Πρόκειται για το σπουδαιότερο, από κάθε άποψη, γεγονός στην ελληνική Επανάσταση του 1821. Κάθε χρόνο στις 10 του Απρίλη το ελληνικό κράτος κάνει «εντυπωσιακές» παράτες και όταν σβήνουν τα φώτα της γιορτής, μένει ο μύθος ενός κάστρου που το πολιόρκησαν οι Τούρκοι και οι ηρωικοί Έλληνες έκαναν «έξοδο». Η επίσημη ιστορία σταματάει εδώ, αποφεύγοντας τις κακοτοπιές. Και έχει πολλές…
Το γεγονός…
Στην ιστορία αναφέρεται ως η τρίτη πολιορκία του Μεσολογγίου και χωρίζεται σε δύο φάσεις: Η πρώτη από τον Απρίλιο του 1825 μέχρι τον Οκτώβριο του 1825 όταν η πόλη πολιορκήθηκε από τα στρατεύματα του Ρεσίτ Πασά (Κιουταχή) και η δεύτερη από τον Δεκέμβριο του 1825 έως τον Απρίλιο του 1826 από τα στρατεύματα του Ιμπραήμ και του Κιουταχή από κοινού.
Οι αντίπαλοι: Το στράτευμα του Κιουταχή περίπου 30.000 άνδρες, του Ιμπραήμ σχεδόν 10.000. Στην πολιορκία, από την πλευρά της θάλασσας, συμμετείχαν και οι τρεις αρμάδες, η Τουρκική, η Αιγυπτιακή και της Τύνιδας. Στο Μεσολόγγι την παραμονή της Εξόδου μετρήθηκαν 3.600 μάχιμοι. Μέχρι τον Φλεβάρη του 1826 ανεφοδίαζε και ενίσχυε τους πολιορκημένους ο Ελληνικός στόλος. Δυστυχώς, ήταν και 7.000 άμαχοι.
Μια λεπτομέρεια που αποσιωπάται καθώς χαλάει κάπως το «εθνικό αφήγημα»: στο στράτευμα του Κιουταχή υπηρετούσαν χιλιάδες Έλληνες, ίσως περισσότεροι από αυτούς που υπεράσπιζαν την πόλη! Ο πιο «επίσημος» ήταν ο Βαρνακιώτης, η προσωποποίηση του προδότη στις «Ωδές» του Κάλβου.
Ένας «φράχτης»…
Αν δεχτούμε ως πιθανότερη εκδοχή αυτήν που παρουσιάζει ο Κ. Κωστάκης το Μεσολόγγι στα νεότερα χρόνια πρωτοκατοικήθηκε από Δαλματούς κουρσάρους. Προτείνει μάλιστα και το δαλματικό Messo Laghi (λιμνοχώρι) για την ετυμολογία του ονόματος.
Με την κήρυξη της Επανάστασης υπήρξε μια υποτυπώδης οχύρωση, πίσω από αυτήν αντιστάθηκαν στην πρώτη πολιορκία από τον Ομέρ Βρυώνη, τον Δεκέμβρη του 1822. Κατανοώντας πως, λόγω της στρατηγικής της θέσης, η πόλη θα δεχόταν ξανά επίθεση, το καλοκαίρι του 1823 ανέθεσαν στον χιώτη μηχανικό Μιχάλη Κοκκίνη την καλύτερη οχύρωση. Ο Κοκκίνης βάθυνε και πλάτυνε το χαντάκι, το ύψος του τείχους έφτασε στα 2 μέτρα ενώ σήκωσε και 23 «ντάπιες» (κανονοστάσια, πυργίσκους) με ύψος ως 3,5 μέτρα.
Γράφει ο Δ. Φωτιάδης στην μελέτη του για το Μεσολόγγι: «Τούτο ήταν το “φρούριο του Μεσολογγίου” όπως το έλεγαν οι γραμματιζούμενοι. Μα χρειαζόταν μεγάλη φαντασία για να περάσει για τέτοιο. Ο Νικόλας Στουρνάρας σε γράμμα του στον Νικηταρά το ονομάζει “γελαδομαντρί” και “φράχτη. Έτσι το έλεγαν οι αγωνιστές και τέτοιο στάθηκε».
Οι πηγές κι ο Κασομούλης…
Για τα γεγονότα υπάρχει αφθονία πηγών: Απομνημονεύματα σημαντικών οπλαρχηγών όπως του Σπυρομήλιου και του Μίχου και πολλές μαρτυρίες. Σπουδαία πηγή φυσικά αποτελεί η εφημερίδα «Ελληνικά Χρονικά» που εκδιδόταν στο Μεσολόγγι από τον Ελβετό γιατρό Ζαν Ζακ Μάγερ, από το 1824 έως τον Φλεβάρη του 1826.
Η πιο σημαντική από όλες είναι το έργο του Νικόλα Κασομούλη, «Στρατιωτικά Ενθυμήματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821 -1833». Ο Κασομούλης, γεννημένος το 1798 στη Σιάτιστα της Μακεδονίας, πήρε μέρος σε όλες σχεδόν τις μεγάλες μάχες και στην πολιορκία του Μεσολογγίου και επέζησε στην Έξοδο. Ξεκίνησε να γράφει το έργο του το 1832. Ως αγωνιστή τον χαρακτήριζε σπάνια τιμιότητα, γεγονός που μετουσιώνεται σε αντικειμενικότητα στο έργο του. Δεν έχει συγγραφικές αρετές, έχοντας μάθει λίγα γράμματα γράφει σε μια φριχτή καθαρεύουσα. Το χειρόγραφό του ήταν ξεχασμένο στα χέρια του Π. Ανδρέου στη Στυλίδα. Το ανακάλυψε, με τη βοήθεια του στρατηγού Τιμολέοντος Βάσσου, ο ακούραστος ερευνητής Γιάννης Βλαχογιάννης το 1929.
Η επίσημη ιστορία τον Κασομούλη τον έθαψε, από το έργο του κράτησε επιλεκτικά γεγονότα. Αποσιώπησε αυτά που αναδείκνυαν, με δεδομένη τη σημασία της σύγκρουσης, τις τεράστιες ευθύνες της κυρίαρχης πολιτικής μερίδας των Ελλήνων για την πτώση της πόλης. Ευθύνες που δύσκολα μπορούν να αποδοθούν αποκλειστικά σε «λάθη». Βαριά η κατηγορία της σκοπιμότητας, δεν είναι όμως αστήρικτη.
Το επιτελικό σχέδιο των Οθωμανών
Το 1825 διαμορφώνεται το επιτελικό σχέδιο για την κατάπνιξη του «ζορμπαλικιού» των Ελλήνων, με τη συνδρομή ευρωπαίων αξιωματικών, όπως του επιτελάρχη του Ιμπραήμ, του Γάλλου συνταγματάρχη Σεβ. Στο σχέδιο θα συμβάλουν με στρατιωτικό υλικό, πληροφορίες και ανοιχτή κατασκοπία αγγλικές, γαλλικές και αυστριακές δυνάμεις. Ήξερε πολύ καλά ο Σολωμός τι έλεγε: «Αραπιάς άτι, Γάλλου νους, βόλι Τουρκιάς, τόπι Άγγλου».
Ουσιαστικά έφτιαχναν μία τανάλια όπου η μία λαβή της, η στρατιά του Ιμπραήμ, θα κυριαρχούσε στον Μοριά και η άλλη, η στρατιά του Κιουταχή κατεβαίνοντας από την Δυτική Ελλάδα θα έφτανε στην Κόρινθο το καλοκαίρι του 1825. Η μία λαβή έκλεισε, ο Ιμπραήμ ουσιαστικά κατέπνιξε την αντίσταση στην Πελοπόννησο. Η άλλη όμως, ο Κιουταχής, κόλλησε μπροστά στον φράκτη του Μεσολογγίου, ακυρώνοντας και τη νίκη του Ιμπραήμ που υποχρεώθηκε να αφήσει τον Μοριά και να έρθει κι αυτός στο Μεσολόγγι.
Είναι χαρακτηριστικό και επιβεβαιωμένο το γεγονός πως στις αρχές του Αυγούστου του 1825, μετά από αλλεπάλληλες μεγάλες νίκες των πολιορκημένων, ο Κιουταχής διέταξε κι έφτιαξαν τον τάφο του μπροστά στο Μεσολόγγι, θέλοντας έτσι να δείξει το χαρακτήρα ζωής και θανάτου που είχε η σύγκρουση. Και υπήρχαν όλες οι προϋποθέσεις να «θαφτούν» εκεί και αυτός κι ο Ιμπραήμ και οι ισχυρότερες δυνάμεις που είχε συγκεντρώσει η Οθωμανική αυτοκρατορία. Το γεγονός αυτό πιθανότατα θα οδηγούσε σε νίκη της ελληνικής Επανάστασης με τα δικά της όπλα, δηλαδή χωρίς εξάρτηση από τις Μεγάλες Δυνάμεις.
Το ήθελαν όλοι αυτό άραγε; Σίγουρα δεν το ήθελαν οι Μεγάλες Δυνάμεις.
Η ευκαιρία που χάθηκε(;)
Γράφει ο Δ. Φωτιάδης: «ήταν πια ξεκάθαρο πως σε τούτη τη στενή λουρίδα γης δινόταν ο πιο κρίσιμος αγώνας. Ο εχθρός κατάλαβε και μπροστά στον “φράκτη” θα ρίξει όλα τα ασκέρια και τις αρμάδες της Ανατολής. Αυτό δεν είχαν μάτια να το δουν οι δικοί μας πολιτικάντηδες».
Ο Αύγουστος Φαμπρ στην «Ιστορία της πολιορκίας του Μεσολογγίου» που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1827 είναι κατηγορηματικός: «Αν μονάχα 6.000 καλά στρατεύματα συνέτρεχαν τις προσπάθειες της φρουράς, η πολιορκία θα λυνόταν και η στρατιά του Κιουταχή και του Ιμπραήμ θα καταστρεφόταν».
Υπήρχαν αυτά τα στρατεύματα; Φυσικά! Στις αρχές του 1826, στην κορύφωση της σύγκρουσης στο Μεσολόγγι, η ελληνική κυβέρνηση έστειλε στράτευμα από 1.000 άνδρες (ο Σπυρομηλιός μιλά για 3.000) με επικεφαλής τους Κριεζώτη, Μαυροβουνιώτη και Χατζημιχάλη στη … Βηρυτό, μετά από πρόσκληση του Μπεσίνι, εμίρη του Λιβάνου! Την ίδια εποχή, 2.750 άντρες του ταχτικού στρατού με τον Φαβιέρο και περίπου 400 άτακτοι με τον Γκούρα στέλνονται σε εκστρατεία στην … Εύβοια!
Παρόλα αυτά, ο Καραϊσκάκης συγκεντρώνει 3.000 περίπου άντρες με σκοπό να καλύψει την Έξοδο των πολιορκημένων. Μόλις 3 μέρες(!) πριν την έξοδο, η κυβέρνηση αφαιρεί τη διοίκηση από τον Καραϊσκάκη και την αναθέτει στον Κώστα Μπότσαρη, με αποτέλεσμα να βγει χωρίς κάλυψη η φρουρά! Πολλές συμπτώσεις…
Έστω κι έτσι όμως το Μεσολόγγι δεν ηττήθηκε στρατιωτικά.
«Τα μάτια η πείνα εμαύρισε…», για να θυμηθούμε πάλι τον Σολωμό. Αν είχε εφόδια το Μεσολόγγι δεν θα έπεφτε ποτέ! Αυτό δεν είναι αυθαίρετη εκτίμηση: Ο Γάλλος ναύαρχος Δεριγνύ διασώζει μια συνομιλία του μετά το τέλος της πολιορκίας όπου ο συνομιλητής του λέει: «Βλέπεις πως λιώνει εκείνο το χιόνι στα βουνά; Έτσι θα λιώναμε και εμείς αν το Μεσολόγγι είχε τροφές για 3 βδομάδες ακόμα». Ο συνομιλητής του ήταν ο Ιμπραήμ πασάς!
Και γιατί … «τα μάτια η πείνα εμαύρισε»;
Και φτάνουμε στο πιο κρίσιμο ερώτημα: ήταν νομοτελειακό να τελειώσουν οι τροφές των πολιορκημένων;
Η απάντηση είναι όχι. Αρχικά να αναφερθούμε στο τεράστιο λάθος να μείνουν μέσα στην πόλη περίπου 7.000 άμαχοι. Αυτό ήταν καταστροφικό για την τροφοδοσία. Ήταν όντως απόφαση των ίδιων, πριν τους κατηγορήσουμε όμως ας συνυπολογίσουμε την εποχή και τις συνθήκες. Η πραγματική λύση θα ήταν η κυβέρνηση να αναλάβει την προστασία τους. Δυστυχώς η ελληνική κυβέρνηση είχε άλλα στο μυαλό της.
Στις 24 Ιούλη του 1825 και ενώ στο Μεσολόγγι οι πολιορκημένοι νικούν σε αλλεπάλληλες μάχες τον Κιουταχή, η ελληνική κυβέρνηση με αρχιγραμματέα τον Αλ. Μαυροκορδάτο αποφασίζει την περιβόητη «Πράξη υποτέλειας» προς την Αγγλία: «Άρθρον 1ον: Το Ελληνικόν έθνος δυνάμει της παρούσης πράξεως θέτει εκουσίως την ιεράν παρακαταθήκην της αυτού ελευθερίας, εθνικής ανεξαρτησίας και της πολιτικής αυτού υπάρξεως, υπό την μοναδικήν υπεράσπισιν της Μ. Βρετανίας».
Το έγγραφο αυτό έτρεξαν να το πάνε στο Λονδίνο, στον υπουργό Εξωτερικών Κάνιγγ. Σύμπτωση, μαζί με τους απεσταλμένους της κυβέρνησης, στο Λονδίνο, στις 29 Σεπτεμβρίου 1825 βρίσκονταν εκεί ο Ι. Ορλάνδος και ο Α. Λουριώτης, ως αντιπρόσωποι της Ελλάδας για να συζητήσουν με την αγγλική κυβέρνηση περί του δεύτερου δανείου. Με αυτά τα δεδομένα, οι Άγγλοι τραπεζίτες θα εγκρίνουν δάνειο 2.000.000 χρυσών λιρών με τοκογλυφικούς όρους. Συνέφερε λοιπόν την Αγγλία να νικήσουν οι Έλληνες στο Μεσολόγγι και, πιθανότατα, να αποκτήσουν μόνοι τους την ελευθερία τους;
Υπάρχει και συνέχεια: Το Μεσολόγγι το εφοδίαζε ο ελληνικός στόλος. Όταν, τον Δεκέμβρη του 1825, έφτασε έξω από την πόλη ο Ιμπραήμ, αντιπροσωπεία των πολιορκημένων έφυγε για το Ανάπλι για να ζητήσει βοήθεια. Στις επίμονες εκκλήσεις τους πήραν μόνο υποσχέσεις. Τελικά με έρανο(!) μάζεψαν 70.000 γρόσια. Ο Μιαούλης από την αρχή ξεκαθάρισε πως με το ποσό αυτό ήταν αδύνατον να συγκροτηθεί αξιόμαχος στόλος που θα έσπαγε τον αποκλεισμό. Στις 20 Μάρτη του 1826 ξεκίνησαν ελάχιστα πλοία που παρά τις ηρωικές τους προσπάθειες δεν κατάφεραν να περάσουν στο Μεσολόγγι τα εφόδια. Μην φανταστείτε τίποτα τρομερό: ένα φορτίο παξιμάδια έστελνε η Ελληνική κυβέρνηση στο Μεσολόγγι. Ακόμα όμως κι αυτό αν πέρναγε η πόλη θα άντεχε.
Πότε γίναν όλα αυτά; Μα μόλις είχαμε πάρει 2.000.000 χρυσές λίρες! Από αυτές το 58% φαγώθηκε από τους άγγλους τραπεζίτες ενώ οι δύο Έλληνες διαπραγματευτές πήραν 37.000 χρυσές λίρες για τον κόπο τους! Η μίζα των αντιπροσώπων αρκούσε για να σωθεί το Μεσολόγγι!
Ο στρατιωτικός διοικητής του Μεσολογγίου, στρατηγός Σπυρομήλιος είναι σαφής: «Το αγγλικόν κόμμα επεθύμει την πτώσιν του Μεσολογγίου ώστε να αποκατασταθή ευκόλως η Πελοπόννησος ως εν πριγκηπάτον».
Υπερβολές; Πώς αλλιώς μπορούν να εξηγηθούν όλα αυτά που προαναφέρθηκαν; Άλλωστε, τα όσα ακολούθησαν, με αποκορύφωμα τον ρόλο των Άγγλων πρακτόρων Τσωρτς και Κόχραν και τη δολοφονία του Καραϊσκάκη, τα επιβεβαιώνουν!
Κι όμως…το Μεσολόγγι νίκησε!
Μετά το τέλος της πολιορκίας από τις 30.000 άνδρες του Κιουταχή οι αξιόμαχοι δεν ξεπερνούσαν τις 10.000. Αντίστοιχα τα νούμερα και για τον Ιμπραήμ, ήρθε από την Πελοπόννησο με 10.000 άνδρες και επέστρεψε με 3.500! Κερδήθηκε πολύτιμος χρόνος, ανασυγκροτήθηκαν οι ελληνικές δυνάμεις και με αρχιστράτηγο τον Καραϊσκάκη θα απελευθερώσουν τη Στερεά Ελλάδα.
Εξίσου μεγάλο κέρδος ήταν και ο πρωτοφανής αντίχτυπος στην Ευρώπη, η ηρωική αντίσταση και η Έξοδος άλλαξαν καταλυτικά το πολιτικό κλίμα. Τη νύχτα που μαθεύτηκε στο Παρίσι η είδηση συγκροτήθηκε τα μεσάνυχτα διαδήλωση φοιτητών που έφτασε στο παλάτι ζητώντας μεσολάβηση του βασιλιά Κάρολου. Το θέατρο Οντεόν ανεβάζει το δράμα του Ζ. Οζανό «η τελευταία μέρα του Μεσολογγίου». Αντίστοιχο μελόδραμα ανεβαίνει στο Λονδίνο! Τον Ιούνη του 1826 ο Β. Ουγκώ γράφει τα «Κεφάλια του Σεραγιού», ύμνο στους ήρωες του Μεσολογγίου. Τέσσερα ποιήματα για το Μεσολόγγι θα γράψει ο Γ. Μίλερ και πολλοί άλλοι ποιητές. Ο Κ. Παγκανέλ εκδίδει αμέσως βιβλίο με τίτλο «Το Μεσολόγγι δεν υπάρχει πια» και ο μέγας Γκαίτε στον «Φάουστ» τοποθετεί τον Ευφορίωνα στο Μεσολόγγι να λέει την περίφημη φράση « Πάντα ψηλότερα να ανεβαίνω, πάντα μακρύτερα να κοιτάζω».
Ο Ντελακρουά, ο Φλαντέν, ο Σεζέρ, ο Ντελανσάκ, ο Λαγκλουά απαθανατίζουν σε πίνακες τις σκηνές της πολιορκίας.
Το Μεσολόγγι οδήγησε στο Ναβαρίνο…
Είχαν σημασία αυτά για τη διεθνή πολιτική; Τον τεράστιο αντίχτυπο στην ευρωπαϊκή κοινή γνώμη τον αναγνωρίζει το σύνολο των ιστορικών της εποχής όπως ο Μέντελσον – Μπαρτόλδη, ο Φαμπρ, Ο Γκόρντον, ο Σενεσό, ο Φίνλεϋ.
Το μαζικό ρεύμα υποστήριξης στον ελληνικό αγώνα έχει άμεσο πολιτικό και στρατιωτικό αντίκτυπο! Κάτω από αυτήν την πίεση Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία θα διατάξουν τις ναυτικές τους δυνάμεις στη Μεσόγειο να επιβάλουν ανακωχή. Αυτό θα οδηγήσει στον αποκλεισμό του Τουρκοαιγυπτιακού στόλου στο Ναβαρίνο. Οι εντολές προς τους υποναυάρχους Κόδριγκτον, Δεριγνύ και Χέϋδεν δεν περιλάμβαναν εμπλοκή. Τι οδήγησε τελικά στη ναυμαχία του Ναυαρίνου που, εν πολλοίς, καθόρισε την εξέλιξη; Ακριβώς αυτό το κλίμα!
Ο Μέντελσον – Μπαρτόλδι εκτιμά: «Το Ναβαρίνο υπήρξε θρίαμβος της θέλησης των λαών επί της θέλησης των βασιλέων»; Καλύτερη απόδειξη για την ορθότητα αυτής της εκτίμησης; Λίγες μέρες μετά η Αγγλία θα αφαιρέσει τη διοίκηση του στόλου της Μεσογείου από τον θριαμβευτή Κόδριγκτον που και θα τον παραπέμψει σε Ναυτοδικείο! Ακόμα όμως και στο κείμενο που καθαιρείται ο νικητής ναύαρχος, αναγνωρίζεται από την αγγλική κυβέρνηση ο πρωτοφανής ηρωισμός των πληρωμάτων.
Επίλογος
Το συμπέρασμα είναι πως οι εκπρόσωποι του Ελληνικού κράτους που κάθε χρόνο, 10 του Απρίλη, «τιμούν» την Έξοδο, υποκρίνονται όπως σε τόσες και τόσες άλλες περιπτώσεις. Για την απερίσπαστη και υποκριτική παρουσία τους φροντίζει η επίσημη ιστορία, αυτή η τσούλα, που από το αριστούργημα του Σολωμού αξιοποιεί μα φαιδρό τόπο μόνο τον τίτλο. Για όλα τα άλλα σιωπά…
Υ.γ. Στις φετινές εκδηλώσεις είναι βέβαιο πως θα συμμετάσχει, με κάποιον τρόπο, η πρόεδρος της Επιτροπής για τα 200 χρόνια. Ας την ενημερώσει κάποιος την κ. Αγγελοπούλου πως ο Σολωμός για την ίδια περίοδο έγραψε και την «Γυναίκα της Ζάκυνθος»…
Βιβλιογραφικές αναφορές
Δ. Φωτιάδη, «Μεσολόγγι»
Ν. Κασομούλη, «Ενθυμήματα στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων, 1821 1833»
Σπυρομήλιου, « Απομνημονεύματα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου»
Σπ. Τρικούπη, «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως»
«Ελληνικά Χρονικά», εκδότης Ι. Μάγερ
Αυγ. Φαμπρ, «Ιστορία της πολιορκίας του Μεσολογγίου»
Τ. Γκόρντον, «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως»
Τ. Φίνλευ, «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως»
Κ. Μέντελσον – Μπαρτόλδη, «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως»
