Κοινωνική Ασφάλιση: 90 χρόνια από την ίδρυση του ΙΚΑ, του Δημήτρη Κατσορίδα

Πηγή: RProject

Οι απαρχές συγκρότησης της εργατικής τάξης. Οι συνθήκες εργασίας

Στο άρθρο του, ο Σ. Μα­λα­γκο­νιά­ρης, στην Εφη­με­ρί­δα των Συ­ντα­κτών (10-11/6/2022, στο έν­θε­το «Νη­σί­δες»), μας υπεν­θύ­μι­σε ότι το 2022 συ­μπλη­ρώ­θη­καν 90 χρό­νια από την ίδρυ­ση του ΙΚΑ. Ένας βα­σι­κός κοι­νω­νι­κός θε­σμός, ο οποί­ος παρ’ ότι υπο­βαθ­μί­ζε­ται συ­νε­χώς από τα δόγ­μα­τα του νε­ο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμού, εντού­τοις λει­τούρ­γη­σε ασφα­λι­στι­κά και συ­ντα­ξιο­δο­τι­κά για εκα­τομ­μύ­ρια ερ­γα­ζό­με­νους/-ες, οι οποί­οι στην αντί­θε­τη πε­ρί­πτω­ση θα πέ­νο­νταν κυ­ριο­λε­κτι­κά. Εδώ, θα προ­σθέ­σου­με λίγα ακόμη πράγ­μα­τα, ανα­φε­ρό­με­νοι στο κλίμα εκεί­νης της επο­χής και πως δια­μορ­φώ­θη­κε το αί­τη­μα για τις κοι­νω­νι­κές ασφα­λί­σεις.

Οι αγώ­νες της ερ­γα­τι­κής τάξης στην Ελ­λά­δα, για την ικα­νο­ποί­η­ση των κοι­νω­νι­κών της ανα­γκών, την ώθη­σαν από τα πρώτα της βή­μα­τα να ορ­γα­νω­θεί σε συν­δι­κά­τα και να συ­γκρο­τη­θεί ως τάξη, προ­κει­μέ­νου να υπε­ρα­σπι­στεί τις άμε­σες ανά­γκες αυτών που εκ­προ­σω­πεί (κα­λύ­τε­ρες συν­θή­κες ερ­γα­σί­ας και αμοι­βών, βελ­τί­ω­ση του βιο­τι­κού της επι­πέ­δου, ικα­νο­ποί­η­ση των μορ­φω­τι­κών της ανα­γκών κ.λπ.) απέ­να­ντι στην πο­λι­τι­κή του κε­φα­λαί­ου και του κρά­τους.

Η τα­χύρ­ρυθ­μη ανά­πτυ­ξη της ελ­λη­νι­κής οι­κο­νο­μί­ας από το 1880 κι εξής, και ιδιαί­τε­ρα τη μετά το 1909 πε­ρί­ο­δο, με την προ­σάρ­τη­ση νέων εδα­φών μέχρι και τη Μι­κρα­σια­τι­κή Κα­τα­στρο­φή, το 1922, έθεσε τις προ­ϋ­πο­θέ­σεις για την πε­ραι­τέ­ρω βιο­μη­χα­νι­κή ανά­πτυ­ξη, η οποία συ­νέ­πε­σε και με τη με­γά­λη προ­σφο­ρά ερ­γα­τι­κών χε­ριών, αλλά και τη με­γά­λη κα­τα­να­λω­τι­κή αγορά.

Όμως, η εν λόγω οι­κο­νο­μι­κή ανά­πτυ­ξη δεν επέ­φε­ρε και την ανά­λο­γη βελ­τί­ω­ση των όρων ζωής της ερ­γα­τι­κής τάξης. Έτσι, η συ­γκρό­τη­ση της βιο­μη­χα­νί­ας, ο κα­τα­με­ρι­σμός της ερ­γα­σί­ας και η συ­γκέ­ντρω­ση με­γά­λου αριθ­μού ερ­γα­τών στον ίδιο χώρο ερ­γα­σί­ας, συ­νε­πι­κου­ρού­με­νη από τις άθλιες κοι­νω­νι­κές και ερ­γα­σια­κές συν­θή­κες (κακή δια­τρο­φή, κακή κα­τοι­κία, χα­μη­λοί μι­σθοί, με­γά­λος χρό­νος ερ­γα­σί­ας που κυ­μαί­νο­νται από 11 έως 16 ώρες την ημέρα, έλ­λει­ψη ψυ­χα­γω­γί­ας, υψηλή ανερ­γία, φτώ­χεια, με­τα­νά­στευ­ση, αλ­κο­ο­λι­σμός, υπε­ρεκ­με­τάλ­λευ­ση των παι­διών και των γυ­ναι­κών, πολλά ερ­γα­τι­κά ατυ­χή­μα­τα, πα­ντε­λής έλ­λει­ψη κοι­νω­νι­κής ασφά­λι­σης κ.λπ.), καθώς επί­σης η αντί­λη­ψη του οι­κο­νο­μι­κού φι­λε­λευ­θε­ρι­σμού, ο οποί­ος αρ­νού­νταν κάθε κρα­τι­κή ρύθ­μι­ση στην οι­κο­νο­μι­κή δια­δι­κα­σία, ευ­νό­η­σαν τη δη­μιουρ­γία των πρώ­των συν­δι­κά­των.

Ήταν αυτή η κα­τά­στα­ση που οδη­γού­σε το κρά­τος να πάρει κά­ποια πρώτα υπο­τυ­πώ­δη μέτρα. Μια μικρή ανα­φο­ρά για το πώς φτιά­χτη­κε το ΙΚΑ θα μας δεί­ξει πως, με κο­πιώ­δη και αρ­γό­συρ­το τρόπο, ανα­πτύ­χθη­κε η ερ­γα­τι­κή νο­μο­θε­σία.

Τα πρώτα βή­μα­τα της ερ­γα­τι­κής νο­μο­θε­σί­ας

Τα πρώτα προ­στα­τευ­τι­κά νο­μο­θε­τι­κά μέτρα ελή­φθη­σαν από το 1882 και αφο­ρού­σαν, κυ­ρί­ως, τους ερ­γά­τες ορυ­χεί­ων. Έτσι, με Βα­σι­λι­κό Διά­ταγ­μα ιδρύ­θη­κε τα­μείο πε­ρί­θαλ­ψης για τους με­ταλ­λω­ρύ­χους, οι οποί­οι έχουν πάθει κά­ποιο ατύ­χη­μα. Όμως, ερ­γα­τι­κή νο­μο­θε­σία, η οποία θα αφορά όλους τους κλά­δους, άρ­χι­σε να υπάρ­χει στην Ελ­λά­δα από το 1910. Η κυ­βέρ­νη­ση του Βε­νι­ζέ­λου λαμ­βά­νει αρ­κε­τά μέτρα για την ανά­πτυ­ξη της βιο­μη­χα­νι­κής και της αγρο­τι­κής πα­ρα­γω­γής, τρο­πο­ποιεί το Σύ­νταγ­μα, πα­ρέ­χει ελευ­θε­ρί­ες και δια­μορ­φώ­νει για πρώτη φορά μια ση­μα­ντι­κή ερ­γα­τι­κή νο­μο­θε­σία, παρά τη συ­νε­χή κα­τα­πά­τη­σή της από την ερ­γο­δο­τι­κή πλευ­ρά και το κρά­τος.

Συ­γκε­κρι­μέ­να, το 1909 ψη­φί­ζε­ται ο Νόμος 3455, ο οποί­ος κα­θιε­ρώ­νει την Κυ­ρια­κή αργία και το 1911 ο Νόμος «Περί υγιει­νής και ασφα­λεί­ας των ερ­γα­τών και περί ωρών ερ­γα­σί­ας». Τα απο­τε­λέ­σμα­τα των μα­κρο­χρό­νιων ερ­γα­τι­κών αγώ­νων, σχε­τι­κά με το χρόνο ερ­γα­σί­ας, συ­νε­πι­κου­ρού­με­να από την προ­α­να­φερ­θεί­σα νο­μο­θε­σία, φαί­νε­ται ότι απέ­δω­σαν τους ανα­με­νό­με­νους καρ­πούς: από το 1914 έως το 1920 μειώ­νε­ται κατά δύο ώρες ο χρό­νος ερ­γα­σί­ας, δη­λα­δή από σχε­δόν 11 ώρες κατά μέσο όρο σε 9 ώρες ημε­ρη­σί­ως. Το 1922 ψη­φί­ζε­ται ο νόμος περί «υπο­χρε­ω­τι­κής ασφά­λι­σης ερ­γα­τών και υπαλ­λή­λων», με βάση τον οποίο δη­μιουρ­γού­νται κλα­δι­κά επαγ­γελ­μα­τι­κά τα­μεία, με την προ­ϋ­πό­θε­ση να θέ­λουν και οι ερ­γο­δό­τες του κλά­δου, ενώ το 1931 ψη­φί­ζε­ται ο νόμος περί «ιδρύ­σε­ως ερ­γα­τι­κής εστί­ας», και το 1932 ο νόμος για την έναρ­ξη λει­τουρ­γί­ας του ΙΚΑ.

Ο δρό­μος προς το ΙΚΑ

Σ’ αυτό το ση­μείο χρειά­ζε­ται μια διευ­κρί­νι­ση σχε­τι­κά με τη δια­χε­ό­με­νη μυ­θο­λο­γία ότι το δι­κτα­το­ρι­κό κα­θε­στώς του Ι. Με­τα­ξά δη­μιούρ­γη­σε το ΙΚΑ. Ου­σια­στι­κά, το πρώτο νο­μο­σχέ­διο περί κοι­νω­νι­κών ασφα­λί­σε­ων κα­τα­τέ­θη­κε στις 19-5-1932 από την κυ­βέρ­νη­ση Βε­νι­ζέ­λου (ο νόμος 5733), που ψη­φί­στη­κε μόνο από τους βε­νι­ζε­λι­κούς βου­λευ­τές. Με νέο νο­μο­σχέ­διο που έφερε στη Βουλή η κυ­βέρ­νη­ση Τσαλ­δά­ρη, το οποίο ψη­φί­στη­κε στις 10-10-1934, δη­λα­δή μετά δύο χρό­νια από την κα­τά­θε­ση του πρώ­του, εξαι­τί­ας διά­φο­ρων πο­λι­τι­κών γε­γο­νό­των, δη­μιουρ­γή­θη­κε τε­λι­κά το ΙΚΑ, με τη δη­μο­σί­ευ­ση του Νόμου 6298 «περί κοι­νω­νι­κών ασφα­λί­σε­ων», και συ­γκρο­τή­θη­κε το πρώτο διοι­κη­τι­κό του συμ­βού­λιο, με πρό­ε­δρο τον Π. Κα­νελ­λό­που­λο.

Τε­λι­κά, τι ήταν αυτό που ώθησε το κα­θε­στώς του Με­τα­ξά να προ­βεί στη λει­τουρ­γία του ΙΚΑ;

Η δι­κτα­το­ρία του Με­τα­ξά και η ανά­λη­ψη του υφυ­πουρ­γεί­ου Ερ­γα­σί­ας από τον πρώην γραμ­μα­τέα της ΓΣΕΕ, Α. Δη­μη­τρά­το, απο­τε­λεί κομ­βι­κό ση­μείο σχε­τι­κά με την εξέ­λι­ξη του συν­δι­κα­λι­στι­κού κι­νή­μα­τος στην Ελ­λά­δα. Προ­κει­μέ­νου, λοι­πόν, το κα­θε­στώς και ο Δη­μη­τρά­τος να προ­σε­ται­ρι­στεί την ερ­γα­τι­κή τάξη, προ­βαί­νει σε κά­ποιες πα­ρα­χω­ρή­σεις, οι οποί­ες όμως ήταν πάγια αι­τή­μα­τα του ερ­γα­τι­κού-συν­δι­κα­λι­στι­κού κι­νή­μα­τος και είχαν ωρι­μά­σει από πολύ καιρό οι προ­ϋ­πο­θέ­σεις για την επί­λυ­σή τους. Τα πιο ση­μα­ντι­κά είναι η αυ­στη­ρή τή­ρη­ση του οκτα­ώ­ρου και η λει­τουρ­γία του ΙΚΑ, όπου ου­σια­στι­κά ήταν η εφαρ­μο­γή του νόμου περί κοι­νω­νι­κών ασφα­λί­σε­ων του 1932 και 1934. Το κα­θε­στώς Με­τα­ξά, μέσω του Δη­μη­τρά­του, εν­σω­μά­τω­σε τις συν­δι­κα­λι­στι­κές ορ­γα­νώ­σεις στον κρα­τι­κό μη­χα­νι­σμό κατά τα πρό­τυ­πα του κορ­πο­ρα­τί­στι­κου συ­στή­μα­τος της φα­σι­στι­κής Ιτα­λί­ας και της κα­τα­σταλ­τι­κής «ει­ρή­νευ­σης» των ερ­γα­σια­κών σχέ­σε­ων, ως μέσο νο­μι­μο­ποί­η­σης της δι­κτα­το­ρι­κής εξου­σί­ας, επι­χει­ρώ­ντας να εξου­δε­τε­ρώ­σει τα αντι­θε­τι­κά στοι­χεία, όπως είναι οι τα­ξι­κοί αντα­γω­νι­σμοί και οι ιδε­ο­λο­γι­κές δια­φο­ρο­ποι­ή­σεις, προ­ω­θώ­ντας δομές τα­ξι­κής συ­νερ­γα­σί­ας.

Εδώ, είναι ανα­γκαίο να υπεν­θυ­μί­σου­με το ση­μα­ντι­κό­τα­το ρόλο των κα­πνερ­γα­τών, όσον αφορά το θεσμό των κοι­νω­νι­κών ασφα­λί­σε­ων, οι οποί­οι απο­τε­λού­σαν τον πο­λυ­πλη­θέ­στε­ρο, μα­χη­τι­κό­τε­ρο και τον πλέον συ­μπα­γή κλάδο την εποχή του Με­σο­πο­λέ­μου, εμπνέ­ο­ντας και στους ερ­γά­τες άλλων κλά­δων το αί­σθη­μα της συμ­με­το­χής και της αλ­λη­λεγ­γύ­ης. Διότι, μέσα από αυτή τους τη δράση, ανα­πτύ­χθη­κε ένας πρό­τυ­πος θε­σμός, το Τα­μείο Ασφα­λί­σε­ως Κα­πνερ­γα­τών (ΤΑΚ), στη βάση του οποί­ου σχε­διά­στη­κε και συ­γκρο­τή­θη­κε αρ­γό­τε­ρα το ΙΚΑ. Ήταν ο πρώ­τος ασφα­λι­στι­κός ορ­γα­νι­σμός ο οποί­ος ανέ­πτυ­ξε μια υπη­ρε­σία πε­ρί­θαλ­ψης, δη­μιούρ­γη­σε 15 ια­τρεία, απα­σχο­λού­σε 162 για­τρούς, ίδρυ­σε κλι­νι­κές στη Θεσ­σα­λο­νί­κη και τη Δράμα, σα­να­τό­ρια και εξο­χι­κά αναρ­ρω­τή­ρια για τους φυ­μα­τι­κούς κα­πνερ­γά­τες, θε­ρι­νές κα­τα­σκη­νώ­σεις, κέ­ντρα μη­τρό­τη­τας, φαρ­μα­κα­πο­θή­κη, καθώς επί­σης και λου­τρά για τους ασφα­λι­σμέ­νους.

Οι ση­με­ρι­νές ανά­γκες

Από τα προ­α­να­φερ­θέ­ντα συ­μπε­ραί­νου­με ότι από τους πρώ­τους αγώ­νες της ερ­γα­τι­κής τάξης, τη δε­κα­ε­τία του 1870, για μια κα­λύ­τε­ρη ζωή, για δη­μο­κρα­τι­κά, κοι­νω­νι­κά και πο­λι­τι­κά δι­καιώ­μα­τα, μέχρι τις σύγ­χρο­νες κι­νη­το­ποι­ή­σεις για τη δια­τή­ρη­ση των ερ­γα­σια­κών και ασφα­λι­στι­κών δι­καιω­μά­των των ερ­γα­ζο­μέ­νων, το ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα στην Ελ­λά­δα έχει δώσει με­γά­λες μάχες και μα­κρο­χρό­νιους αγώ­νες, οι οποί­οι σε πολ­λές πε­ρι­πτώ­σεις ήταν και αι­μα­τη­ροί. Κα­τά­φε­ρε με­γά­λες νίκες και κα­το­χύ­ρω­σε μια σειρά δι­καιω­μά­των που βελ­τί­ω­σαν την ποιό­τη­τα ζωής των μι­σθω­τών.

Όμως, όλα αυτά τα κε­κτη­μέ­να αμ­φι­σβη­τού­νται και απο­δο­μού­νται από τους κρα­τού­ντες, οι οποί­οι τα θέ­λουν πίσω. Πράγ­μα­τι, πόσο δια­φο­ρε­τι­κά μπο­ρούν να πε­ρι­γρα­φούν οι ση­με­ρι­νές συν­θή­κες ερ­γα­σί­ας των χι­λιά­δων μι­σθω­τών, Ελ­λή­νων και με­τα­να­στών, σε σχέση με το πα­ρελ­θόν; Αυτό που πα­ρα­τη­ρού­με είναι ότι σε πάρα πολλά ση­μεία οι ερ­γα­τι­κές κα­τα­κτή­σεις και τα δι­καιώ­μα­τα επι­στρέ­φουν στις αρχές του 20ού αιώνα, στην προ του 1910 πε­ρί­ο­δο.

Η ανα­γκαιό­τη­τα ενός ανα­βαθ­μι­σμέ­νου ασφα­λι­στι­κού συ­στή­μα­τος σε συν­θή­κες διάρ­ρη­ξης του κοι­νω­νι­κού ιστού και της κα­τα­βα­ρά­θρω­σης του βιο­τι­κού επι­πέ­δου των μι­σθω­τών, είναι επι­τα­κτι­κή ανά­γκη όσο ποτέ άλ­λο­τε.