Οι οριακές καταστάσεις αναδεικνύουν την κορύφωση των αντιθέσεων. Την ανισορροπία μεταξύ των στοιχείων τους. Είναι οι καταστάσεις οριακές, όταν η υπέρβασή τους οδηγεί σε καταστροφή, σε εκμηδενισμό, οι ανυπαρξία. Υπέρβαση των ορίων, του ανθρώπινου μέτρου. Η «ύβρις» της αρχαίας σκέψης. Η αποθέωση της αλαζονείας. Η άμετρη στάση. Ο υπέρμετρος, ο υπέρτατος, ανθρώπινος εγωισμός. Η παγιωμένη νοοτροπία του κυρίαρχου είδους. Το σύνδρομο του Φρανκεστάιν. Ας σκεφτούμε δύο φράσεις του αρχαιοελληνικού στοχασμού: «Μέτρον άριστον» και «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος». Διακρίνουμε μιαν αντίφαση; Η πρώτη αφορά στην αξία του μέτρου, της ισόρροπης εκτίμησης, της αποφυγής των ακραίων καταστάσεων. Η δεύτερη, που συνοψίζει τον διαφωτισμό των Σοφιστών, αρνείται την οποιαδήποτε έξω και υπερανθρώπινη παρέμβαση στη σχέση ανθρώπου-πραγματικότητας. Ο άνθρωπος τοποθετείται στο κέντρο. Καθίσταται το πλέον έγκυρο σημείο αναφοράς. Ο άνθρωπος με τη δύναμη και την αδυναμία του, με τα πάθη και τις υπερβολές του, με την αίσθηση του ανεξάντλητου εντός του πεπερασμένου. «Τίποτε το ανθρώπινο δεν μου είναι ξένο» θα πει ο Τερέντιος και θα επαναλάβει ο Μαρξ, ο μεγάλος ανατόμος της ανθρώπινης κοινωνίας.
Και η επιστήμη; Αυτή η υπέροχη δημιουργία του ανθρώπου; Ποιο είναι το «μέτρον» της, πώς και πόσο είναι το «μέτρον» των πραγμάτων; Οι θρησκευτικές τελετουργίες –από τη μαγεία έως τις οργανωμένες θρησκείες- και οι επιστημονικές ανακαλύψεις και εφαρμογές- από την αρχαία κοσμολογία έως τη σύγχρονη επιστημονική επανάσταση- αποτελούν τις δυο παρηγορητικές οδούς της ανθρώπινης ύπαρξης. Η διάκριση είναι ασφαλώς σχηματική. Ό,τι ιστορικά παγιώθηκε στην εξέλιξη της ανθρώπινης πρακτικής και διαχώρισε το ανορθόλογο από το ορθολογικό είχε κοινή αφετηρία στις πρωταρχικές σχέσεις του ανθρώπου με τη φύση. Ας σημειωθεί ότι ο χαρακτηρισμός «ανορθολογικό» δεν είναι αποδεκτός από τους φορείς του, αφού γι’ αυτούς αποτελεί την αυθεντική, επομένως λογική σχέση ανθρώπου-πραγματικότητας. Από την άλλη, ο ακραίος, που καταλήγει στείρος, ορθολογισμός αποτελεί όψη του ανορθόλογου, αφού δεν είναι τίποτε άλλο από απολυτοποιημένη και μυστικοποιημένη θεοποίηση της «λογικής», ή, καλύτερα, μιας εκδοχής της.
Η επιστήμη μυστικοποιείται, φετιχοποιείται, όταν βρίσκεται έξω από τον κοινωνικό έλεγχο. Όχι τον στενά πολιτικό ως εκδοχή του τακτικισμού της εξουσίας, αλλά τον έλεγχο που η κοινωνία οφείλει και μπορεί να επιβάλει στη χρήση της επιστήμης ως δύναμης –κατ’ αναλογία προς τη θεϊκή- που στέκει πάνω από τις πραγματικές αντιθέσεις της κοινωνικής ζωής και επιχειρεί να τις ρυθμίσει. Η ανθρωπότητα υφίσταται σήμερα τις επιπτώσεις ενός μοντέλου ανάπτυξης όπου η παραγωγή για την παραγωγή είναι ο κύριος άξονάς του. Ένα μοντέλο που, τηρουμένων κάποιων αναλογιών, εγκολπώθηκε τόσο ο αδηφάγος καπιταλισμός όσο και ο επιχειρηθείς σοσιαλισμός του 20ου αιώνα. Η αυξανόμενη κλιματική κρίση και οι πάνδημες ιογενείς επιθέσεις αλλά και το βάθαιμα των ανισοτήτων είναι, σε μεγάλο βαθμό, συνεπακόλουθα ενός άμετρου παραγωγισμού. Έτσι, και με την τωρινή πανδημία, η μυστικοποιημένη επιστήμη, η προωθημένη και ανταγωνιστική ιατρική έρευνα, η άνιση κατανομή της υγειονομικής φροντίδας, ο ανηλεής πόλεμος εταιρειών και κυβερνήσεων για την απόκτηση φαρμακευτικού υλικού, ο «πόλεμος της μάσκας», εμφανίζονται σαν δυνάμεις πέραν του ανθρώπινου μέτρου. Παγκοσμίως οι άνθρωποι υφίστανται περιορισμούς και αναμένουν τη «θεϊκή» παρέμβαση της επιστήμης –φάρμακα, εμβόλια- ώστε να αντιμετωπιστεί, όχι να λυθεί ολοσχερώς, το πρόβλημα. Η φύση εκδικείται τους ασεβείς, όχι στη «μέλλουσα κρίση» αλλά στην καθημερινή μας ζωή.
Η ριζοσπαστική κοινωνική αμφισβήτηση της εποχής μας δεν μπορεί να παρακάμπτει το θεμελιώδες πρόβλημα των σχέσεων κοινωνίας-φύσης. Είναι προφανές και ιστορικά επιβεβαιωμένο ότι η ανταγωνιστική φύση των ταξικών κοινωνιών επιτείνει τη διαταραχή αυτής της σχέσης. Η αντιμετώπιση αυτής της οριακής κατάστασης δεν μπορεί να αρκείται απλά στην αλλαγή του χρήστη ενός καθιερωμένου μοντέλου ανάπτυξης, αλλά στην αναζήτηση ενός νέου αξιακού πλαισίου ζωής, ενός νέου νοήματος πολιτισμού, μιας νέας κοινωνικής εμπειρίας.
