Το κέντρο της προσοχής του πλανήτη είναι στραμμένο στην καρδιά του καπιταλιστικού κόσμου, τις ΗΠΑ, και τα όσα «περίεργα» ξεκινούν από εκεί και κάνουν τον κόσμο άνω κάτω.
Το φαινόμενο Τραμπ και όλα όσα συμβαίνουν γύρω από αυτόν, χρειάζεται προσεκτική εξέταση και μελέτη. Είναι περιστασιακό ή ένα στοιχείο της πορείας του ολοκληρωτικού καπιταλισμού, την εποχή που απειλείται η αμερικάνικη πλανητική ηγεμονία; Είναι τοπικό ή συνδέεται με τη γενική άνοδο στην Ευρώπη και τον κόσμο των ακροδεξιών ρευμάτων και κινημάτων;
Ένα ξαφνικό συμβάν που προέκυψε από το μηδέν και θα ξαναγυρίσει σύντομα σε αυτό;
Η καλύτερη γνώση των κοινωνικών δεδομένων θα βοηθήσει σε μια καλύτερη κατανόηση, καθώς έχουμε να κάνουμε με κοινωνικές διεργασίες πολλών χρόνων.
Πολύτιμος οδηγός σε αυτή την αμερικάνικη περιπλάνηση είναι το σπουδαίο δοκίμιο του Κουβανού Ερνέστο Ντομίνγκες Λόπες, Εξουσία, καπιταλισμός και δημοκρατία στις ΗΠΑ, το οποίο περιέχεται στο βιβλίο Το μέλλον της δημοκρατίας (εκδόσεις Τόπος). Το βιβλίο περιλαμβάνει επίσης και ένα πολύ ενδιαφέρον δοκίμιο του Δημήτρη Κατσώνη με τίτλο: Το τέλος και η αναγέννηση της δημοκρατίας.
Σε τι θέματα αφορά η περιπλάνηση του Λόπες:
- Κοινωνικές μετατοπίσεις με πρώτιστο την παρακμή της «μεσαίας τάξης». Η κατάσταση της μεσαίας τάξης θεωρείται ιστορικά αρχετυπική στην αμερικάνικη κοινωνία και συνδέεται με την επίτευξη του περίφημου αμερικανικού ονείρου.
Στον όρο οι Αμερικανοί δίνουν μια ευρύτερη έννοια, καθώς θεωρούν πως υπήρξαν κάποια σταθερά και επαρκή εισοδήματα για την υποστήριξη ενός τρόπου ζωής καλύτερου, τόσο σχετικά με άλλες εποχές όσο και με άλλες χώρες.
Κι έτσι στην ιδέα της μεσαίας τάξης περιλαμβάνονται ιδιοκτήτες μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων, επαγγελματίες μέχρι και εργαζόμενοι πλήρους απασχόλησης.
Ήδη από την αυγή του 21ου αιώνα η παγκοσμιοποίηση και η τεχνολογική ανάπτυξη έστειλαν ένα μέρος της βιομηχανικής παραγωγής εκτός ΗΠΑ και άλλαξαν τις παραδοσιακές δομές.
Τη νέα φάση του καπιταλισμού ο συγγραφέας ορίζει ως καπιταλισμό της γνώσης (επικεντρώνοντας σε ένα κρίσιμο, αλλά όχι το μόνο, νέο χαρακτηριστικό), εκτιμώντας «ως θεμελιώδη την αλλαγή στις αλυσίδες αξίας, με τη θεώρηση της παραγωγής γνώσεων ως του κύριου συντελεστή στην αξία των αγαθών και των υπηρεσιών, με την πλήρη κεφαλαιοποίηση της γνώσης, που εμφανίζεται ως ο βασικός περιοριστικός πόρος για την οικονομική ανάπτυξη και την αναδιοργάνωση της ιεραρχικής σχέσης μεταξύ των παραγόντων της αγοράς, με τον έλεγχο της γνώσης ως προτεραιότητα…».
Υπογραμμίζει τη σταθερή τάση προς τη μείωση της ποιότητας των θέσεων εργασίας σε ολόκληρη την οικονομία, την απομάκρυνση της βιομηχανικής παραγωγής και την εξωτερική ανάθεση εργασίας, στοιχεία που διασπούν το εργατικό δυναμικό και την οργάνωση της συλλογικής διεκδίκησης.
Ο «καπιταλισμός της γνώσης», η υποαπασχόληση, η περιοδική ανεργία, εν γένει η διασάλευση των παραδοσιακών και δεδομένων μορφών απασχόλησης, η συγκέντρωση όλο και μεγαλύτερου πλούτου στις κορυφές των ελίτ και όλο και λιγότερου στους άλλους, χαρακτηρίζουν τη σημερινή αμερικάνικη κοινωνία.
«Η ανισότητα είναι ένα σύνθετο φαινόμενο, το οποίο περιλαμβάνει πολλαπλές διαστάσεις εκτός από το εισόδημα και τον πλούτο», (πρόσβαση στις υπηρεσίες, μαζί και τις βασικές, μείωση της ιδιοκατοίκησης, επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης – διαφορές στις εθνοφυλετικές κοινότητες, χωρικούς διαχωρισμούς).
Η κρίση του 2008 έπεσε πάνω σε αυτό το κοινωνικό τοπίο, προκαλώντας μεγάλες αλλαγές, οι οποίες έπληξαν την εργασία, ενώ τα κέρδη των εταιρειών διατήρησαν, γενικά, ανοδική τάση. Και η ανάκαμψη του εταιρικού κέρδους ήταν πολύ πιο γρήγορη από τη μείωση του ποσοστού ανεργίας, ενώ η ποιότητα της απασχόλησης και η συμμετοχή στο εργατικό δυναμικό ποτέ δεν ανέκαμψαν.
- Όλες αυτές οι αλλαγές στο οικονομικό και κοινωνικό τοπίο, συνεπάγονται βαθιές τροποποιήσεις των πολιτικών συσχετισμών, των δομών και των συνειδήσεων.
Όπως γράφει ο Λόπες, παρατηρήθηκε «…κίνηση των Ρεπουμπλικανών και των συντηρητικών προς θέσεις πιο κοντά στο δεξιό άκρο του φάσματος, ενώ ο πόλος που συγκεντρώνει του Δημοκρατικούς και τους φιλελεύθερους πλησίασε λιγότερο το αριστερό άκρο».
«Από τα τέλη της πρώτης δεκαετίας άρχισαν να αναδύονται πολιτικά κινήματα και πρόσωπα που, με αυξανόμενη συχνότητα, επικεντρώνουν τη δημόσια εικόνα τους στην κριτική της θεσμικής τάξης της χώρας, τοποθετημένα τόσο στην Αριστερά όσο και στη Δεξιά…
Οι εργατικές αξιώσεις υπάρχουν, καθώς και τα αιτήματα σχετικά με τις οικονομικές πολιτικές, αλλά είναι λιγότερο οργανικό στοιχείο από τις πολιτιστικές τους απαιτήσεις».
- Δεξιές ομάδες.
Χρόνια πριν από τον Τραμπ είχε εμφανιστεί το Tea Party, ως κίνημα βάσης, εξαπλωμένο σε όλη τη χώρα, με κύριο επιχείρημά ότι οι αληθινοί Αμερικανοί είχαν στερηθεί τα συνταγματικά δικαιώματα τους από ελίτ που είχαν διαφθείρει το σύστημα προς όφελός τους…
»Το Tea Party διαμόρφωσε την ταυτότητά του γύρω από μια σειρά αξιωμάτων: την πλήρη ανεξαρτησία του ατόμου σε αντίθεση με κάθε μορφή συλλογικότητας· το χαρακτήρα της επίσημης πολιτικής ως μιας “σκοτεινής δουλειάς” και την απόρριψη των γραπτών και άγραφων κανόνων της· την αδιαμφισβήτητη ανωτερότητα της ελεύθερης επιχείρησης, την αντίθεση σε κάθε μορφή κρατικής παρέμβασης· την κατάσταση των απογόνων των ευρωπαίων αποίκων – των WASP (Λευκοί, Αγγλοσάξονες και Προτεστάντες) – ως αληθινών ντόπιων…
»Οι tea partiers προώθησαν μια ριζοσπαστική στροφή προς τα δεξιά του λόγου και της πολιτικής δράσης».
Όπως είναι συνηθισμένο και γνωστό από παλιά, το κίνημα διαμορφώθηκε ως κίνημα βάσης, αλλά χρηματοδοτήθηκε, ενισχύθηκε και καθοδηγήθηκε από ελίτ.
Πιο ριζοσπαστικό και επιθετικό, συνδεδεμένο με τον Τραμπ είναι το All-Right. Πολυσυλλεκτικό και χωρίς σαφές πλαίσιο αλλά με κοινούς παρονομαστές «ένα ουσιαστικά λευκό εθνικιστικό κίνημα, του οποίου η βασική ανησυχία είναι το φυλετικό ζήτημα».
Τέσσερα διακριτικά το χαρακτηρίζουν:
-Είναι παρωχημένη η άποψη ότι όλοι οι άνθρωποι γεννήθηκαν ίσοι.
-Ένα κράτος μπορεί να είναι αξιοπρεπές μόνο αν η λευκή φυλή είναι πολιτικά κυρίαρχη.
-Με την αντικατάσταση της λευκής κυριαρχίας από τη φυλετική ισότητα οι ΗΠΑ έχουν παρακμάσει και οι λευκοί πολίτες πρέπει να μεταφέρουν την πίστη τους από το κράτος στη λευκή φυλή.
-Προσβολές, στερεότυπα και εξτρεμιστικά σύμβολα.
Επιτίθενται στη συντηρητική δεξιά την οποία θεωρούν μέρος του προβλήματος, καθώς θεωρούν ότι ανήκει στην ευρύτερη φιλελεύθερη οικογένεια.
Απορρίπτουν τις ελίτ τις οποίες θεωρούν υπεύθυνες για την παρακμή τους, μαζί με τον «αποκλεισμένο άλλο», ισλαμιστή, μαύρο, ομοφυλόφιλο κ.λπ.
«… η άνοδος του λαϊκισμού κατά την περίοδο αυτή αποτελεί βασικό παράγοντα για την ένταση της πολιτικής πόλωσης και, συνεπώς, των συγκρούσεων τόσο στο επίπεδο της κυβέρνησης όσο και στο επίπεδο του πληθυσμού. Ο δεξιός λαϊκισμός πέτυχε πολύ πιο αξιοσημείωτα αποτελέσματα σε εκλογικούς όρους και στο βαθμό επιρροής στη χάραξη πολιτικής από ό,τι ο αριστερός λαϊκισμός. Αλλά το πιο σημαντικό σε αυτό τον τομέα είναι η εκτεταμένη δυσαρέσκεια για τη θεσμική τάξη και η αμφισβήτηση της κατάστασης και της βιωσιμότητας της αμερικανικής δημοκρατίας, φτάνοντας, σε ακραίες περιπτώσεις, μέχρι την απόρριψη του κράτους. Αυτό που παρατηρείται είναι η διάσπαση της συναίνεσης και η προσφυγή διαφόρων πολιτικών ομάδων, της βάσης και άλλων φορέων σε μη συμβατικά μέσα». (Σημείωση: αυτά έχουν γραφεί πολύ πριν την εισβολή στο Καπιτώλιο τον Ιανουάριο του 2021)
- Η ειρωνεία της «δημοκρατίας».
Ένα μόνο αλλά χαρακτηριστικό δείγμα είναι οι χρηματοδοτήσεις των κομμάτων και τα «λόμπι», τα οποία στις ΗΠΑ θεσμοθετούνται και καθιερώνονται ως βασική αρχή λειτουργίας. Η νεοφιλελεύθερη επίθεση της δεκαετία του ’80 έφτασε ως εδώ εξαντλώντας πλέον όλα τα προσχήματα της αστικής δημοκρατίας. Ας σημειώσουμε μόνο την απόφαση καμπή του Ανωτάτου Δικαστηρίου πριν μερικά χρόνια που κατάργησε τα όρια για τις εταιρικές δωρεές στα κόμματα, με το επιχείρημα πως οι εταιρείες είναι πρόσωπα με πλήρη δικαιώματα και συνεπώς οι συνεισφορές είναι έκφραση της ελευθερίας του λόγου, ο οποίος δεν πρέπει να περιορίζεται, σύμφωνα με όσα ορίζονται στην Πρώτη Τροπολογία του Συντάγματος.
Ως επίλογος:
Η κρίση ηγεμονίας δημιουργεί μεγάλες αναστατώσεις στην κοινωνική ζωή των ΗΠΑ, τόσο στις ελίτ όσο και στο λαό.
Η πλανητική κυριαρχία αμφισβητείται, η παγκοσμιοποίηση γύρισε ανάποδα καθώς ωφέλησε την Κίνα και άλλους. Ο «νέος αμερικανικός αιώνας» που είχε εξαγγείλει ο Τζορτζ Μπους τζούνιορ αποδείχτηκε φιάσκο. Το όνειρο της μοναδικής υπερδύναμης που θα ορίζει τον κόσμο κατά τα πρότυπα της βρετανικής αυτοκρατορίας του 19ου αιώνα, θρυμματίστηκαν.
Οπότε οι λύσεις Τραμπ και τα πρόσωπα που υπόσχονται να κάνουν την Αμερική ξανά μεγάλη βρίσκουν λαϊκή απήχηση. Ο ιμπεριαλισμός γίνεται νοσταλγία τμήματος των μαζών!
Από την άλλη για πρώτη φορά, τουλάχιστον μετά τον πόλεμο, δημιουργούνται τόσο μαζικά ριζοσπαστικά αριστερά ρεύματα!
Καλώς ορίσαμε στο νέο αιώνα!
