Ένα επικίνδυνο πολιτικό αλαλούμ
Πριν 8 χρόνια, την 9η Φεβρουαρίου 2016, στο Θέατρο Volksbühne του Βερολίνου, ιδρύθηκε το DiEM25 και περίπου δύο χρόνια αργότερα, την 27η Μαρτίου 2018, στο Θέατρο Ιλίσια των Αθηνών ιδρύθηκε το ΜέΡΑ25.
Παρόλο που με δυσκολία βρίσκει κανείς τους συνιδρυτές να συναποφασίζουν και να δρουν από κοινού (λες και δεν υπάρχουν ως συλλογικότητα) εντούτοις μια προσεκτική ματιά στην πρώτη ομάδα πρωτοβουλίας ίδρυσης του DiEM25 προσφέρει μια βάση δεδομένων για εξαγωγή συμπερασμάτων.
Σκοπός είναι η ανίχνευση της δυνατότητας για την υλοποίηση μιας πολιτικής συγκέντρωσης δυνάμεων ως αντικειμενικά αναγκαίας και εξαιρετικά επίκαιρης.
Κι αυτό λόγω των εφαρμοζόμενων κανιβαλικών πολιτικών από την κυβέρνηση της ΝΔ και την πολιτική ηγεσία της Ε.Ε και λόγω των κινδύνων γενικευμένου πολέμου.
Ανάμεσα λοιπόν στους πρώτους που πήραν μέρος στην ιδρυτική του DiEM 25 είναι και ο γνωστός Σλοβένος φιλόσοφος Σλάβοϊ Ζίζεκ.
Ο Ζίζεκ σε συνέντευξη του στα ΝΕΑ στις 14.6 του 2021 και στην ερώτηση «Κύριε Ζίζεκ, χαιρετίσατε το 1ο Διαβουλευτικό Συνέδριο του ΜέΡΑ25. Γιατί επιλέξατε αυτόν τον πολιτικό χώρο;» απαντά:
«Προφανώς δεν ξέρω τόσο πολλά για αυτό το πολιτικό κόμμα!!!!! Αλλά εμπιστεύομαι τον Γιάνη Βαρουφάκη…».
Ιδρύει μια πολιτική κίνηση για την οποία, ταυτόχρονα, «δεν ξέρει τόσα πολλά» (!), τέτοια και τόση υπευθυνότητα!
Στην ίδια συνέντευξη και στην ερώτηση «Στην Ευρωπαϊκή Ένωση πιστεύετε; Για πολλούς στην Ελλάδα είστε αντιευρωπαϊστής» απαντά δίχως περιστροφές :
«Δυστυχώς για τον τρόμο πολλών φίλων μου, ναι, πιστεύω.
Είμαι βέβαια πολύ απογοητευμένος από την ανικανότητά της, όπως στην παραβίαση ελευθεριών σε Πολωνία και Ουγγαρία.»
Δεν είναι δηλαδή η ίδια η ΕΕ γενικά που βρίθει αντιδημοκρατικών λειτουργιών (τα διάφορα eurogroup δεν προβλέπονται πουθενά και δεν λογοδοτούν, το ίδιο το ευρωκοινοβούλιο δεν νομοθετεί, γνωμοδοτεί κ.α.) αλλά, ο αντιδημοκρατισμός στην ΕΕ είναι μέρος της δυσλειτουργίας του σημερινού καπιταλισμού, είναι κάτι σαν ακροδεξιά εξαίρεση και όχι συστημικό της δεδομένο.
Ύστερα από αυτό δεν προκαλεί απορία το γεγονός πως ο Γ. Βαρουφάκης, δηλώνει από τη μια πως «αυτή η ΕΕ δεν μεταρρυθμίζεται» και ταυτόχρονα από την άλλη, στη κεντρική διακήρυξη του DiEM 25, η Ευρωπαϊκή Ένωση καλείται να σώσει τον πλανήτη(!) που κινδυνεύει. «Με νέα γενναία δράση, αναγράφεται στη διακήρυξη, η Ευρώπη μπορεί να σπάσει τον μοιραίο κύκλο της λιτότητας και της διάλυσης, να αποκαταστήσει την ελπίδα και την εμπιστοσύνη ενώ εργάζεται για να σώσει τον πλανήτη μας που κινδυνεύει!!!.
Για το σκοπό αυτό προβάλλεται μάλιστα στην κεντρική ιστοσελίδα του DiEM 25 “Ένα προσχέδιο για τη δίκαιη μετάβαση της Ευρώπης, μια «έκθεση ορόσημο».
«Η έκθεση μας ορόσημο, αναφέρεται επί λέξη στη διακήρυξη, είναι το πιο ολοκληρωμένο σχέδιο που δημοσιεύτηκε ποτέ για να βγάλει την Ευρώπη από τη δίδυμη κρίση της λιτότητας και της κλιματικής και περιβαλλοντικής κατάρρευσης.»
Ώστε η ΕΕ όχι μόνο μετασχηματίζεται αλλά ξαναγεννιέται!!!!
Όλα, και το ΦΚΕ μέσα, που έλεγε ο Χάρρυ Κλυν, η Ε.Ε. και δεν μεταρρυθμίζεται αλλά και μετασχηματίζεται…
Κατά το ΜΕΡΑ 25 και κατά τον Ζίζεκ η Ε.Ε. πρέπει άμεσα να αποκτήσει στρατό, να γίνει το ευρωπαϊκό ΝΑΤΟ: «…Υποστηρίζω την τελευταία πρόσκληση του Μακρόν και της Μέρκελ για τη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού στρατού….» λέει δίχως φρένο, ανάμεσα στα άλλα, και ο Ζίζεκ.
«Η Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ) της ΕΕ, αναφέρεται στα 7+1 σημεία του ΜΕΡΑ 25,
προβλέπει ότι οι χώρες της ΕΕ πρέπει να θέτουν τις πολιτικές και στρατιωτικές ικανότητες τους στην υπηρεσία
της ΕΕ για την εφαρμογή της ΚΠΑΑ. Η ΚΠΑΑ περιλαμβάνει την προοδευτική χάραξη μιας κοινής ευρωπαϊκής αμυντικής πολιτικής, η οποία θα οδηγήσει σε κοινή άμυνα μετά από ομόφωνη απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου.
Ξεκαθαρίζει μάλιστα εκ των προτέρων τη σχέση ΝΑΤΟ και στρατιωτικοποιημένης Ε.Ε: «Η πολιτική της ΕΕ δεν θίγει τον ειδικό χαρακτήρα της πολιτικής ασφάλειας και άμυνας κάποιων χωρών της ΕΕ και σέβεται τις υποχρεώσεις κάποιων χωρών της ΕΕ απέναντι στο NATO(!!!)» αναφέρεται στα 7+1 σημεία.
Η Ε.Ε., κατά το ΜΕΡΑ 25, εν πρώτοις διαχωρίζεται από το ΝΑΤΟ, ακολούθως στρατιωτικοποιείται και τέλος επιστρέφει στο ΝΑΤΟ σε μια βαθύτερη συμμαχία.
Αυτό το επικίνδυνο πολιτικό αλαλούμ συνεχίζεται.
Και με τον Τραμπ και με τον Μπάιντεν
«Ο Τραμπ είναι μια ευλογία (!!!), αν και έχει μια φρικτή συμπεριφορά. Ακριβώς για τον λόγο αυτό μπορεί να ξυπνήσει, να προκαλέσει κάποια αντίδραση, επιμένει ο Σλοβάκος κορυφαίος παρτενέρ του Βαρουφάκη».
Στην ερώτηση δε του δημοσιογράφου «Θα επιμείνω λίγο. Έχετε ελπίδα από τον Μπάιντεν;» απαντά δίχως αιδώ:
«Όχι μακροπρόθεσμα, είμαι σκεπτικός στο τι κάνει τώρα στην οικονομία, στην καταπολέμηση του ρατσισμού, στην ανάπτυξη της οικολογίας, αλλά αυτό που τώρα κάνει είναι μοναδικό… Να τον στηρίξουμε. Έχει καλό επιτελείο. Όπως την υπουργό Οικονομικών Τζάνετ Γέλεν.»
Φυσικά το DiEM25 δεν είναι τόσο (πολιτικά ξεδιάντροπα) σαφές όσο ο Ζίζεκ.
Ακολουθεί όμως ανάλογης «ποιότητας» πολιτικούς ακροβατισμούς που διαπερνούν την πολιτική του φιλολογία οι οποίοι οδηγούν μαθηματικά σε πολιτικές τραγωδίες όπως έδειξε η πείρα του 2015.
Για παράδειγμα στην ομιλία του Βαρουφάκη στο ιδρυτικό συνέδριο του :DiEM25[1] υπογραμμίζεται: «Στους Ευρωπαίους που πίστευαν ότι η ΕΕ μπορεί να εκδημοκρατιστεί, το πρόταγμά μας λειτουργούσε ως κάλεσμα σε αγώνα για να μην διαλυθεί η ΕΕ.
Στους υπόλοιπους, που δεν πίστευαν ότι η ΕΕ μπορεί να εκδημοκρατιστεί, το ίδιο πρόταγμα τους καλούσε να συστρατευτούν ώστε, μετά τη διάλυση της ΕΕ, να είμαστε όλοι μαζί για να εξασφαλίσουμε τον εκδημοκρατισμό εκείνου που θα μπορούσε να προκύψει από τη διάλυση της ΕΕ …»
Και συνεχίζει ακάθεκτος:
«… Όμως, άλλο η προετοιμασία και η δέσμευση ότι θα προτιμήσουμε την έξοδο από τη χρεοδουλοπαροικία και άλλο το να παρουσιάζουμε το Grexit, το Fraxit, το Italexit κ.λπ. ως στόχο του πανευρωπαϊκού μας κινήματος. Υιοθετώντας το αφήγημα της εξόδου από το ευρώ και την ΕΕ, θα ακυρώναμε, χωρίς καν να το προσπαθήσουμε, το μαζικό πανευρωπαϊκό κίνημα(!!!!), που οι αντικειμενικές συνθήκες ευνοούσαν κατά την περίοδο 2015-18…»
«Στα ψέματα παίζαμε» που λέει και ο Μανόλης Αναγνωστάκης στο ομότιτλο ποίημα του.
Ο καπιταλισμός πέθανε
Το ΜΕΡΑ ως άμεση πολιτική διέξοδο προτείνει την πολιτική της «Νέας Πράσινης Συμφωνίας» και ως μέσο υλοποίησης της μια «Προοδευτική Διεθνή” που εκτός των άλλων θα έχει «προνομιακή σχέση με τους Εργατικούς στη Βρετανία».!!!
Με τους βρετανούς εργατικούς όπου όποια πέτρα και αν σηκώσεις στα χωράφια του βρετανικού ιμπεριαλισμού θα τους βρεις από κάτω! Συνέδριο DiEM25:
Ο ίδιος ο Βαρουφάκης δηλώνει πως «ο Καρλ Μαρξ ήταν υπεύθυνος για τη διαμόρφωση της άποψης μου για τον κόσμο… Δεν το αρνούμαι. Είμαι όμως, ένας ασταθής Μαρξιστής».
Ίσως εξ αιτίας αυτής της «αστάθειας», την εποχή ακριβώς που ο καπιταλισμός γίνεται άκρως επιθετικός, ως θεμέλιο της πολιτικής του προβάλλει την εκτίμηση πως «καταρρέει ο καπιταλισμός μεταλλασσόμενος σε κάτι ακόμα χειρότερο – σε μια τεχνοφεουδαρχία».
Αντιμέτωπος µε τις ραγδαίες επιστημονικοτεχνικές και οικονομικές αλλαγές, με τις νέες επαναστατικοποημένες παραγωγικές δυνάμεις των τελευταίων πενήντα χρόνων, ο Γιάνης Βαρουφάκης υποστηρίζει και στο βιβλίο του με τον τίτλο «Τεχνοφεουδαρχία», ότι ο καπιταλισμός είναι πλέον νεκρός. «Η δυναµική του», γράφει στον πρόλογο, «δεν κυβερνάει πλέον τις οικονομίες µας. Στον ρόλο του αυτό έχει αντικατασταθεί από κάτι ριζικά διαφορετικό, κάτι που εγώ ονοµάζω τεχνοφεουδαρχία». Στην παρουσίαση του βιβλίου τόνισε ότι «δεν πρόκειται απλά για μια νέα φάση του καπιταλισμού αλλά για ένα νέο τελείως διαφορετικό σύστηµα».
Η τεχνοφεουδαρχία είναι ένα σύστημα που θυμίζει την φεουδαρχία αλλά στηρίζεται στην τεχνολογία και την «νεφοπρόσοδο» (ηλεκτρονική πρόσοδος, νεφο-ενοίκιο) και όχι στα χωράφια και την γαιοπρόσοδο.
Αυτό δε που «σκότωσε τον καπιταλισµό» σύμφωνα µε τον Βαρουφάκη, είναι ένα τμήμα του κεφαλαίου, το «νεφοκεφάλαιο», δηλαδή οι πολυεθνικές του ηλεκτρονικού εμπορίου, τα κοινωνικά δίκτυα, οι μηχανές αναζήτησης και η τεχνητή νοημοσύνη. Το τεχνοκεφάλαιο αυτό, γράφει, «έχει κατεδαφίσει τους δυο βασικούς πυλώνες του καπιταλισμού: την αγορά και το κέρδος»:
«..Το κέρδος, η μηχανή του καπιταλισμού, έχει αντικατασταθεί από τον φεουδαρχικό του πρόγονο: το ενοίκιο. Ή νεφοενοίκιο».
Ο Βαρουφάκης δεν είναι ούτε ο πρώτος, ούτε ο τελευταίος που θεωρεί ότι ο καπιταλισμός και η εργατική τάξη ανήκουν πλέον στο παρελθόν. Από τις πρώτες και πιο συνεκτικές παραλλαγές αυτής της θεωρίας διατυπώθηκε από τον Γάλλο οικονομολόγο Σεντρίκ Ντιράν στο βιβλίο του «Τεχνοφεουδαρχία. Κριτική της Ψηφιακής Οικονομίας» που κυκλοφόρησε το 2020.
Ο Γιάνης δεν κάνει καν μνεία σε αυτόν.
Το ερώτημα φυσικά είναι, πόση σχέση έχουν όλα αυτά µε την πραγματικότητα.
Είναι γεγονός πως το ηλεκτρονικό εμπόριο βρίσκεται συνεχώς σε ραγδαία άνοδο τα τελευταία χρόνια. Αλλά ακόμα και σήμερα αποτελεί µόνο το 20% (περίπου) του παγκόσμιου εμπορίου. Οι δε αγορές δεν έχουν αντικατασταθεί από τις πλατφόρμες, ίσα – ίσα με τις ηλεκτρονικές πλατφόρμες η αγορά αποκτά σύγχρονη, διευρυμένη υλική υπόσταση .
Αλλά ούτε έχει αντικαταστήσει η νεφο-πρόσοδος το κέρδος.
Το κέρδος εξακολουθεί να παράγεται από την «υπεραξία» που αντλούν τα αφεντικά από τους εργάτες στην παραγωγή, η δε ιδιοποίηση του είναι ο σκοπός της παραγωγής, το σύγχρονο άγιο δισκοπότηρο της αγοράς γενικά και της ηλεκτρονικής αγοράς ειδικότερα.
Εν ολίγοις αυτό που γινόταν στον καπιταλισμό εξακολουθεί να συμβαίνει αλλά με νέους όρους:
Το εμπόριο δεν παράγει αξία αλλά χωρίς αυτό (χωρίς να πουληθούν τα προϊόντα δηλαδή) το κέρδος δεν μπορεί να «πραγματωθεί». Για αυτό οι βιομήχανοι είναι αιωνίως πρόθυμοι να μοιραστούν τα κέρδη τους µε τους εμπόρους και να επωμιστούν εμμέσως το μισθολογικό κόστος της «µη παραγωγικής εργασίας» που προσφέρουν οι εργαζόμενοι στο εμπόριο.
Επομένως οι πλατφόρμες ούτε άλλαξαν ούτε μπορούν να αλλάξουν κάτι πάνω σε αυτό.
Αυτό όμως που αλλάζει δραστικά είναι ταχύτητα ροής του κεφαλαίου και η ταχύτητα ανταλλαγής και διακίνησης των εμπορευμάτων λόγω του εκπληκτικού εκσυγχρονισμού των μέσων μεταφοράς και της ηλεκτρονικής πλέον μεταφοράς χρημάτων.
Ο καπιταλισμός λοιπόν κατά τον Βαρουφάκη όχι απλά άλλαξε, «κατέρρευσε».
Κατέρρευσε όμως αθόρυβα, ευγενικά, αδιαμαρτύρητα.
Αλλά πότε στην Ιστορία ένα κοινωνικό σύστημα έχει δώσει τη θέση του σε ένα άλλο ειρηνικά, πότε στην ιστορία µια άρχουσα τάξη έχει δεχτεί να της αφαιρέσουν την κυριαρχία της;
Η φεουδαρχία ανατράπηκε µε την γκιλοτίνα.
Η αρχαιότητα µε την διάλυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τα γερμανικά φύλα.
Οι ίδιες οι πρώτες ταξικές κοινωνίες επιβλήθηκαν δια πυρός και σιδήρου – μέσα από πολυετείς μάχες, πολέμους και σφαγές.
Η μόνη εξαίρεση, κατά τον Βαρουφάκη, είναι το «νεφοκεφάλαιο» που κατάφερε, υποτίθεται, να ξεγελάσει τους καπιταλιστές και να τους υφαρπάξει την εξουσία κυριολεκτικά κάτω από τη μύτη τους.
«Η αστική τάξη δεν μπορεί να υπάρχει αν δεν επαναστατικοποιεί συνεχώς τα μέσα παραγωγής, δηλαδή τις σχέσεις παραγωγής, όλες γενικά τις κοινωνικές σχέσεις… Η αστική εποχή διακρίνεται από όλες τις προηγούμενες για την συνεχή ανατροπή της παραγωγής, τον αδιάκοπο κλονισμό όλων των κοινωνικών καταστάσεων και για την αιώνια αβεβαιότητα και κινητικότητα. Όλες οι σταθερές σκουριασμένες σχέσεις και η ακολουθία τους από παλιές σεβάσμιες παραστάσεις και αντιλήψεις διαλύονται και όλες οι νεοσχηµατισμένες παλιώνουν αμέσως… Καθετί σταθερό και ακλόνητο κλονίζεται, καθετί ιερό βεβηλώνεται…» λένε οι γενειοφόροι πρόγονοι μας στο Μανιφέστο.
Στην πραγματικότητα δηλαδή δεν βρισκόμαστε μπροστά σε μια κατάρρευση του καπιταλισμού αλλά ενώπιον μιας ανάδυσης μονοπωλίων νέου τύπου.
Αυτοί οι τεχνολογικοί γίγαντες δεν είναι τεχνοφέουδα. Είναι μονοπώλια και μάλιστα μονοπώλια πρωτοφανούς κεφαλαιακής ισχύος (π.χ. Amazon, Uber).
Οι διαφορές μεταξύ των μονοπωλίων νέου τύπου και των παλαιών που πρωτοεμφανίσθηκαν στην διάρκεια του εξηλεκτρισμού εντοπίζονται στην έκταση της γεωγραφικής εξάπλωσής τους (πολυεθνικά μονοπώλια) , στην πολυκλαδικότητα τους, στην οικονομική τους ισχύ (άρα και στην πολιτική τους δύναμη) καθώς και στη δημιουργία όρων ανεμπόδιστης διεθνούς δραστηριότητας τους ακριβώς εξ αιτίας της υπαρξιακής ανάγκης υπερκρατικής δράσης.
Δεν μπορεί επομένως να γίνεται λόγος για επαναφεουδαρχοποίηση της οικονομίας:
Η μετατόπιση της πολιτικής αλλά και της επιστημονικής έρευνας από τις ιστορικά εξελισσόμενες καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις σε ευφάνταστες και εντυπωσιοθηρικές παρομοιώσεις με τον φεουδαρχισμό συσκοτίζει το πρόβλημα, δείχνει θεωρητική αδυναμία, κρύβει κινδύνους οικειοποίησης πολιτικών έξω από τη σημερινή σκληρή πραγματικότητα..
Το ΜΕΡΑ25 είναι στην ουσία γέννημα των ανακατατάξεων που συντελέστηκαν στο πολιτικό σύστημα την τελευταία δεκαετία εξ αιτίας του βάθους, της διάρκειας, της έκτασης και της πολιτικής διαχείρισης της κρίσης. Τα περισσότερα από τα κόμματα που γεννήθηκαν κατά την πολυδιάσπαση της σοσιαλδημοκρατίας ύστερα από τη χρεοκοπία των εύκολων, δήθεν, πολιτικών λύσεων, των πολιτικών ανοησιών πως «θα παίζουμε εμείς τη λύρα και αυτοί (η ΕΕ) θα χορεύουν πεντοζάλη (Τσίπρας)», παρουσιάζουν θολές πολιτικές προσεγγίσεις, συγκεχυμένα και αντιφατικά στοιχεία στην πολιτική τους φυσιογνωμία, έντονο το προσωπικό στίγμα του επικεφαλής του κόμματος.
Το ΜΕΡΑ25 είναι γέννημα αυτής της περιόδου με έντονα τα παραπάνω χαρακτηριστικά, καρπός της γενικότερης κινητικότητας στο χώρο της μεταλλαγμένης σοσιαλδημοκρατίας.
Η πρόταση του ΜΕΡΑ25 για την ελληνική καπιταλιστική οικονομία έχει ως κεντρικό άξονα τη λεγόμενη «πράσινη μετάβαση». Υποστηρίζει ότι «τα συμφέροντα στη βάση των οποίων θα πρέπει να χτίσουμε συμμαχίες» περιστρέφονται γύρω από το λεγόμενο «Πράσινο New Deal», το πράσινο κοινωνικό συμβόλαιο. Το ΜΕΡΑ25 προτείνει μάλιστα τη χρηματοδότηση του στη βάση της έκδοσης ομολόγων αξίας 500 δισ. ευρώ κάθε χρόνο από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, με την εγγύηση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας για τη χρηματοδότηση ενός κοινοτικού οργανισμού που θα αναλάβει την υλοποίηση των «πράσινων επενδύσεων» σε επίπεδο ΕΕ.
Εγγυητής δηλαδή της «πράσινης μετακαπιταλιστικής ανάπτυξης» – «ο αρχηγός μας» – θα είναι η Λαγκάρντ.
Στο θέμα του πολέμου στην Ουκρανία (αφού υποβαθμίζει απαράδεκτα το ρόλο του ΝΑΤΟ) με επιστολή του προτείνει την κοινή δράση με ΚΚΕ και ΣΥΡΙΖΑ – ο οποίος εντωμεταξύ υποστηρίζει τη διεύρυνση του ΝΑΤΟ με Σουηδία, Φιλανδία- με δύο στόχους:
«Άμεσος τερματισμός του πολέμου και απόσυρση των ρωσικών στρατευμάτων στο πλαίσιο διεθνούς συμφωνίας που θα επιτρέψει στον λαό της χώρας να ζει ελεύθερος σε μια ανεξάρτητη, ουδέτερη, δημοκρατική Ουκρανία.».
Είναι φανερό πως οι πιο πάνω γενικές αυτές θέσεις του ΜΕΡΑ 25 αποκλείουν οποιαδήποτε γενική συμφωνία μαζί του.
Κοινή δράση σε 6 σημεία
Το ΜΕΡΑ 25 έχει ενδιαφέρουσες πολιτικές θέσεις σε ορισμένα σοβαρά ζητήματα πάνω στις οποίες επιβάλλεται η ενότητα δράσης μαζί του στο κίνημα.
Πρώτο είναι «η Καθιέρωση ικανοποιητικού κατώτατου μισθού με πλήρη επαναφορά των συλλογικών διαπραγματεύσεων και ικανοποιητικού επιπέδου ασφαλιστικών παροχών.
Δεύτερο είναι το δημοκρατικό ζήτημα. Προτείνει την κατάργηση των αντιτρομοκρατικών νόμων, την κατάργηση
ειδικών σωμάτων της αστυνομίας (ΜΑΤ, ομάδες Δέλτα, Ζήτα, Δίας κλπ.), τον αφοπλισμό των αστυνομικών
που μετέχουν σε καθημερινές περιπολίες και τον κοινωνικό έλεγχο της εκπαίδευσης και του έργου της αστυνομίας.
Τρίτο, στη σχέση κράτους – εκκλησίας προτείνει μια καθυστερημένη αστική μεταρρύθμιση (διαχωρισμό Κράτους – Εκκλησίας, πλήρη νομική αναγνώριση, ισότιμη της ελληνικής ορθόδοξης εκκλησίας, όλων των θρησκευτικών μειονοτήτων της Ελλάδας, κατάργηση του εκκλησιασμού και της πρωινής προσευχής. αποκαθήλωση των θρησκευτικών εικόνων από τις δημόσιες υπηρεσίες ).
Τέταρτο είναι η πρόταση για τη χρήση μόνο της απλής αναλογικής στις εκλογές.
Πέμπτο, έχει θετικές θέσεις για πρόσφυγες – μετανάστες – μειονότητες με ειδική αναφορά στους Ρομά.
Έκτο, είναι ενδιαφέρουσες οι θέσεις του για τις νέες τεχνολογίες και το διαδίκτυο.
Στα έξι αυτά ζητήματα και σε συνδυασμούς τους μπορεί και είναι αναγκαίο να υπάρξει ενότητα δράσης στο γενικότερο λαϊκό κίνημα.
Έχοντας κατά νου πως από ρεύματα τέτοιου είδους ασταθούς και ασαφούς σοσιαλδημοκρατικής χροιάς, τα προγράμματα κατατίθενται πιο πολύ για να συσπειρώσουν κόσμο παρά ως σταθερή προγραμματική δέσμευση ( εξ ου και η αμφισημία).
[1] Συνέδριο DiEM25: Εμβάθυνση της δημοκρατίας στην Ευρώπη, 23 Νοέ, 2019
