Διάβασα τις τελευταίες ημέρες ένα πολυσέλιδο βιβλίο και θεώρησα σκόπιμο να μοιραστώ τις σκέψεις που μου προκάλεσε.
Πρόκειται για το μυθιστόρημα Κεντρική Ευρώπη, του Γουίλιαμ Βόλμαν, σε μετάφραση Αλέξη Καλοφωλιά (εκδ. Κέδρος). «Ένα από τα αριστουργήματα του αιώνα», όπως αναγγέλλει το εξώφυλλο ότι έγραψε η Chicago Tribune.
Πρόκειται για ένα βιβλίο τυπικής μεταμοντέρνας αφήγησης και σχηματικής προπαγάνδισης της κυριαρχούσας στους ευρωαμερικανικούς κύκλους άποψης περί ταύτισης του φασισμού με τον κομμουνισμό, εν προκειμένω του χιτλερισμού, όσο εκφράζει το φασισμό, με τον σταλινισμό, όσο εκφράζει τον κομμουνισμό.
Ήδη, το πρώτο πρόβλημα τίθεται εξ αρχής: τυπική και τυφλή αποδοχή της προπαγανδιστικής αντίληψης, κομμουνισμός ίσον σταλινισμός.
Το δεύτερο πρόβλημα είναι η πλήρης υιοθέτηση όλων των στερεότυπων από τις παγιωμένες κυρίαρχες αμερικανικές νοοτροπίες και αντιλήψεις, τόσο για την Ιστορία όσο και για την συνολική μεταπολεμική πραγματικότητα, αλλά και τη σημερινή.
Η κριτική ματιά της λογοτεχνίας απουσιάζει. Ή, για την ακρίβεια, είναι μονόπαντα προσανατολισμένη. Κανένα περιθώριο λογοτεχνικής «ουδετερότητας»!
Ακολουθώντας τα μεταμοντέρνα πρότυπα, αποκόπτει την Ιστορία και το παρελθόν ως συνολικό φαινόμενο και την μετατρέπει σε μια σειρά ατυχών συμβάντων. Οπότε, δεν έχει κανέναν λόγο να ερευνήσει το βάθος των συμβάντων αυτών. Να εννοήσει, και ίσως να κατανοήσει, τι γέννησε το ναζισμό στη Γερμανία. Να κατανοήσει ποιες απελευθερωτικές δυνάμεις γέννησε η επανάσταση στη Ρωσία και πως αυτές οι δυνάμεις στρεβλώθηκαν, άλλαξαν πορεία, αλλά και πόσο επέδρασαν σε αυτό το ηρωικό έπος που αναχαίτισε τη φασιστική επέλαση.
Δεν τα χρειάζεται όλα αυτά ο μεταμοντέρνος κόσμος. Αρκεί μια απλή, τυπική, ταύτιση του κακού, απ’ όπου κι αν προέρχεται. Από τη Γερμανία ή από τη Σοβιετική Ένωση.
Εξίσωση των πάντων, όχι μόνο του φασισμού με το σοσιαλισμό, αλλά και του δίκαιου με το άδικο, του αμυνόμενου με τον επιτιθέμενο. Η Ιστορία είναι συμπτώσεις. Απλά έτυχε η επίθεση, απλά έτυχε, (τι να …κάνει;) η άμυνα!…
Κι έτσι δεν υποκύπτει μόνο σε σχηματικές περιγραφές και συσχετισμούς, αλλά και σε ευκολίες της καθημερινής τηλεοπτικής προπαγάνδας.
Αποκόπτει τα γεγονότα από το περιβάλλον τους, τα γυμνώνει από το περιεχόμενό τους, και τα παραδίδει στη χλεύη του παρόντος όχι ως ιστορικά συμβάντα αλλά ως κακοήθεις αποφύσεις, και μάλιστα ως μια και η αυτή απόφυση, ναζισμός-σταλινισμός ένα (εξ ου και οι υπενθυμίσεις των ρήσεων του «σύντροφου Αυστριακού», του Χίτλερ), απλώς με άλλα ονόματα και χρώματα, αν και τελικά με ένα, το γκρίζο.
Μητέρα πατρίδα έλεγαν οι σοβιετικοί, Πατρώα γη, οι γερμανοί. Τόσο τυπικά! Τόσο ίδια!..
Κι ωστόσο, τα δυο συμπτώματα της …κακοήθειας του 20ου αιώνα, δεν είναι, δεν αντιμετωπίζονται από τον συγγραφέα ως ίδια.
Ο ναζισμός είναι μια απόφυση, ένα παροδικό φαινόμενο, προορισμένο να καταρρεύσει. Ο «σοσιαλισμός» δεν τον ακολουθεί, νικάει στον πόλεμο και επιβιώνει δεκαετίες (τον συγγραφέα δεν τον απασχολεί με καμία έννοια τι συνιστά το στοιχείο που τον διατηρεί ζωντανό στη συνείδηση εκατομμυρίων ανθρώπων), αλλά κι αυτός προορίζεται να εξαφανιστεί καθότι ο φόβος, το ενοποιητικό του στοιχείο, όπως το θεωρεί, υποχωρεί, η δύναμη καταρρέει, οι δυνάμεις του καλού εν τέλει νικάνε.
Η αφήγηση επιστρατεύει πραγματικά πρόσωπα. Πρωτίστως τον Ντμίτρι Σοστακόβιτς. Παράλληλα, στην άλλη μπάντα, βρίσκεται ο φον Πάουλους (ο ηττημένος και αιχμαλωτισμένος στρατάρχης του Χίτλερ στο Στάλινγκραντ). Ανάμεσα παρελαύνουν πρόσωπα της ιστορίας ή της φαντασίας του συγγραφέα. Όλοι φοβισμένα πρόσωπα.
Πράξεις της ιστορίας υπό το καθεστώς του φόβου. Ο στρατηγός Βλασόφ που προσχωρεί από φόβο στους ναζί και συγκροτεί αντισοβιετικό στρατό, ο υπαξιωματικός τως Ες Ες που συγκεντρώνει στοιχεία για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, αλλά στο μεταξύ δολοφονεί χιλιάδες, η Αχμάτοβα κλπ.
Κι όσα πρόσωπα δεν βουλιάζουν στο ζόφο του φόβου, δεν είναι παρά συμβιβασμένοι άνθρωποι, υποτελείς εξ ορισμού. Πουθενά δεν υπάρχουν πεποιθήσεις, σχέδια, ανθρώπινες αναζητήσεις…
Ο Σοστακόβιτς, ανίδεος, περιδεής, κάνει μουσική που δεν την πιστεύει ή μουσική η οποία λέει άλλα από όσα του υπαγορεύει το Κόμμα, όμως με τρόπο υπαινικτικό, και ενδοτικό στο τέλος. Πουθενά, ακόμα και στην περίφημη εβδόμη συμφωνία, τη λεγόμενη του Λένινγκραντ, δεν υπάρχει μια πεποίθηση.
Ο αιώνας όπου οι άνθρωποι έδωσαν αφειδώς ζωές για τις πεποιθήσεις τους, η Κεντρική Ευρώπη όπου συνέβησαν τραγωδίες και μεγαλειώδεις ανθρώπινες πράξεις, μετατρέπεται σε ένα γνόφο, σε έναν γκρίζο καιρό.
Στηριγμένο πάνω σε μερικές αλήθειες, το μυθιστόρημα οικοδομεί το μεγάλο ψέμα του παρόντος, σαν το Τέλος της Ιστορίας του Φουκουγιάμα.
Δικαίωμα του συγγραφέα, θα πείτε. Αλλά επιλέγει να τιτλοφορήσει το μυθιστόρημά του Κεντρική Ευρώπη, γεγονός που δίνει μια, εξ ορισμού, πιο αντικειμενική, ή έστω αντιπροσωπευτική διάσταση στο εγχείρημά του.
Αποπειράται στις σχεδόν 900 σελίδες μεγάλου σχήματος, να αποτυπώσει τον αιώνα και την Κεντρική Ευρώπη. Κι αποτυπώνει μόνο καψαλισμένα αισθήματα. Και ζόφο.
Σε κάποιο σημείο ο συγγραφέας λέει ειρωνικά: «ο σκοπός των διαγωνισμών δεν είναι η επιβράβευση των ατομικών ικανοτήτων αλλά η επιμόρφωση των μαζών». Εννοεί τα βραβεία που απονέμονται (κυρίως στη Σοβιετική Ένωση). Ασφαλώς υπάρχει και εδώ κάποια αλήθεια. Περιλαμβάνει άραγε και το Εθνικό βραβείο λογοτεχνίας των ΗΠΑ που πήρε το 2005 το βιβλίο αυτό;
Πάντως ως λογοτεχνικό έργο έχει κάποιες αρετές. Μια ωραία γλώσσα, πολλά γλωσσικά και λογικά ευρήματα, ευκολία εισχώρησης της μιας περιγραφής στην άλλη, της μιας ζωής στην άλλη. Και πολλές παρομοιώσεις και συσχετισμούς. Με επιτήδευση όμως και σε βαθμό υπερβολής. Τόσο που κουράζει.
Το μεγάλο του μειονέκτημα, ωστόσο, είναι οι ευκολίες. Γλωσσικές και νοηματικές. Σαν το περιεχόμενο να αναζητεί μια αντίστοιχη απλουστευτικότητα (και απλοϊκότητα τη λες) στην έκφραση και στα επιχειρήματα.
