Καλαμάτα ως τη Λαμία.
Ο Δον Πατσίφικο
Ο Νταβίντ Πατσίφικο ήταν Πορτογαλοεβραίος που γεννήθηκε στο Γιβραλτάρ το 1784. Εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα το 1836 ως Πρόξενος της Πορτογαλίας, θέση που διατήρησε μέχρι το 1842, οπότε και παύτηκε καθώς κατηγορήθηκε για σωρεία καταχρήσεων.
Στη συνέχεια προσκολλήθηκε στον κύκλο της Δούκισσας της Πλακεντίας και έζησε για κάποιο διάστημα με βοηθήματά της ενώ επιδόθηκε στην τοκογλυφία με άγνωστους πόρους. Μετά τα γεγονότα θα φύγει από τη Ελλάδα και θα πεθάνει στο Λονδίνο το 1854.
Το γεγονός: Το «κάψιμο του Ιούδα» και τα σπασμένα έπιπλα
Τις μέρες του Πάσχα υπήρχε (σε ορισμένα μέρη υπάρχει ακόμα) το έθιμο του καψίματος ενός σκιάχτρου που συμβόλιζε τον Ιούδα. Τον Απρίλη του 1849 η ελληνική κυβέρνηση απαγόρευσε το έθιμο χωρίς προφανή δικαιολογία, οι πάντες όμως καταλάβαιναν τον λόγο: Εκείνες τις μέρες ήταν στην Αθήνα ο εβραίικής καταγωγής μεγαλοτραπεζίτης Ρότσιλντ για επίσημες συνομιλίες με την ελληνική κυβέρνηση με στόχο τη σύναψη κολοσσιαίου δανείου.
Το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, υπήρξε αντιπαράθεση με την αστυνομία στην πλατεία Ηρώων. Εξαγριωμένο το πλήθος επιτέθηκε σε μια οικία της οδού Καραϊσκάκη, στου Ψυρρή. Στην οικία διέμενε ο Δον Πατσίφικο. Οι αναφορές στις πηγές της εποχής είναι αντιφατικές, ακόμα και για το χρόνο, ορισμένες πηγές υποστηρίζουν πως η επίθεση έγινε στις 4 Απρίλη, τη Δευτέρα του Πάσχα, ενώ φαίνεται πως είχαν υπάρξει και παλαιότερα επιθέσεις κατά του σπιτιού του. Η ουσία είναι πως προκλήθηκαν καταστροφές και ο ίδιος κατέφυγε στην αγγλική πρεσβεία.
Ως εδώ θα μιλούσαμε για ένα επεισόδιο απότοκο του οξυμένου πολιτικού κλίματος αλλά και του διαδεδομένου αντισημιτισμού. Στην ελληνική, και όχι μόνο, κοινωνία η λέξη «Οβριός» χρησιμοποιούνταν ως ύβρις. Αυτό όμως που θα ακολουθήσει δεν εξηγείται παρά μόνο με όρους της «διπλωματίας των κανονιοφόρων».
Η «δικαιοσύνη» μιας αυτοκρατορίας… κι ένα ξύλινο κρεβάτι!
Το πρωί της επομένης του συμβάντος, ο Άγγλος πρεσβευτής Σερ Έντμοντ Λάιονς προέβη σε διάβημα προς το ελληνικό Υπουργείο των Εξωτερικών για την καταβολή αποζημίωσης στον Πατσίφικο. Για τις καταστροφές ζητούνταν το αστρονομικό ποσό των 886.736 δραχμών και 57 λεπτών(!!!). Για να έχουμε μια τάξη μεγέθους, το ποσό ήταν πολλαπλάσιο της αξίας του Βασιλικού Παλατιού της Ελλάδας(!) ενώ τα δημόσια έσοδα της Ελλάδας ανέρχονταν το 1850 σε 18 εκ. δραχμές. Αξίζει να αναφερθεί πως για ένα ξύλινο κρεβάτι αξίας 2-3 δραχμών εγειρόταν απαίτηση 150 χρυσών λιρών! Η ελληνική κυβέρνηση αρνήθηκε θεωρώντας ότι το θέμα ανήκει στη Δικαιοσύνη.
Τον Ιούλη του 1849 θα σκάσει η βόμβα: ο νέος πρεσβευτής της Αγγλίας σερ Τόμας Ουάιζ με διακοίνωσή του προς την Ελληνική κυβέρνηση απαιτεί:
i. Αποζημίωση 886.736 δραχμών και 57 λεπτών στον Πατσίφικο.
ii. Αποζημίωση 45.000 δραχμών στον Σκωτσέζο ιστορικό Τζορτζ Φίνλεϊ για το οικόπεδό του, που περιλήφθηκε στον Βασιλικό κήπο.
iii. Αποζημίωση 2.000 ισπανικών τάλιρων για έξι αγγλικά καΐκια που είχαν ληστευτεί το 1846 στις ακτές της Αιτωλοακαρνανίας.
iv. Αποζημίωση 2.000 στερλίνων για 2 Ζακυνθινούς, που είχαν κακοποιηθεί στον Πύργο.
v. Αποζημίωση 500 στερλινών, για κακοποίηση δύο Άγγλων ναυτών στην Πάτρα και προσβολή της αγγλικής σημαίας.
Και το κυριότερο: Εκχώρηση στην Αγγλία της Ελαφονήσου, νησίδας στην άκρη του Λακωνικού κόλπου και της Σαπιέντζας, νησίδας απέναντι από τη Μεθώνη.
Η Βρετανία, η αυτοκρατορία στην οποία ο ήλιος δεν έδυε ποτέ, ετοιμαζόταν να κλέψει δύο νησίδες από ένα κρατίδιο…
Το διεθνές σκηνικό…
Αυτόν τον ασύλληπτο παραλογισμό δεν μπορούμε να τον εξηγήσουμε παρά μόνο σε συνάρτηση με τις διεθνείς εξελίξεις όσο και με την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1840 το κλίμα στην Ευρώπη είναι ιδιαίτερα τεταμένο. Στις 22 Φλεβάρη του 1848 ξεσπά στη Γαλλία η επανάσταση που θα γκρεμίσει τον Λουδοβίκο – Φίλιππο. Θα ακολουθήσει επαναστατική παλίρροια: Στη Βαυαρία ο πατέρας του Όθωνα, Λουδοβίκος, γκρεμιζόταν από εξέγερση με πέτρα του σκανδάλου μια χορεύτρια, τη Λόλα Μοντέζ. Στις 3 Μάρτη ξεσπά επανάσταση στην Ουγγαρία. Στις 13 Μάρτη οι φοιτητές και ο λαός της Βιέννης γκρεμίζουν το σύμβολο της απολυταρχίας, τον Μέτερνιχ. Στις 18 Μάρτη ο Φρειδερίκος – Γουλιέλμος της Πρωσίας θα ματοκυλίσει το Βερολίνο. Στα κρατίδια της Ιταλίας η εξέγερση θα γκρεμίσει τον Πάπα Πιο Θ΄. Στην Αγγλία ενισχύεται πάλι το κίνημα των «Χαρτιστών», το «πρώτο μαζικό, πολιτικό, επαναστατικό προλεταριακό κίνημα», σύμφωνα με τον Λένιν.
Σε αυτήν την Ευρώπη που έβραζε ήταν φυσικό να οξυνθούν και οι ιμπεριαλιστικοί ανταγωνισμοί, ιδιαίτερα ανάμεσα στην Αγγλία και την Ρωσία. Το κύριο πεδίο αντιπαράθεσης ήταν το «Ανατολικό Ζήτημα», ο «Μεγάλος ασθενής», η Οθωμανική αυτοκρατορία. Ένας γίγαντας που σάπιζε όμως κρατιόταν στη ζωή από την Αγγλία και τη Γαλλία ως εμπόδιο στην έξοδο των Ρώσων στη Μεσόγειο και, ουσιαστικά του ελέγχου όλων των δρόμων. Και στην άκρη της Βαλκανικής χερσονήσου υπήρχε και η Ελλάδα, ο έλεγχος της οποίας καθίστατο ιδιαίτερα κρίσιμος.
Το ελληνικό πολιτικό σκηνικό
Όσο κυβερνούσε ο αρχικαγγελάριος Άρμανσπεργκ η Αγγλία ήταν ικανοποιημένη, ο Άρμανσπεργκ ήταν όργανο της. Μετά το 1837, όταν εκδιώχτηκε, στην πολιτική ζωή της Ελλάδας κυρίαρχο ρόλο έπαιζε πρωτίστως η Γαλλία αλλά και η Ρωσία λόγω της παραδοσιακής συμπάθειας των Ελλήνων προς τους «ομόθρησκους». Στην κορύφωση της όξυνσης των ανταγωνισμών λοιπόν η Αγγλία δεν μπορούσε να ανεχτεί μια Ελλάδα σαφώς εχθρική.
Πάνω από όλα όμως επεδίωκε, όπως επισημαίνει ο Τρ. Ευαγγελίδης: «να πλήξη την Ρωσίαν και να εξασθενήση την Ελλάδαν, ήν προέβλεπεν σύμμαχον της Ρωσίας εν τη μετ ολίγον επελθούση ανατολική κρίσει, εν τω Κριμαικώ λεγομένω πολέμω».
Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να δούμε και την απαίτηση για τις δύο βραχονησίδες. Γράφει ο Γερμανός ιστορικός και αρχαιολόγος Έρνστ Κουρτ: «τα ερημικά τούτα βραχονήσια σε περίπτωση θαλάσσιου πολέμου θα αποκτούσαν μεγάλη σημασία…». Αυτή ήταν η αιτία της διακοίνωσης και όχι το κρεβάτι του Πατσίφικο…
Το 1848 έπεσε η κυβέρνηση Κουντουριώτη και έγινε πρωθυπουργός ο Κανάρης, θα τον διαδεχθεί ο Αντ. Κριεζής. Ο Άγγλος υπουργός Εξωτερικών Πάλμερστον, που ήλπιζε σε κυβέρνηση του Αγγλικού κόμματος με τον Μαυροκορδάτο, ανέλαβε δράση με τον τρόπο που, διαχρονικά, δρουν οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις.
Ο Πάλμερστον κι ο Πάρκερ…
Στις 17 Νοέμβρη 1849 ο Γλαράκης, υπουργός Εξωτερικών, απορρίπτει τις απαιτήσεις της Αγγλίας. Λίγες εβδομάδες αργότερα, στις 30 Δεκέμβρη, στον Σαρωνικό, υπό τη διοίκηση του αντιναυάρχου Ουίλιαμ Πάρκερ, θα εμφανιστεί ο ισχυρότερος στόλος του κόσμου: 8 δίκροτα, 5 ατμοκίνητες φρεγάτες με 8.000 άντρες και 731 κανόνια! Σύμφωνα με τις αγγλικές εφημερίδες, ο στόλος αυτός ήταν ισχυρότερος από τον στόλο που διοικούσε ο Νέλσον στην περίφημη ναυμαχία του Τραφάλγκαρ! Όπως γράφει ο Μακρυγιάννης «όσα κανόνια έχει ο Πάρκερ δεν έχουμε ντουφέκια εμείς»!
Η Ελληνική κυβέρνηση αρνήθηκε να ικανοποιήσει τους όρους. Υπήρξε αντίδραση από τη Ρωσία και τη Γαλλία, οι πρεσβευτές Τουβανέλ και Περσιάνη έστειλαν χωριστές «νότες» διαμαρτυρίες στον Ουάιζ. Ο τελευταίος αρνήθηκε κάθε συμβιβασμό και επιβιβάστηκε επιδεικτικά στη ναυαρχίδα του βρετανικού στόλου, τη φρεγάτα «QUEEN».
Ο Πάρκερ, ως κοινός πειρατής, συνέλαβε την ναυαρχίδα του Ελληνικού στόλου, την κορβέτα «ΟΘΩΝ» όπως και τα άλλα πλοία του στόλου. Συνέλαβε επίσης 100 εμπορικά πλοία και απέκλεισε, εκτός του Πειραιά, τα λιμάνια της Πάτρας, της Κορίνθου, της Σύρου, της Ύδρας. Αποτέλεσμα να προκληθούν έντονα φαινόμενα πείνας και εξαθλίωσης μέσα στον χειμώνα και, βέβαια, αρκετοί θάνατοι. Οι οικονομικές συνέπειες ανυπολόγιστες.
Τότε, για πρώτη φορά, δημοσιεύτηκε γελοιογραφία σε ελληνική εφημερίδα: Παρίστανε έναν γίγαντα που, έχοντας πίσω του κανόνια, προσπαθούσε να πνίξει ένα μικρό παιδί που φορούσε φουστανέλα. Πικρή και πιστή απόδοση της πραγματικότητας.
Η αντίδραση στην Ελλάδα
Παρά τη δύναμη που τον είχε αποκλείσει υπήρξε αντίδραση του Ελληνικού λαού. Όπως συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις εκφράστηκε με συσπείρωση γύρω από την κυβέρνηση. Για πρώτη φορά από τον ερχομό του επευφημήθηκε ο Όθωνας. Συγκροτήθηκαν διαδηλώσεις στις πρεσβείες των Δυνάμεων καθώς και ομάδες για το μοίρασμα των, λίγων, τροφίμων. Εξόριστοι αντι-οθωνικοί, όπως ο στρατηγός Κριεζώτης, με επιστολές τους ζητούσαν να καταταγούν. Ακόμα κι Μαυροκορδάτος, ο αρχηγός του Αγγλικού κόμματος, τάχτηκε με την κυβέρνηση.
Μοναδικές εξαιρέσεις τρεις εφημερίδες, η «Αθηνά», η «Ελπίς» και ο «Ερμής» που έβλεπαν «δίκαιες» τις απαιτήσεις των Άγγλων και κατηγορούσαν την «ανευθυνότητα των Ελλήνων»! Ο λαός τους ονόμασε περιφρονητικά «φιλοστέρλιγκους»!
Η αντίδραση στην Ευρώπη
Η άρνηση των Ελλήνων να υποκύψουν ευνόησε την εκδήλωση των αντιθέσεων μεταξύ των «Προστατών»: Ο Τσάρος Νικόλαος έστειλε τον υποναύαρχο Ποντιάκ στην Αθήνα. Έθεσε στη διάθεση της Ελλάδας την κορβέτα «ΚΑΛΥΨΩ», σπάζοντας τον αποκλεισμό. Ο πρέσβης της Ρωσίας στο Λονδίνο, βαρόνος Βρουνόφ, επέδωσε «νότα» στον Πάλμερστον που ουσιαστικά μετέτρεπε την ελληνοαγγλική διαφορά σε ελληνορωσική. Πρώτη συνέπεια, η Αγγλία παραιτήθηκε από την αξίωση για την Ελαφόνησο και τη Σαπιέντζα.
Η Γαλλία, παρά τις προσδοκίες του Πάλμερστον, τάχτηκε υπέρ των Ελλήνων. Ο ένας λόγος ήταν η πειρατική συμπεριφορά της Αγγλίας στη Μεσόγειο που για τους Γάλλους ήταν πάντα «ζωτικός χώρος». Από την άλλη, ο Λουδοβίκος Ναπολέοντας που ήταν «πρόεδρος της δημοκρατίας» επεδίωκε να πάρει μαζί του την κοινή γνώμη που ήταν έξαλλη με τη συμπεριφορά της Αγγλίας. Υπέρ της Ελλάδας τάχτηκαν και η Πρωσία με τη Βαυαρία, λόγω Όθωνα.
Πρόβλημα ο Πάλμερστον αντιμετώπισε και στο εσωτερικό της Αγγλίας. Οι «Τimes» θα αποκαλέσουν την ενέργεια του Πάλμερστον «ληστοπειρατική» εκτιμώντας πως η Αγγλία «στιγματίστηκε ανεξάλειπτα». Η «Morning Chronicle» έγραφε πως «ο λόρδος Πάλμερστον πρέπει να λυπάται και να ντρέπεται».
Η θαλασσοκράτειρα ανακρούει πρύμναν…
Μπροστά σε αυτήν την κατάσταση ο Πάλμερστον θα υποχρεωθεί να αναζητήσει «έντιμο συμβιβασμό». Η πρώτη προσπάθεια θα γίνει με μεσολαβητή τον Γάλλο διπλωμάτη, βαρόνο Γκρό, που θεωρείτο αγγλόφιλος. Ακόμα κι αυτός αγανάκτησε με αυτά που άκουσε και στις 31 Μάρτη παραιτήθηκε με οργισμένη επιστολή του προς τον Ουάιζ! Τελικά το βήμα έγινε στο Λονδίνο με διαπραγματεύσεις μεταξύ του Πάλμερστον, του Γάλλου αξιωματούχου Ντελουί και του πρέσβη της Ρωσίας Βορονόφ που κατέληξαν σε μια πρώτη συμφωνία. Εννοείται πως δεν μπήκαν καν στον κόπο να καλέσουν την ελληνική κυβέρνηση…
Σε αυτήν την πρώτη συμφωνία η Αγγλία υποχωρούσε από τις περισσότερες απαιτήσεις και περιοριζόταν σε αποζημίωση 8.500 χρυσών λιρών. Η Αγγλική διπλωματία δεν παραδόθηκε τόσο εύκολα: Μέσα από ατελείωτους βυζαντινισμούς τελικά θα υποχρεώσει σε νέα συμφωνία την – ρημαγμένη από τον αποκλεισμό – Ελλάδα ζητώντας …330.068 λίρες και 39 λεπτά!
Τότε πια ξεσηκώθηκαν οι πάντες! Τον Ιούνη του 1850 θα υπάρξουν θυελλώδεις συνεδριάσεις της Βουλής. Ο λόρδος Στάνλευ θα χαρακτηρίσει την κυβέρνηση Ρόσελ – Πάλμερστον «άδικη και βάρβαρη» και θα καταθέσει πρόταση μομφής. Για πρώτη φορά στα κοινοβουλευτικά χρονικά της Αγγλίας η πρόταση θα γίνει δεκτή με ψήφους 169 έναντι 132.
Τελικά, στις 6 Ιούλη 1850 υπογράφεται σύμβαση μεταξύ Ουάιζ και Λόντου: με διεθνή διαιτησία επιδικάζονται στον Πατσίφικο 3.750 λίρες. Και η κοσμοκράτειρα Αγγλία αφήνει οριστικά ελεύθερα τα πλοία και τα λιμάνια της Ελλάδας!
Ο Π. Καρολίδης εκτιμά: «η Αγγλία εκέρδισεν νίκην Καδμείαν… η Ελλάς, εκ της δεινής δοκιμασίας εξήλθε σεβαστοτέρα ηθικώς και πολιτικώς τοις ευρωπαϊκοίς λαοίς, μηδέ του Αγγλικού εξαιρουμένου»!
Αν αλλάξουμε ονόματα χωρών και προσώπων (και εφημερίδων…), εύκολα βρίσκουμε ομοιότητες με τη σημερινή, όπως και με κάθε εποχή. Η κτηνώδης φύση του ιμπεριαλισμού δεν αλλάζει.
Επίλογος
Ας κλείσουμε όμως με την επίσημη Ελληνική ιστορία: « Είχε προηγηθεί η υπόθεση Πατσίφικο που είχε δυσχεράνει τις σχέσεις Ελλάδας και Αγγλίας».
Αυτήν την αράδα μαθαίνουν μόνο όσοι μαθητές της Γ΄ Λυκείου ακολουθούν προσανατολισμό Ανθρωπιστικών σπουδών (περίπου το 10%)! Με μια διευκρινιστική σημείωση ενημερώνονται πως «ο αποκλεισμός έληξε μετά την έντονη αντίδραση Γαλλίας και Ρωσίας»! Σύμφωνα λοιπόν με την επίσημη ιστορία, αυτήν την τσούλα, το πρωτοφανές αυτό παράδειγμα ιμπεριαλιστικής πειρατείας απλώς … «δυσχέρανε τις σχέσεις»! Και, φυσικά, εξαφανίζονται πλήρως τα γεγονότα αλλά και ο ρόλος της αντίστασης του Ελληνικού λαού στους κοσμοκράτορες πειρατές! Αν η ελληνική κοινωνία υπέκυπτε από την αρχή, κανείς δε θα τη βοηθούσε…
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Στρατηγού Μακρυγιάννη, «Απομνημονεύματα»
Δ. Φωτιάδη, «Όθωνας, η έξωση»
Β. Παπαδόπουλου, «Τα ερημονήσια της Μεθώνης και ο Βρετανικός αποκλεισμός του 1850»
Τρ. Ευαγγελίδη, « Ιστορία του Όθωνος»
Αλ. Σούτσου, «Αι Αγγλικαί ανοσιουργίαι»
Π. Καρολίδη, «Ιστορία ΙΘ΄Αιώνος»
«Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», συλλογικό έργο
«Θέματα νεοελληνικής Ιστορίας», Γ΄ Ενιαίου Λυκείου
