Πηγή: Κατιούσα
Η ιστορική προσωπικότητα του Άρη Βελουχιώτη, η λάμψη και η γοητεία που μας ασκεί μέχρι σήμερα ως φυσιογνωμία φτάνοντας στα όρια του μύθου, έχουν αποτελέσει πηγή έμπνευσης για μια σειρά βιβλία και ιστορικές μελέτες, από διάφορες σκοπιές. Λίγα όμως διαθέτουν το σύνολο των στοιχείων που διαθέτει το βιβλίο του Γ. Αλεξάτου, που κυκλοφόρησε πέρσι από τις Εκδόσεις “Άπαρσις”. Μια τεκμηριωμένη και καλογραμμένη μελέτη, με έντιμη και προπαντός εύστοχη προσέγγιση, που επιλέγει συνειδητά να παρουσιάσει τον Βελουχιώτη σε συνάρτηση με την πολιτική του ιδιότητα ως κομμουνιστής και μέλος του ΚΚΕ, και όχι ως “σπορά της τύχης” που έγινε ήρωας παρά και ενάντια στην κομματική του ιδιότητα.
Το βιβλίο για τον κομμουνιστή-επαναστάτη Άρη Βελουχιώτη ήταν η αφορμή για ευρύτερη συζήτηση με τον συγγραφέα, που πιάνει μια σειρά επίμαχα ζητήματα και πολιτικές και ιστορικές προεκτάσεις, δίνοντας -πιστεύω- στους αναγνώστες χρήσιμα ερεθίσματα και τροφή για σκέψη. Αξίζει, συνεπώς, να την διαβάσετε και ασφαλώς να προμηθευτείτε το βιβλίο -αν τυχόν δεν το έχετε διαβάσει…
Υπάρχουν πάρα πολλά βιβλία και μελέτες, από διάφορες οπτικές, για τη θρυλική μορφή του Άρη. Τι σου γέννησε την ανάγκη να γράψεις “ένα ακόμα βιβλίο” για τον Άρη και τι νέο πιστεύεις ότι φέρνει στη συζήτηση;
Αντιμετωπίζοντας την ιστορία ως επιστήμη, νομίζω πως δεν μπορούμε να θεωρήσουμε κανένα ιστορικό ζήτημα οριστικά κλεισμένο, πλήρως μελετημένο από κάθε άποψη. Δεν αναφέρομαι μόνο στο ότι κάθε φορά που καταπιανόμαστε με ένα τέτοιο ζήτημα μπορούμε να ’χουμε στη διάθεσή μας περισσότερα στοιχεία και πηγές ιστορικού υλικού, αλλά και στη διαφορετική οπτική και αντιμετώπιση επιμέρους ή και συνολικότερων ζητημάτων, που διαμορφώνεται μέσα απ’ τον πολύχρονο διάλογο.
Κατά συνέπεια, όσα κι αν έχουν γραφτεί για τον Άρη, πάντα θα αφήνουν περιθώριο να συμπληρωθούν και με στοιχεία που μέχρι τώρα δεν ήταν διαθέσιμα ή και απλώς τα υποτιμούσαμε. Και φυσικά, επειδή η ιστορική συζήτηση δεν γίνεται εν κενώ, αλλά στο πλαίσιο αντιπαραθέσεων, ενίοτε και σκληρών, που σχετίζονται με την ιδεολογικο-πολιτική αφετηρία του εκάστοτε μελετητή και συγγραφέα, στην προκειμένη περίπτωση, κίνητρό μου ήταν η ανάδειξη ως καθοριστικού στοιχείου της ιστορικής παρουσίας και διαδρομής του Άρη, της κομμουνιστικής του ταυτότητας. Της σχέσης του με το κομμουνιστικό κίνημα και συγκεκριμένα με το ΚΚΕ.
Όπως υποδηλώνεται με σαφήνεια στον τίτλο του βιβλίου, μιλώντας για τον Άρη μιλάμε για έναν κομμουνιστή επαναστάτη. Και θεωρώ οποιαδήποτε απόπειρα να υποβαθμιστεί αυτή του η ιδεολογικο-πολιτική ταυτότητα -και γίνονται πολλές τέτοιες απόπειρες- προσβλητική για την προσωπικότητά του.
Σε ποια πηγή στηρίχτηκες περισσότερο από τη βιβλιογραφία;
Μεγάλο μέρος στοιχείων για τη ζωή και τη δράση του Άρη το πήρα από το κλασικό, πλέον, δίτομο έργο του Πάνου Λαγδά, «Άρης Βελουχιώτης, ο πρώτος του αγώνα», που ’χε εκδοθεί το 1965. Το έργο αυτό ήταν στην πραγματικότητα αποτέλεσμα συλλογικής εργασίας αγωνιστών που είχαν ζήσει άμεσα, στον ένα ή τον άλλο βαθμό, τα όσα αναφέρονται, και όλοι τους συνδέονταν με την τότε νόμιμη έκφραση της Αριστεράς, την ΕΔΑ, και με το παράνομο ΚΚΕ. Εξαιρετικά πολύτιμο για τα στοιχεία που περιλαμβάνει, είναι, δυστυχώς, ογκώδες, με πολύ μεγάλο μέρος της ύλης του να αποτελείται από παράθεση στοιχείων και αναλύσεις για τον πατριωτικό χαρακτήρα και τον πρωταγωνιστικό ρόλο του ΚΚΕ στο κίνημα της Εθνικής Αντίστασης. Αναγκαίο κάτι τέτοιο σε μια εποχή που ο κυρίαρχος μετεμφυλιακός αντικομμουνισμός επιδίωκε να εμφανίσει τους κομμουνιστές ως «εθνοπροδότες», αλλά καθιστά το βιβλίο δύσχρηστο σε ένα ευρύ αναγνωστικό κοινό.
Έχεις γράψει ένα βιβλίο εναλλακτικής ιστορίας, που ως είδος βασίζεται σε ερωτήματα του τύπου “τι θα γινόταν, αν…;”. Τι θα γινόταν, λοιπόν, αν το ΚΚΕ είχε την οπτική του Άρη για τον αγώνα και τους Άγγλους; Θεωρείς ότι χρειαζόταν άλλη πολιτική-στρατηγική για να φτάσει στη νίκη;
Αναφέρεσαι στην «Πλατεία Μπελογιάννη», που θέλησα να ’ναι μια απάντηση στο θλιβερό «ευτυχώς που ηττηθήκαμε», που ’χαν κάνει σημαία τους τόσοι και τόσοι μετανιωμένοι που θεώρησαν πως ξόδεψαν μάταια τα νιάτα τους στον κομμουνισμό. Βέβαια, το ερώτημα «τι θα γινόταν, αν…;», που νομιμοποιούμαστε να θέτουμε όταν γράφουμε εναλλακτική ιστορία, δεν έχει κανένα απολύτως νόημα όταν μελετάμε τα ιστορικά γεγονότα, όπως πραγματικά εξελίχθηκαν και όχι όπως εμείς θα θέλαμε να ’χαν εξελιχθεί.
Αυτό, βέβαια, δεν μας εμποδίζει να κάνουμε υποθέσεις σχετικά με ενδεχόμενες πολιτικές επιλογές που πραγματικά υπήρχαν και είχαν τεθεί υπό συζήτηση στον καιρό που αναφερόμαστε. Εντοπίζοντας ενδεχόμενες δυνατότητες μιας άλλη έκβασης των γεγονότων. Και μια τέτοια δυνατότητα νομίζω πως ενυπήρχε στη διαφωνία του Άρη με τους χειρισμούς του ΚΚΕ απέναντι στους Άγγλους. Το αν θα μπορούσε να επικρατήσει μια τέτοια άποψη τότε, είναι ένα ζητούμενο. Όπως ζητούμενο και θα παραμείνει για πάντα τέτοιο, άρα αναπάντητο, είναι και ποιες θα ήταν οι εξελίξεις αν είχε επικρατήσει. Κατά τη γνώμη μου ο αγώνας κατά του βρετανικού ιμπεριαλισμού θα δινόταν με όρους πολύ πιο ευνοϊκούς για το λαϊκό κίνημα, χωρίς, εντούτοις, να είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τις συνολικότερες επιπτώσεις στη γενικότερη κατάσταση, που ξεπερνούσε τα όρια της μικρής Ελλάδας.
Ως συνέχεια της προηγούμενης ερώτησης: πόσο διαφορετικός θα ήταν ο αγώνας του ΔΣΕ, αν είχε ζήσει ο Άρης;
Να τη και πάλι η ψυχολογικά και συναισθηματικά λυτρωτική διέξοδος της εναλλακτική ιστορίας! Ε, ναι! Ανεπιφύλακτα θα μπορούσαμε να πούμε πως η εμβληματική μορφή του Άρη θα σημάδευε σε σημαντικό βαθμό τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του ΔΣΕ και θα επηρέαζε και θα ενέπνεε τους μαχητές του, όπως ενέπνεε και τους ελασίτες. Αν είχε ζήσει, αν η διαφωνία και η διαγραφή του παραβλέπονταν από την ηγεσία του ΚΚΕ, και ήδη μπήκαμε στα χωράφια της εναλλακτικής ιστορίας!
Πάντως, στην «Πλατεία Μπελογιάννη» για να αποφύγω τον σκόπελο, βάζω τον Άρη να ’χει φύγει με εντολή του κόμματος στη Γιουγκοσλαβία, να επιστρέφει με το έγκαιρο πέρασμα στο δεύτερο αντάρτικο και να σκοτώνεται τότε. Κάπου ένα χρόνο μετά τον πραγματικό του θάνατο.
Τι αξία έχει, κατά τη γνώμη σου, ο διαχωρισμός μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών στελεχών στο πλαίσιο του αντάρτικου, που τονίζεται ιδιαίτερα σε κάποιες προσεγγίσεις;
Πάντα με εντυπωσίαζαν εκείνοι που ανακαλύπτουν εκ των υστέρων ζητήματα που όμως δεν φάνηκε να απασχολούν ούτε στο ελάχιστο αυτούς στους οποίους αναφέρονται. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, αυτό που ξέρουμε απ’ όλες τις πηγές, είναι η καταπληκτική αφομοίωση από τον ΕΛΑΣ των προπολεμικών επαγγελματιών στρατιωτικών. Αν πάλι μιλάμε για τους μη επαγγελματίες στρατιωτικούς που αναδείχθηκαν ως τέτοιοι μέσα από τον ΕΛΑΣ, απλώς δεν ξέρουμε τι μας γίνεται! Είμαι απολύτως βέβαιος πως θα έβαζε τα γέλια ένας καπετάνιος του ΕΛΑΣ αν του έλεγες πως οι καπεταναίοι, στελέχη του ΚΚΕ σχεδόν στο σύνολό τους, βρίσκονται σε αντιπαράθεση με τους πολιτικούς επιτρόπους, που ήταν επίσης στελέχη του ΚΚΕ. Χρειάζεται πολλή φαντασία και αρκετή δόση άγνοιας για να βάλει κάποιος από τη μια μεριά τον Άρη και τον Μάρκο και να τους αντιπαραθέσει στον Καραγιώργη και τον Σαμαρινιώτη. Το πιο πιθανό να βλέπαμε τον Άρη να κλείνει το μάτι στον Σαμαρινιώτη, και τον Καραγιώργη να ψιλοκουβεντιάζει με τον Βαφειάδη. Καμιά σχέση με το ποιος ήταν στρατιωτικός και ποιος πολιτικός.
Μπορούμε να θεωρήσουμε τον Άρη έναν… “Αρχηγό των ατάκτων”, όπως λέει ένα γνωστό βιβλίο για τον Βελουχιώτη;
Αστεία πράγματα! Φαντάζομαι κι έχω λόγους να το πιστεύω, πως αν έλεγες κάτι τέτοιο στον ίδιο τον Άρη θα το θεωρούσε μεγάλη προσβολή για τους αντάρτες του ΕΛΑΣ. Ο Άρης καμάρωνε, ακριβώς γιατί η εποποιία του ΕΛΑΣ στηριζόταν στη συνειδητή πειθαρχία και την άψογη οργάνωση της ζωής και της δράσης των μαχητών του. Κάτι για το οποίο καμάρωναν και οι ίδιοι οι ελασίτες. Εκείνοι οι μπαρουτοκαπνισμένοι και χιλιολαβωμένοι βετεράνοι, που πλέον έχουν φύγει απ’ τη ζωή, θα σε περνούσαν για προβοκάτορα αν τους έλεγες άτακτους.
Πολλοί συνηθίζουν να βλέπουν τη μορφή του Άρη σε αντιδιαστολή με το κόμμα του, το ΚΚΕ. Τι σε οδηγεί να πας ενάντια σε αυτό το “ρεύμα”, κρατώντας ήδη από την εισαγωγή αποστάσεις από μια τέτοια οπτική;
Πρόκειται και σ’ αυτή την περίπτωση για μια αντιμετώπιση του Άρη προσβλητική και μειωτική της προσωπικότητάς του. Όπως αναφέρω εκτεταμένα και παραθέτοντας τα στοιχεία τεκμηρίωσης αυτών που γράφω, ο Θανάσης Κλάρας έγινε Άρης Βελουχιώτης ακριβώς γιατί ήταν κομμουνιστής και υλοποιούσε την πολιτική του κόμματός του. Με το οποίο είχε συνδέσει τη ζωή του από τα πρώτα νεανικά του χρόνια.
Η διαφωνία του Άρη με την πολιτική του ΚΚΕ στα 1944-1945 ήταν διαφωνία σχετικά με τακτικούς χειρισμούς στο πλαίσιο της στρατηγικής κατεύθυνσης που έθετε το κόμμα. Ο Άρης ήταν τόσο πατριώτης και διεθνιστής όσο και όλοι οι άλλοι κομμουνιστές της εποχής του. Και προσηλωμένος στα ταξικά συμφέροντα της εργατικής τάξης και του εργαζόμενου λαϊκού κόσμου, όσο και κάθε άλλος αγωνιστής του ΚΚΕ ή οποιουδήποτε άλλου Κ.Κ. εκείνων των ηρωικών χρόνων.
Τι έχει να μας πει το παράδειγμα του Άρη για την κομματική-οργανωτική πειθαρχία; Τι οφείλει να κάνει ένας αγωνιστής, όταν είναι πεισμένος ότι σφάλλει ο πολιτικός φορέας στον οποίο είναι ενταγμένος;
Όπως όλοι οι κομμουνιστές εκείνων των χρόνων, ο Άρης είχε διαμορφωθεί ως κομμουνιστής μέσα από το σχολείο των σκληρών αγώνων και των άγριων διώξεων στα δύσκολα χρόνια του Μεσοπολέμου. Μέσα σε μια εικοσαετία, από το 1925 που εντάχθηκε στην ΟΚΝΕ μέχρι τον θάνατό του, το 1945, το ΚΚΕ πέρασε δέκα χρόνια βαθιάς παρανομίας, με τις δικτατορίες Πάγκαλου και Μεταξά και με την Κατοχή, και τα άλλα δέκα σε συνθήκες ημιπαρανομίας. Η αυστηρή πειθαρχία που απαιτούσαν οι αρχές λειτουργίας ενός κόμματος επαναστατικού ήταν όρος επιβίωσης και εξασφάλισης της στοιχειώδους λειτουργίας του. Και ο Θανάσης Κλάρας ήταν ως προς αυτό υποδειγματικός. Γι’ αυτό και το κόμμα του είχε αναθέσει την ευθύνη της περιφρούρησης οργανώσεων και κινητοποιήσεων, και την οργάνωση της απόδρασης κρατούμενων κομμουνιστών.
Ο Άρης, ακριβώς γιατί ήταν κομμουνιστής αφοσιωμένος στην υπόθεση που υπηρετούσε, ενώ δεν έκρυβε τις διαφωνίες του, πειθαρχούσε στις κομματικές αποφάσεις, μέχρις ότου κάτι τέτοιο ήρθε σε πλήρη αντίθεση με τη συνείδησή του. Ακόμη και τότε, όμως, μετά τη Βάρκιζα, δεν έπαψε να επιδιώκει τη συζήτηση με το ΚΚΕ, δηλώνοντας ξανά και ξανά πως θα πειθαρχήσει αν δοθεί η δυνατότητα να συζητηθεί η άποψή του.
Τελικά, όπως φάνηκε και όπως αναγνώρισε και το ΚΚΕ κατά την κομματική αποκατάσταση του Άρη πριν λίγα χρόνια, το ζήτημα δεν ήταν η τελική απειθαρχία του πρωτοκαπετάνιου, αλλά η απαίτηση από την κομματική ηγεσία να πειθαρχήσουν οι κομμουνιστές σε αποφάσεις που δεν είχαν καμιά κομματική καταστατική νομιμοποίηση. Το 1945 ήταν η ηγεσία του ΚΚΕ που παραβίαζε τις αρχές λειτουργίας του κόμματος, αποφασίζοντας, χωρίς να λαμβάνει υπόψη της τα μέλη του. Ενίοτε ούτε καν την κεντρική του στελέχωση, αν πάρουμε υπόψη ότι η Βάρκιζα έγινε χωρίς απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής.
Νομίζω πως στις περιπτώσεις αυτές κάθε κομμουνιστής είναι υποχρεωμένος να υπερασπίζεται την κομματική νομιμότητα και άρα να απειθαρχεί. Να κάνει, δηλαδή, αυτό που έκανε και ο Άρης.
Έχουν γραφτεί αρκετά για τα “νεανικά παραστρατήματα” του Άρη και την εμπλοκή του με τον υπόκοσμο της εποχής. Πιστεύεις ότι τα αφήνει όλα αυτά πίσω του με την ένταξή του στο ΚΚΕ και το λαϊκό κίνημα ή ότι κουβαλά πτυχές αυτού του παρελθόντος του στο βουνό, όπως υποστηρίζουν κάποιοι;
Για τα παραστρατήματα αυτά είχε την τόλμη να μιλήσει ο ίδιος ο Θανάσης Κλάρας ήδη το 1931 σε επιστολή του στον «Ριζοσπάστη» που παρατίθεται και στο βιβλίο. Εκεί που ’γραφε ότι χάρη στο ΚΚΕ τα άφησε πίσω όλ’ αυτά και ρίχτηκε στον αγώνα για την εργατική τάξη, τον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό. Στο βιβλίο γίνεται και συγκεκριμένη αναφορά σ’ αυτά, καθώς δεν επρόκειτο για μυστικό που κάποιοι αποκάλυψαν μόλις τώρα. Αδυνατώντας να καταλάβουν ότι η προσωπικότητα κάθε ανθρώπου, πόσο μάλλον όταν αυτός εμπλέκεται σε ιστορικές περιπέτειες ανάμεσα στη φωτιά και το σίδερο, βρίσκεται υπό διαρκή διαμόρφωση, κάτω από το βάρος βιωματικών εμπειριών ασύλληπτων σε καιρούς που όλ’ αυτά μας φαίνονται τόσο μακρινά.
Ο Άρης έχει γίνει εικόνισμα σε… πρωθυπουργικά γραφεία και από διάφορους αριβίστες που θέλησαν να δανειστούν τη λάμψη του. Ποια είναι τα ενδεδειγμένα “μέτρα προστασίας” απέναντι σε όσους καπηλεύονται τη στάση ζωής του;
Νομίζω πως η απάντηση βρίσκεται ακριβώς στην επίμονη υπεράσπιση της προσωπικότητας και της ιστορικής του διαδρομής: είτε τους αρέσει είτε όχι, το καθοριστικό στοιχείο ήταν η ένταξή του στο κομμουνιστικό κίνημα. Ο Άρης ήταν κομμουνιστής επαναστάτης και ως κομμουνιστής επαναστάτης αναδείχτηκε στην κορυφαία μορφή του αντιφασιστικού εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Έχει νόημα να περιμένουμε-επιδιώκουμε ένα νέο ΕΑΜ σήμερα, στην εποχή μας;
Το ΕΑΜ υπήρξε μια πολιτική συμμαχία της αγωνιζόμενης Αριστεράς, με πρωταγωνιστικό τον ρόλο του ΚΚΕ, και συνάμα μια ευρύτατη κοινωνική συμμαχία της εργατικής τάξης με το σύνολο των εργαζόμενων λαϊκών κοινωνικών τάξεων και στρωμάτων, που συγκροτήθηκε σε συνθήκες φασιστικής κατοχής διεκδικώντας την εθνική απελευθέρωση και τη μεταπελευθερωτική λαοκρατική διέξοδο. Ως τέτοιο, δεν θα μπορούσε να επαναληφθεί σήμερα. Ακόμη κι αν θεωρήσουμε ότι η εθνική ανεξαρτησία είναι περιορισμένη λόγω των σχέσεων εξάρτησης με τις ΗΠΑ, το ΝΑΤΟ και την Ε.Ε., θα ήταν εντελώς αποπροσανατολιστικό το να μιλάμε για κατοχή. Ενδεχόμενη ανάγκη συγκρότησης πολιτικού και κοινωνικού μετώπου για την κατοχύρωση της εθνικής ανεξαρτησίας είναι κάτι το εντελώς διαφορετικό από την αναφορά σε κατοχή και εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Πίσω από την οποία καιροφυλακτεί η «εθνική ενότητα» και η υποβάθμιση του αγώνα κατά του ελληνικού κεφαλαίου. Που δεν υφίσταται μια ξένη κατοχή, αλλά συναινεί στον περιορισμό της εθνικής ανεξαρτησίας στη βάση των ταξικών του συμφερόντων.
Αν η δεκαετία του ’40 ήταν το φως της αυγής μετά το πιο βαθύ σκοτάδι της μεταξικής δικτατορίας και της Ασφάλειας του Μανιαδάκη, δικαιούμαστε να αισιοδοξούμε και να ελπίζουμε σε κάτι ανάλογο για την εποχή μας; Πόσο κοντά ή μακριά είναι μια αντίστοιχα ηρωική περίοδος και οι πιο ενδιαφέροντες καιροί που περιμένουμε;
Ουδείς μετά Χριστόν προφήτης και οι μαρξιστές δεν κάνουν προφητείες. Αυτό που μπορούν να κάνουν είναι να μελετάνε τις κοινωνικές αντιθέσεις και να προσπαθούν να εντοπίσουν τάσεις και δυναμικές. Και τα χρόνια που περνάμε, στην Ελλάδα και διεθνώς, μας θυμίζουν αυτό που τόσο παραστατικά είχε πει κάποτε ο Χαρίλαος Φλωράκης: «οι μέρες είναι γκαστρωμένες».
Υπήρχαν επιμέρους πτυχές ή συμπεράσματα, που δεν είχες εξαρχής κατά νου και κατέληξες σε αυτά, μέσα από την έρευνά σου για το βιβλίο;
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ερώτηση, καθώς πράγματι η έρευνα μου έμαθε πολλά και με βοήθησε να σκεφτώ πλευρές εξαιρετικά σημαντικές. Μπορώ να πω ότι διερευνώντας τις πηγές που είχα στη διάθεσή μου, μπόρεσα να γνωρίσω τον Άρη πέρα από τον θρύλο, μέσα από την καθημερινότητα της ζωής του πριν και κατά την περίοδο που βρισκόταν επικεφαλής του ΕΛΑΣ. Ως έναν αγωνιστή με ζωή απλή, με βαθιά λαϊκότητα, που κινούνταν μέσα στον λαϊκό κόσμο σαν το ψάρι στο νερό.
Τι κράτησες από την υποδοχή που είχε το βιβλίο σου και τις κριτικές που γράφτηκαν σχετικά με αυτό;
Μπορώ να πω πως είμαι ικανοποιημένος. Και γιατί το βιβλίο διαβάζεται ήδη από πολύ κόσμο, αλλά και γιατί οι μέχρι τώρα κριτικές αναγνωρίζουν την αναγκαιότητα και τη χρησιμότητα της έκδοσής του.
Έχεις ασχοληθεί εκτενώς με το λαϊκό τραγούδι. Τι μπορούμε να πούμε για το αποτύπωμα που άφησε σε αυτό η μορφή του Άρη;
Τι να πρωτοπούμε! Να μιλήσουμε για τα αντάρτικα τραγούδια; Να πούμε για δημοτικά τραγούδια με τα οποία τον εξύμνησε ο απλός λαϊκός κόσμος στα χωριά της Ελεύθερης Ελλάδας; Ή να αναφερθούμε στα τραγούδια που γράφτηκαν γι’ αυτόν από ρεμπέτες της εποχής; Μπορούμε να πούμε ότι καμιά άλλη ιστορική προσωπικότητα της νεότερης Ελλάδας, με εξαίρεση τους μεγάλους πολέμαρχους του ’21, δεν τραγουδήθηκε τόσο πολύ από τον λαό μας όσο ο Άρης Βελουχιώτης.
Ποιο είναι το επόμενο βιβλίο πάνω στο οποίο δουλεύεις;
Εκπληρώνω μια υπόσχεση που ’χα δώσει πριν από είκοσι πέντε χρόνια, όταν βγήκε το πρώτο μου βιβλίο, «Η εργατική τάξη στην Ελλάδα. Από την πρώτη συγκρότηση στους ταξικούς αγώνες του Μεσοπολέμου». Είχα δεσμευτεί τότε πως θα ολοκλήρωνα την κοινωνική ιστορία της εργατικής τάξης, με τη μελέτη της περιόδου από τον πόλεμο και την Κατοχή, μέχρι και τη δεκαετία του ’80, πριν από τις μεγάλες ανακατατάξεις και τις αναδιαρθρώσεις και στη σύνθεση του κόσμου της εργασίας, που επέφερε η καπιταλιστική αντεπίθεση. Έχοντάς το από τότε τα σκαριά, υπέκυπτα στον εκάστοτε πειρασμό, γράφοντας μια σειρά άλλα βιβλία, αλλά ήρθε η ώρα της αυτοπειθάρχησης. Βρισκόμαστε στα τελειώματα και ο δεύτερος τόμος της «Εργατικής τάξης στην Ελλάδα» θα εκδοθεί το πολύ κατά τον επόμενο χρόνο, το 2023.
