Απολιγνιτοποίηση και ηλεκτρικό ισοζύγιο «βραχυκυκλώνουν» τη Δυτική Μακεδονία του Χρήστου Γ. Παπαγεωργίου

Πηγή: Kozani.tv

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 

Είναι γνωστή η εξαγγελία της απόφασης του πρωθυπουργού της Ελλάδας

στον ΟΗΕ τον ΣΕΠ. 2019 για πρόωρη απολιγνιτοποίηση της χώρας σταδιακά μέχρι το 2028 αντί για το 2050. Στη συνέχεια το Μάρτη 2020 με νέα απόφαση η απολιγνιτοποίηση έγινε και εμπροσθοβαρής (2023-28), δηλ. απόσυρση όλων των λιγνιτικών μονάδων έως το 2023 και της νέας υπερσύγχρονης υπό ένταξη ΠΤΟΛ/ΔΑ 5 το 2028. Ωστόσο, το τρέχον σενάριο της νέας Μελέτης Επάρκειας Ισχύος 2022-2031 του ΑΔΜΗΕ θεωρεί ως δεδομένη ήδη από τις 31-08-2021 τη μη συμμετοχή στο ηλεκτρικό ισοζύγιο καθαρής ισχύος συνολικά 2001 MW, δηλ. και των πέντε(5) μονάδων του ΑΗΣ Αγ. Δημητρίου (1456 MW), της Μελίτης (289 MW) και της Μεγαλόπολης IV ( 256 MW), αγνοώντας καταφανώς την «επιστράτευση» σε λειτουργία όλων των διαθέσιμων λιγνιτικών μονάδων τόσο στα μέσα ΦΕΒ 2021 με τη χιονόπτωση «Μήδεια» όσο και στο α΄10ήμερο του ΑΥΓ 2021 με τις πολύ υψηλές θερμοκρασίες. Ακόμη, η νέα μονάδα Πτολεμαΐδα 5 (καθ. ισχύος 615 MW) θα ξεκινήσει να λειτουργεί ως λιγνιτική τον ΙΑΝ 2023 και θα κλείσει το ΔΕΚ 2024 για να μετατραπεί σε μονάδα φυσικού αερίου (φ.α). Έχουμε, επομένως, και βίαιη απολιγνιτοποίηση (ΑΥΓ 2021- ΙΑΝ 2025), με δυσμενείς κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις στον άξονα Κοζάνη – Φλώρινα και δευτερευόντως στην Αρκαδία, όταν μάλιστα στο Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ, ΔΕΚ 2020) προβλέπεται για το 2030 ενεργειακή εξάρτηση από εισαγωγές ενέργειας σε ποσοστό 71% (;) στο συνολικό ενεργειακό ισοζύγιο της χώρας.

1. ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ ΤΟΥ ΗΛΕΚΤΡΙΚΟΥ ΙΣΟΖΥΓΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Στις 19-10-2019, μετά την αρχική εξαγγελία του πρωθυπουργού για την απολιγνιτοποίηση, διατύπωσα διαδικτυακά την άποψη, ότι θα προκύψουν πολλά προβλήματα επάρκειας και ασφάλειας στην παροχή ηλεκ. ενέργειας (Η.Ε.) της χώρας, συγχρόνως με την πολύ υψηλή ενεργειακή εξάρτηση από εισαγωγές ενεργειακών πόρων. Οι εγγενείς αδυναμίες του ηλεκτρικού ισοζυγίου αποκαλύφθηκαν εκκωφαντικά δύο φορές στο τρέχον έτος 2021:

α) Στα μέσα ΦΕΒ 2021, όταν μια συνήθης νοτερή χιονόπτωση, ονόματι “Μήδεια” για επικοινωνιακούς λόγους, επέβαλε την άμεση λειτουργία και των επτά (7) διαθέσιμων τότε λιγνιτικών μονάδων, λόγω αδυναμίας των ΑΠΕ να παράγουν ικανή ποσότητα Η.Ε., ώστε να διασφαλιστεί η ηλεκτροδότηση της χώρας, παρά τη μείωση της ζήτησης Η.Ε. κατά ~14% από τις διακοπές παροχής Η.Ε. κυρίως στη βόρεια Αττική λόγω της χιονόπτωσης και

β) Στο α΄10ήμερο του ΑΥΓ 2021 σε περίοδο υψηλών θερμοκρασιών, όταν και πάλι επιστρατεύτηκαν σε άμεση λειτουργία οι διαθέσιμες για λειτουργία και προοριζόμενες για απόσυρση έξη(6) λιγνιτικές μονάδες – μεταξύ αυτών ακόμη κι η Μεγαλ/λη 3 καθ. ισχύος 255 MW που είχε τεθεί εκτός λειτουργίας προ 9μήνου – προκειμένου να μην καταρρεύσει πλήρως το διασυνδεδεμένο σύστημα (Δ.Σ) ηλεκτρικής τροφοδοσίας , μεσούσης της τουριστικής περιόδου και της πανδημίας του COVID-19. Αυτό συνέβη, γιατί από τα διαθέσιμα 3.000 – 3.200 MW από τις ΑΠΕ(αιολικά και Φ/Β) κατά τη διάρκεια της ημέρας το βράδυ παρέμεναν μόνο 600-650 MW, ενώ η ζήτηση σκαρφάλωνε σε πολύ υψηλά επίπεδα (> 9.000 MW), επιβάλλοντας προγραμματισμένες διακοπές παροχής Η.Ε. παράλληλα με τη μείωση της ζήτησης και πάλι στη βορειοανατολική Αττική λόγω των γνωστών πυρκαïών. Ακόμη, σημειώθηκε πρωτοφανής αύξηση (πανευρωπαïκό ρεκόρ) στην τιμή της Η.Ε. στη χονδρική αγορά (€185,6/MWh) της Ελλάδας με δεδομένη την ουσιαστική χρεοκοπία, ήδη από το 2010, ενώ προ 15ετίας η χώρα μας είχε τη φθηνότερη κιλοβατώρα στην Ε.Ε.-15. Έτσι, στο α΄10ήμερο του ΑΥΓ 2021, η συμμετοχή των πηγών τροφοδοσίας Η.Ε. στο Δ.Σ. διαμορφώθηκε στα επίπεδα: φυσικό αέριο (φ.α) 47%, λιγνίτες 16%, ΑΠΕ 15% με βύθιση έως στο 5% λόγω κυρίως της άπνοιας και της χαμηλής έντασης ανέμων, υδροηλεκτρικά 6% με άνοδο έως 22% και των εισαγωγών Η.Ε. στο 16% με άνοδο μέχρι 23%, δηλ. οι εισαγόμενοι πόροι (φ.α. και εισαγωγές Η.Ε.) ξεπέρασαν το 60% ενώ οι εγχώριοι (λιγνίτης, ΑΠΕ και νερά) υπολείφθηκαν του 40%. Με τη βίαιη – πρόωρη απολιγνιτοποίηση (ΑΥΓ 2021-ΙΑΝ 2025) θα ωφεληθούν άμεσα οι παραγωγοί Η.Ε. με φ.α και οι εισαγωγείς Η.Ε., παρά τη θηριώδη ανάπτυξη των ΑΠΕ με βάση το ΕΣΕΚ 2020, γιατί είναι τεχνικοοικονομικά ανέφικτη η αξιόπιστη και αδιάλειπτη παροχή Η.Ε. στο εγγύς μέλλον (μικρές δυνατότητες αποθήκευσης Η.Ε στο Δ.Σ., χαμηλής ηλεκ. ισχύος διασυνδέσεις με γειτονικές χώρες κ.α.).

2. ΝΕΑ ΜΟΝΑΔΑ ΠΤΟΛ/ΔΑ 5 ΚΑΙ ΑΠΟΛΙΓΝΙΤΟΠΟΙΗΣΗ

Είναι γνωστό, τουλάχιστο στα αρμόδια στελέχη της ΔΕΗ, ότι η νέα υπερσύγχρονη λιγνιτική μονάδα ΠΤΟΛ/ΔΑ 5, συμβατή περιβαλλοντικά και με δυνατότητα προσθήκης εξοπλισμού για τη δέσμευση του παραγόμενου από την καύση CO2, με υψηλό καθαρό βαθμό απόδοσης (>41%) και με δυνατότητα προμήθειας χαμηλού κόστους λιγνίτη κύριας τροφοδοσίας από το Ορ. Μαυροπηγής (μικρή σχέση εκμ/σης του λιγνίτη <3,5:1), θα είναι ανταγωνιστική (μικρότερο μεταβλητό κόστος) ως προς τις μονάδες φ.α. Τούτο ισχύει ακόμη κι αν οι τιμές των δικαιωμάτων CO2 κυμανθούν στα € 55-60/tn για τις σημερινές τιμές του φ.α., ενώ όλες οι εκτιμήσεις προβλέπουν βαθμιαία περαιτέρω αύξηση της τιμής του φ.α. για τα επόμενα αρκετά χρόνια. Ειδικότερα, το φ.α. είναι πιο πιθανό να παραμείνει αυξημένο μεσοπρόθεσμα και να αυξηθεί μακροπρόθεσμα. Έως το 2024, η ζήτηση προβλέπεται να αυξηθεί κατά 7% από τα επίπεδα πριν από τον Covid-19, σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας (ΔΟΕ). Η ζήτηση για υγροποιημένο φ.α.(LNG) προβλέπεται αυξημένη κατά 3,4%/έτος έως το 2035, ξεπερνώντας τα υπόλοιπα ορυκτά καύσιμα, σύμφωνα με ανάλυση της McKinsey & Co, επηρεάζοντας καθοριστικά την παγκόσμια οικονομία. Οι ευρωπαϊκές τιμές φ.α. αυξήθηκαν πάνω από 1.000% από το χαμηλό-ρεκόρ του Μαΐου 2020 λόγω της πανδημίας, ενώ του ασιατικού LNG αυξήθηκαν περίπου έξι φορές τον τελευταίο χρόνο. Ακόμη και στις ΗΠΑ, παρά την επανάσταση του σχιστολιθικού φ.α. με την εκτόξευση της παραγωγής καυσίμων, οι τιμές έχουν ανέλθει στο υψηλότερο επίπεδο για αυτή την εποχή του έτους σε μια 10ετία. Ωστόσο, η Ελλάδα φαίνεται να ακυρώνει τις έρευνες για ανακάλυψη κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στο χερσαίο της χώρο και να δολιχοδρομεί για γεωπολιτικούς λόγους στο θαλάσσιο, αντίστοιχα. Συγχρόνως, οι ιθύνοντες στη χώρα μας σπεύδουν για τη μετατροπή της λιγνιτικής μονάδας ΠΤΟΛ/ΔΑ 5 σε μονάδα φ.α, χωρίς να επιβάλλεται τούτο από καμία οδηγία της Ε.Ε.-27., αντίθετα, οι νέας τεχνολογίας λιγνιτικές μονάδες σε χώρες όπως Γερμανία, Πολωνία, Τσεχία κ.α. προβλέπεται να αποσυρθούν στην περίοδο 2038-49. Τονίζεται ότι η λειτουργία της λιγνιτικής μονάδας ΠΤΟΛ/ΔΑ 5 θωρακίζει το σύστημα ηλεκτρικής τροφοδοσίας από την ανεξέλεγκτη αύξηση των τιμών Η.Ε. και περιορίζει τις δυνατότητες κερδοσκοπίας των ανταγωνιστών προμήθειας Η.Ε. Αναρωτιέται, τελικά, κανείς μήπως η ΠΤΟΛ/ΔΑ 5 μετατρέπεται τάχιστα σε μονάδα φ.α ώστε- εκτός από την εξυπηρέτηση των συμφερόντων του φ.α. (χώρες παραγωγής, προμηθευτές – μεταφορείς , παραγωγοί Η.Ε. με καύση φ.α.) και των εισαγωγέων Η.Ε.- να διακοπεί άμεσα η λειτουργία των ορυχείων για να διατεθούν έγκαιρα ~50.000 στρ. στις εκτάσεις των για εγκατάσταση μεγαφωτοβολταïκών (ΜΦ/Β) πάρκων ισχύος ~ 2.000 MW από την κοινοπραξία της γερμανικής RWE(51%) και της ΔΕΗΑΝ ΑΕ (49%); Ας σημειωθεί ότι οι γερμανοί, με νομικές ρυθμίσεις που προωθούν σε επίπεδο Ε.Ε., θα μπορούν να χρηματοδοτούν έργα ΑΠΕ σε άλλα κράτη-μέλη και να καρπούνται τα οφέλη στο «χρηματιστήριο ρύπων», αφού αυτές οι ΑΠΕ θα λογίζονται ως δικές τους!

3. ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΕΔΑΦΩΝ ΤΟΥ ΛΚΔΜ

Η ενωρίτερα από την εξόφλησή των οριστική διακοπή της λειτουργίας των ορυχείων της ΔΛΚΔΜ/ ΔΕΗ ΑΕ στην περιοχή Πτολ/δας – Αμυνταίου θα επιφέρει σαφή ανορθολογικότητα στην αποκατάσταση των εδαφών. Συγκεκριμένα:

3.1. Με τη βίαιη και πρόωρη απολιγνιτοποίηση (2021-25) θα απαιτηθεί μεγάλο χρονικό διάστημα για την πλήρη αποκατάσταση των εκτάσεων του ΛΚΔΜ και την παραγωγική επανένταξή τους στην οικονομία της περιοχής. Αυτή αναμένεται να ξεπεράσει την 15ετία, σύμφωνα και με την ανάλογη εμπειρία από την αποκατάσταση των εδαφών των λιγνιτωρυχείων της κεντρικής Γερμανίας (τ. GDR) κατά τη χρονική περίοδο 1990-2007.

3.2. Ο πολυπαραμετρικός χαρακτήρας, η υδρογεωλογική και γεωτεχνική πολυπλοκότητα και η αλληλουχία των εργασιών οδηγούν στην ιδιαίτερα χρονοβόρα φύση του έργου της αποκατάστασης των εδαφών των ορυχείων και συναποτελούν καταλυτικά δεδομένα για την επιλογή του φορέα υλοποίησης του έργου. Στη χώρα μας μόνο η τέως Γεν. Δ/νση Ορυχείων της ΔΕΗ ΑΕ διαθέτει υπερ-60χρονη εμπειρία στην εκμ/ση ορυχείων μεγάλης κλίμακας, τεχνογνωσία, διαχρονική ανάπτυξη συναφών συνεργασιών με εξωτερικούς συμβούλους έλληνες και ξένους, ιδιόκτητο κατάλληλο εξοπλισμό, αντίστοιχων δεξιοτήτων και εμπειρίας προσωπικό και αμέριστη εμπιστοσύνη και αποδοχή από την τοπική κοινωνία. Επομένως, είναι σε θέση να υλοποιήσει το πολύπλοκο χωματουργικό, κι όχι μόνο, έργο της αποκατάστασης των εδαφών των ορυχείων, εκτελούμενο άλλωστε κλιμακωτά για δεκαετίες μέχρι σήμερα. Τυχόν ανάθεση του έργου ή σημαντικού μέρους του σε τρίτους, θα οδηγήσει σε ανώφελους πειραματισμούς και επικίνδυνα αδιέξοδα, όσοι ξένοι σύμβουλοι κι αν παρελάσουν για ευνόητους λόγους, τούτο δε γιατί υπάρχει αλληλεπίδραση, συνάφεια, συνέχεια και πολυεπίπεδη εμπλοκή πολλών παραμέτρων (νερά επιφανειακά και υπόγεια, λίμνες, τεκτονική-ρήγματα, ευστάθεια πρανών εκσκαφών και αποθέσεων, αυταναφλέξεις λιγνίτη, καθιζήσεις κλπ.) που αποτρέπουν τον τεμαχισμό του έργου. Όμως, θα προκύψει εμπροσθοβαρής οικονομική επιβάρυνση της ΔΕΗ ΑΕ από την απόφαση της πολιτείας για την πρόωρη απολιγνιτοποίηση, άρα και την επίσπευση της αποκατάστασης των εδαφών των λιγνιτωρυχείων ως υπόχρεου κατά νόμο, και του μοναδικού κατάλληλου φορέα για τούτο. Το πρόβλημα αυτό επιλύεται με την έγκαιρη και επαρκή χρηματοδότηση της ΔΕΗ από την πολιτεία για την εκτέλεση του έργου της αποκατάστασης των εδαφών, ώστε να μην επιβαρυνθεί η τιμή της παραγόμενης ηλεκ. κιλοβατώρας.

3.3. Αποκατάσταση εδαφών του ΛΚΔΜ και ΜΦ/Β πάρκα. Η εγκατάσταση ΜΦ/Β πάρκων ισχύος ~2.000 MW στις αποθέσεις του ΛΚΔΜ θα αντιμετωπίσει σημαντικά προβλήματα (καθιζήσεις εδαφών, διαμόρφωση συνθηκών ταχείας απορροής και αποστράγγισης των επιφανειακών νερών, χρήση αμμοχάλικων σε τεράστιες ποσότητες κλπ.) που, προφανώς, θα επιβαρύνουν το κόστος αρχικής εγκατάστασης. Ωστόσο, είναι δίκαιη η αναγκαιότητα ταχείας ανάπτυξης ΑΠΕ (Φ/Β κ.α) από τη ΔΕΗ ΑΕ σε επίπεδο χώρας. Το πρόβλημα τούτο επιλύεται αποτελεσματικά με την «ανταλλαγή» εδαφών μεταξύ της ΔΕΗ ΑΕ και της πολιτείας, δηλ. με την παραχώρηση απαλλοτριωμένων και αποκατεστημένων εκτάσεων του ΛΚΔΜ από τη ΔΕΗ ΑΕ για ανάπτυξη γεωργικών δραστηριοτήτων και την αντίστοιχη -«ισοδύναμη» παραχώρηση άγονων εκτάσεων (π.χ. δημόσιων ή/και κοινοτικών), ακόμη δε και θαλάσσιων περιοχών, στη ΔΕΗ ΑΕ για εγκατάσταση Φ/Β πάρκων (χερσαίων ή πλωτών), διασφαλίζοντας πλήρως τα συμφέροντα της ΔΕΗ ΑΕ, της Δ. Μακεδονίας και της χώρας γενικότερα. Στο ενδεχόμενο επιχείρημα για την ύπαρξη, ήδη, μεγάλης ισχύος δικτύου υψηλής τάσης στη Δ. Μακεδονία, η προφανής απάντηση είναι η άμεση παροχή της δυνατότητας εγκατάστασης Φ/Β στέγης σε όλους τους κατοίκους της Δ. Μακεδονίας, σε συνεταιρισμούς, ΟΤΑ κλπ. Τονίζεται ότι η προτεινόμενη ανταλλαγή εδαφών «ισοδύναμης» αξίας αποτελεί την πάγια πρακτική απαλλοτριώσεων ιδιωτικών εκτάσεων από τη γερμανική RWE στις λιγνιτικές εκμ/σεις της στη Β. Ρηνανία – Βεστφαλία για πολλές δεκαετίες. Όμως, πουθενά στις τεράστιες εκτάσεις των ορυχείων της RWE δεν έχουν εγκατασταθεί μεγάλα ΜΦ/Β πάρκα, γιατί δεν το επιτρέπουν, με συναίνεση και της RWE, οι τοπικές κοινωνίες παρά την εκρηκτική ανάπτυξη των Φ/Β που αυξήθηκαν κατά 423 φορές στη Γερμανία την περίοδο 2000 – 2017. Εξαιρετικά ενδιαφέροντα στοιχεία για την αξιοποίηση των αποκατεστημένων εκτάσεων στα λιγνιτωρυχεία της RWE παρέχονται στο διαδίκτυο (Best practices in lignite production: public participation in the planning and the rehabilitation of lignite sites to win acceptance, 10th Coal Dialogue Wednesday, 11 June 2014, Michael Eyll-Vetter, Vice President, Mine Planning RWE Power, Cologne). Είναι ευεξήγητο, πλέον, το «ενδια(συμ-)φέρον» της γερμανικής RWE για την αποκατάσταση των εκτάσεων του ΛΚΔΜ, δηλ. για τα ΜΦ/Β πάρκα ισχύος ~2.000 MW!!

4. ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΔΑΦΩΝ ΤΩΝ ΛΙΓΝΙΤΩΡΥΧΕΙΩΝ ΤΟΥ ΛΚΔΜ

4.1. Η γονιμότητα των αποκατεστημένων εδαφών των λιγνιτωρυχείων της ΔΕΗ ΑΕ είναι γνωστή και δεδομένη στους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής, έχει αποδειχθεί διαχρονικά με την ταχύτατη ανάπτυξη αυτοφυούς βλάστησης, από τις μισθώσεις γεωργικών εκτάσεων σε ιδιώτες, από τις πολυετείς συστηματικές και ποικίλες πειραματικές καλλιέργειες από τη ΔΕΗ σε συνεργασία με αρμόδιους επιστημονικούς φορείς και επισφραγίζεται από πολλές επιστημονικές μελέτες, όπως π.χ. από την «Εδαφολογική Μελέτη των Αποκαταστηµένων Εκτάσεων του Λιγνιτικού Κέντρου ∆υτικής Μακεδονίας (Λ.Κ.∆.Μ.) της ∆.Ε.Η. Α.Ε., Εθνικό Ίδρυµα Αγροτικής Έρευνας (ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε.), Ινστιτούτο Εδαφολογίας Θεσσαλονίκης, (2010)» κ.α.

4.2. Με την εγκατάσταση ΜΦ/Β πάρκων ισχύος ~2.000 MW, θα απαξιωθούν εύφορα εδάφη στις οριζόντιες- παραοριζόντιες (απαλλοτριωμένες και αποκατεστημένες) περιοχές σε έκταση ~ 50.000 στρ., ενώ στη Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) με την Απόφαση Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων (ΑΕΠΟ/ΥΠΕΚΑ, 9-11-2011, Αρ. Πρ. οικ. 133314/2929), η οποία ισχύει μέχρι 9-11-2021, αναφέρεται: «.. Σηµειώνεται ότι στις τελικά διαµορφωµένες εκτάσεις που θα δηµιουργηθούν στα εξοφληµένα τµήµατα των Ορυχείων Πτολεµαΐδας προβλέπεται σε έκταση περίπου 4.000 στρ. η εγκατάσταση διαφόρων τύπων ΑΠΕ (ηλιοθερµικών, φωτοβολταϊκών σταθµών, κλπ.), καθώς και Ζώνης Καινοτοµίας κοντά σε ένα από τους κύριους οδικούς άξονες της περιοχής επέµβασης…». Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την εγκεκριμένη ΜΠΕ (2011), με το πέρας των εκμ/σεων της ΔΕΗ ΑΕ στην περιοχή Πτολ/δας (ΟΚΠ, ΟΠΚ και ΟΝΠ) το έτος 2050, η αρχική κατανομή των χρήσεων των αποκατεστημένων εδαφών (119.724 στρ.) – δεν περιλαμβάνονταν οι εκτάσεις του ορυχείου Αμυνταίου (ΟΠΑ) – προέβλεπε εκτάσεις για γεωργικές χρήσεις (42,2%), για δασική ανάπτυξη (44,9%), για λίμνες (9,4%) και έκταση 4.000 στρ.(3,33%) για ανάπτυξη διάφορων τύπων ΑΠΕ. 4.3. Σήμερα, πλέον, με τη βίαιη και πρόωρη απολιγνιτοποίηση (01.01.2025) εκτιμάται ότι από το σύνολο της έκτασης των ΑΗΣ και ορυχείων (188.000 στρ.) στην περιοχή Πτολ/δας-Αμυνταίου, θα παραμείνουν στη ΔΕΗ ΑΕ ~ 62.000 στρ. από τα οποία θα διατεθούν τουλάχιστο 50.000 στρ. για τα ΜΦ/Β πάρκα. Οι υπόλοιπες εκτάσεις θα αποδοθούν στο Δημόσιο, υπολογίζεται δε βάσιμα ότι κατά μέγιστο μόλις ~40.000 στρ. (21,3% του συνόλου) θα ήταν δυνατό να διαμορφωθούν για αποδοτικές γεωργικές καλλιέργειες. Συγκριτικά παρατίθενται αντίστοιχα προ 10ετίας στοιχεία, της γερμανικής RWE στις λειτουργούσες και σήμερα λιγνιτικές εκμ/σεις της στη Β. Ρηνανία – Βεστφαλία (RWE Power The post-mining landscape Recultivation in the Rhineland): Αποκατεστημένες εκτάσεις 200.000 στρ. με κατανομή 103.000 στρ.(51,5%) για γεωργικές καλλιέργειες, 73.000 στρ. (38,5%) για δασική ανάπτυξη και 24.000 στρ. αθροιστικά για λίμνες (3,8%) και λοιπές χρήσεις (6,2%). Το βασικότερο δίδαγμα από την αποκατάσταση των ορυχείων της RWE είναι η ζωτική ανάγκη για εύφορη γεωργική γη στη μεγαλύτερη οικονομία της Ε.Ε.-27 (Γερμανία) με τις απέραντες πεδινές εκτάσεις. Ας γίνει τούτο ένα «ανεξίτηλο» μάθημα στους ιθύνοντες της χώρας μας με τις ελάχιστες εύφορες πεδινές εκτάσεις και τη χρεοκοπημένη από το 2010 οικονομία, ιδιαιτέρως δε στους ιθύνοντες της Δ. Μακεδονίας αναφορικά με το ζοφερό μέλλον των κατοίκων της περιοχής!!

5. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΠΟΛΙΓΝΙΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΤΗ Δ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Η βίαιη και πρόωρη απολιγνιτοποίηση (ΑΥΓ 2021-ΙΑΝ 2025) είναι φανερό ότι θα επιφέρει άμεσα δυσμενείς κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις στη Δ. Μακεδονία, όπως:

-Φυγή των νέων και γενική πληθυσμιακή συρρίκνωση, πρόσθετη στη δεδομένη ήδη μείωση του πληθυσμού (-10%) στην Π.Ε. Κοζάνης κατά την περίοδο 2002-19, δεδομένου ότι οι πολυσυζητούμενες εμβληματικές επενδύσεις (παραγωγή πράσινου υδρογόνου από ΑΠΕ, αποθήκευση Η.Ε., επενδύσεις σε ηλεκτρολύτες κ.α.) βρίσκονται σε προκαταρκτικά στάδια και θα παρέλθει μακρύς χρόνος για πιθανή βιομηχανική υλοποίησή των σε μια ηπειρωτική περιφέρεια, χωρίς λιμάνι και με ανεπαρκείς υποδομές (ημιτελείς οδικοί άξονες, υποτυπώδες αεροδρόμιο Κοζάνης, παμπάλαιο και «τυφλό»- μη διαμπερές σιδηροδρομικό δίκτυο κ.α).

-Ραγδαία μείωση του ΑΕΠ, απώλεια μη αναπληρώσιμη έγκαιρα, γιατί δεν υπάρχει σαφής και ρεαλιστικός προγραμματισμός για εναλλακτικές δραστηριότητες στην περιοχή.

-Υψηλή ανεργία πάνω από το επίπεδα του 2019 (25% Π.Ε. Κοζάνης, 21,5% Π.Ε. Φλώρινας).

6. ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΛΙΓΝΙΤΗ ΓΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΟΡΓΑΝΟΧΟΥΜΙΚΩΝ ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ κ.α.

Η αξιοποίηση πολλών κατάλληλων στρωμάτων λιγνίτη για παραγωγή οργανοχουμικών λιπασμάτων και εδαφοβελτιωτικών θεωρείται ότι μπορεί να τύχει γρήγορα βιομηχανικής εφαρμογής, λόγω των τεράστιων ποσοτήτων, της μεγάλης ποικιλίας και ιδιοτήτων τόσο των στρωμάτων λιγνίτη καθαυτών όσο και των αποκαλούμενων λιγνιτικών ενδιαμέσων αγόνων. Τούτο θα συνεισφέρει αποδεδειγμένα στην αποδοτικότητα των γεωργικών καλλιεργειών στα αποκατεστημένα εδάφη στις αποθέσεις αγόνων υλικών, στις απαλλοτριωμένες εκτάσεις που δεν θα εκσκαφθούν αλλά και στις καλλιεργούμενες εκτάσεις της Δ. Μακεδονίας, κι όχι μόνο. Πρόκειται για τεράστια δυνατότητα συνεισφοράς του λιγνίτη για την αναβάθμιση της γεωργικής αξίας των εκτάσεων της περιοχής και την ανάπτυξη του πρωτογενούς τομέα, αρκεί η χρήση αυτή να συνδυαστεί με αρδευτικά έργα, αναδασμούς, δυναμικές καλλιέργειες, εκσυγχρονισμό μεθόδων- οργάνωσης και κλίμακας των γεωργικών εκμ/σεων κ.ο.κ.

Άλλη εξωηλεκτρική χρήση δοκιμασμένη επί μια 50ετία (1959-2008) αποτελεί η παραγωγή ξηρού λιγνίτη για χρήση σε πολλές βιομηχανικές εφαρμογές (μεταλλουργία σιδηρονικελίου ΛΑΡΚΟ, πρώην FENI στη B. Μακεδονία, ασβεστοκαμίνους κλπ) σε συνδυασμό με τη συνέχιση της ηλεκτροπαραγωγής από υφιστάμενες λιγνιτικές μονάδες.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ – ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Από όλα τα προαναφερθέντα συνάγονται εύκολα τα ακόλουθα συμπεράσματα – προτάσεις:

α) Είναι, στην Ε.Ε-27 όπου συμμετέχει οικειοθελώς η Ελλάδα, γενικά αποδεκτό ότι πρέπει να γίνει σεβαστή η συμφωνία του Παρισιού για την κλιματική αλλαγή κι ότι ο λιγνίτης δεν θα αποτελεί βασική πηγή Η.Ε. στο μέλλον. Ωστόσο, με πιστή τήρηση των δεσμεύσεων της χώρας για τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, είναι εφικτή και λυσιτελής η συνέχιση της λειτουργίας των τριών (3) νεότερων λιγνιτικών μονάδων της ΔΕΗ ΑΕ (ΠΤΟΛ/ΔΑ 5, ΑΗΣΑΔ 5 και ΑΗΣ Μελίτης) στη Δ. Μακεδονία και πέραν του 2028. Τούτο υιοθετήθηκε, έστω και κατόπιν εορτής, από το Περιφερειακό Συμβούλιο της Δ. Μακεδονίας (11/12/2020).

Έτσι, ενισχύεται η επάρκεια και η ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού της χώρας, όπως γίνεται στη Γερμανία, Πολωνία, Τσεχία και Βουλγαρία και η προσπάθεια για τη στήριξη των εγχώριων καυσίμων σε επίπεδο Ε.Ε., δηλ. την προστασία από τη χρηματιστηριακή κερδοσκοπία ως προς τις τιμές εκπομπών CO2, που εκτινάσσουν σκόπιμα το κόστος της λιγνιτικής κιλοβατώρας. Τονίζεται ιδιαίτερα ότι επιβάλλεται ο άμεσος εξορθολογισμός του κόστους λιγνίτη του ΛΚΔΜ κι ότι δεν απαιτούνται πρακτικά νέες επενδύσεις στις μονάδες και στα ορυχεία. Ακόμη, η επάρκεια, η αξιοπιστία και η ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού αποτελούν στόχο της Ε.Ε.-27, άρα και η μείωση της ενεργειακής εξάρτησης της χώρας στο ενεργειακό ισοζύγιο, που με το νέο ΕΣΕΚ εκτιμάται, δυστυχώς για τη χώρα, σε 71%(;) το 2030.

β) Παράλληλα με τη λειτουργία των ορυχείων για την τροφοδοσία τριών (3) λιγνιτικών μονάδων ενδείκνυται – συμφέρει δε και οικονομικά – η αξιοποίηση σημαντικότατων ποσοτήτων λιγνίτη για εξωηλεκτρικές χρήσεις, όπως την παραγωγή οργανοχουμικών λιπασμάτων και εδαφοβελτιωτικών, ξηρού λιγνίτη κ.α.

γ) Ακόμη, όπως προβλέπεται στην ισχύουσα έως τις 9-11-2021 ΜΠΕ, επιβάλλεται να καταστούν αρδεύσιμες οι απαλλοτριωμένες και αποκατεστημένες εκτάσεις του ΛΚΔΜ, προκειμένου να αναπτυχθούν σύγχρονες και δυναμικές γεωργικές καλλιέργειες υψηλής αποδοτικότητας, εξασφαλίζοντας μακράν περισσότερες χιλιάδες θέσεων εργασίας ως προς τα ΜΦ/Β πάρκα στο διηνεκές. Έτσι, ενισχύεται η απασχόληση αλλά πρωτίστως ο δραματικά υποβαθμισμένος, πλην όμως, αναντικατάστατος για την αξιοπρεπή μας μελλοντική επιβίωση εγχώριος πρωτογενής τομέας. Εξάλλου, τούτο αντανακλά και την εταιρική κοινωνική ευθύνη της ΔΕΗ ΑΕ απέναντι στους κατοίκους της Δ. Μακεδονίας για τη δυναμική και υπερπολύτιμη συμβολή των στον εξηλεκτρισμό και την ανάπτυξη της χώρας στην πρόσφατη 60ετία.

 Τέλος, είναι σαφές ότι οι προαναφερθείσες διαπιστώσεις-προτάσεις αφορούν και αποβλέπουν στον εξορθολογισμό της διαδικασίας της απολιγνιτοποίησης, λαμβάνοντας υπόψη όλους τους σχετικούς παράγοντες. Συγχρόνως, εξασφαλίζεται ικανός χρόνος για:

(α) την ορθολογική αποκατάσταση των εδαφών των λιγνιτωρυχείων από τη ΔΕΗ ΑΕ στην περιοχή Πτολ/δας – Αμυνταίου και τη μελλοντική αξιοποίησή των σε συνεννόηση και συμφωνία με την τοπική κοινωνία και

(β) τη διευκόλυνση για την ομαλότερη δυνατή και με τους λιγότερους κοινωνικούς και οικονομικούς τριγμούς μετάβαση της περιοχής της Δ. Μακεδονίας στη μετά λιγνίτη εποχή.

ΧΡΗΣΤΟΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

τ. Δ/ντης ΛΚΔΜ/ΔΕΗ ΑΕ

Λευκόβρυση Κοζάνης 27/08/2021

3. ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΕΔΑΦΩΝ ΤΟΥ ΛΚΔΜ Ηενωρίτερα από την εξόφλησή τωνοριστική διακοπή της λειτουργίας των ορυχείων της ΔΛΚΔΜ/ ΔΕΗ ΑΕ στην περιοχή Πτολ/δας – Αμυνταίου θα επιφέρει σαφή ανορθολογικότητα στην αποκατάσταση των εδαφών. Συγκεκριμένα: 3.1. Με τη βίαιη και πρόωρη απολιγνιτοποίηση (2021-25) θα απαιτηθεί μεγάλο χρονικό διάστημα για την πλήρη αποκατάσταση των εκτάσεων του ΛΚΔΜ και την παραγωγική επανένταξή τους στην οικονομία της περιοχής. Αυτή αναμένεται να ξεπεράσει την 15ετία, σύμφωνα και με την ανάλογη εμπειρία από την αποκατάσταση των εδαφών των λιγνιτωρυχείων της κεντρικής Γερμανίας (τ. GDR) κατά τη χρονική περίοδο 1990-2007. 3.2. Ο πολυπαραμετρικός χαρακτήρας, η υδρογεωλογική και γεωτεχνική πολυπλοκότητα και η αλληλουχία των εργασιών οδηγούν στην ιδιαίτερα χρονοβόρα φύση του έργου της αποκατάστασης των εδαφών των ορυχείων και συναποτελούν καταλυτικά δεδομένα για την επιλογή του φορέα υλοποίησης του έργου. Στη χώρα μας μόνο η τέως Γεν. Δ/νση Ορυχείων της ΔΕΗ ΑΕ διαθέτει υπερ-60χρονη εμπειρία στην εκμ/ση ορυχείων μεγάλης κλίμακας, τεχνογνωσία, διαχρονική ανάπτυξη συναφών συνεργασιών με εξωτερικούς συμβούλους έλληνες και ξένους, ιδιόκτητο κατάλληλο εξοπλισμό, αντίστοιχων δεξιοτήτων και εμπειρίας προσωπικό και αμέριστη εμπιστοσύνη και αποδοχή από την τοπική κοινωνία. Επομένως, είναι σε θέση να υλοποιήσει το πολύπλοκο χωματουργικό, κι όχι μόνο, έργο της αποκατάστασης των εδαφών των ορυχείων, εκτελούμενο άλλωστε κλιμακωτά για δεκαετίες μέχρι σήμερα. Τυχόν ανάθεση του έργου ή σημαντικού μέρους του σε τρίτους, θα οδηγήσει σε ανώφελους πειραματισμούς και επικίνδυνα αδιέξοδα, όσοι ξένοι σύμβουλοι κι αν παρελάσουν για ευνόητους λόγους, τούτο δε γιατί υπάρχει αλληλεπίδραση, συνάφεια, συνέχεια και πολυεπίπεδη εμπλοκή πολλών παραμέτρων (νερά επιφανειακά και υπόγεια, λίμνες, τεκτονική-ρήγματα, ευστάθεια πρανών εκσκαφών και αποθέσεων, αυταναφλέξεις λιγνίτη, καθιζήσεις κλπ.) που αποτρέπουν τον τεμαχισμό του έργου. Όμως, θα προκύψει εμπροσθοβαρής οικονομική επιβάρυνση της ΔΕΗ ΑΕ από την απόφαση της πολιτείας για την πρόωρη απολιγνιτοποίηση, άρα και την επίσπευση της αποκατάστασης των εδαφών των λιγνιτωρυχείων ως υπόχρεου κατά νόμο, και του μοναδικού κατάλληλου φορέα για τούτο. Το πρόβλημα αυτό επιλύεται με την έγκαιρη και επαρκή χρηματοδότηση της ΔΕΗ από την πολιτεία για την εκτέλεση του έργου της αποκατάστασης των εδαφών, ώστε να μην επιβαρυνθεί η τιμή της παραγόμενης ηλεκ. κιλοβατώρας.

3.3. Αποκατάσταση εδαφών του ΛΚΔΜ και ΜΦ/Β πάρκα. Η εγκατάσταση ΜΦ/Β πάρκων ισχύος ~2.000 MW στις αποθέσεις του ΛΚΔΜ θα αντιμετωπίσει σημαντικά προβλήματα (καθιζήσεις εδαφών, διαμόρφωση συνθηκών ταχείας απορροής και αποστράγγισης των επιφανειακών νερών, χρήση αμμοχάλικων σε τεράστιες ποσότητες κλπ.) που, προφανώς, θα επιβαρύνουν το κόστος αρχικής εγκατάστασης. Ωστόσο, είναι δίκαιη η αναγκαιότητα ταχείας ανάπτυξης ΑΠΕ (Φ/Β κ.α) από τη ΔΕΗ ΑΕ σε επίπεδο χώρας. Το πρόβλημα τούτο επιλύεται αποτελεσματικά με την «ανταλλαγή» εδαφών μεταξύ της ΔΕΗ ΑΕ και της πολιτείας, δηλ. με την παραχώρηση απαλλοτριωμένων και αποκατεστημένων εκτάσεων του ΛΚΔΜ από τη ΔΕΗ ΑΕ για ανάπτυξη γεωργικών δραστηριοτήτων και την αντίστοιχη -«ισοδύναμη» παραχώρηση άγονων εκτάσεων (π.χ. δημόσιων ή/και κοινοτικών), ακόμη δε και θαλάσσιων περιοχών, στη ΔΕΗ ΑΕ για εγκατάσταση Φ/Β πάρκων (χερσαίων ή πλωτών), διασφαλίζοντας πλήρως τα συμφέροντα της ΔΕΗ ΑΕ, της Δ. Μακεδονίας και της χώρας γενικότερα. Στο ενδεχόμενο επιχείρημα για την ύπαρξη, ήδη, μεγάλης ισχύος δικτύου υψηλής τάσης στη Δ. Μακεδονία, η προφανής απάντηση είναι η άμεση παροχή της δυνατότητας εγκατάστασης Φ/Β στέγης σε όλους τους κατοίκους της Δ. Μακεδονίας, σε συνεταιρισμούς, ΟΤΑ κλπ. Τονίζεται ότι η προτεινόμενη ανταλλαγή εδαφών «ισοδύναμης» αξίας αποτελεί την πάγια πρακτική απαλλοτριώσεων ιδιωτικών εκτάσεων από τη γερμανική RWE στις λιγνιτικές εκμ/σεις της στη Β. Ρηνανία – Βεστφαλία για πολλές δεκαετίες. Όμως, πουθενά στις τεράστιες εκτάσεις των ορυχείων της RWE δεν έχουν εγκατασταθεί μεγάλα ΜΦ/Β πάρκα, γιατί δεν το επιτρέπουν, με συναίνεση και της RWE, οι τοπικές κοινωνίες παρά την εκρηκτική ανάπτυξη των Φ/Β που αυξήθηκαν κατά 423 φορές στη Γερμανία την περίοδο 2000 – 2017. Εξαιρετικά ενδιαφέροντα στοιχεία για την αξιοποίηση των αποκατεστημένων εκτάσεων στα λιγνιτωρυχεία της RWE παρέχονται στο διαδίκτυο (Best practices in lignite production: public participation in the planning and the rehabilitation of lignite sites to win acceptance, 10th Coal Dialogue Wednesday, 11 June 2014, Michael Eyll-Vetter, Vice President, Mine Planning RWE Power, Cologne). Είναι ευεξήγητο, πλέον, το «ενδια(συμ-)φέρον» της γερμανικής RWE για την αποκατάσταση των εκτάσεων του ΛΚΔΜ, δηλ. για τα ΜΦ/Β πάρκα ισχύος ~2.000 MW!!

4. ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΔΑΦΩΝ ΤΩΝ ΛΙΓΝΙΤΩΡΥΧΕΙΩΝ ΤΟΥ ΛΚΔΜ

4.1. Η γονιμότητα των αποκατεστημένων εδαφών των λιγνιτωρυχείων της ΔΕΗ ΑΕ είναι γνωστή και δεδομένη στους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής, έχει αποδειχθεί διαχρονικά με την ταχύτατη ανάπτυξη αυτοφυούς βλάστησης, από τις μισθώσεις γεωργικών εκτάσεων σε ιδιώτες, από τις πολυετείς συστηματικές και ποικίλες πειραματικές καλλιέργειες από τη ΔΕΗ σε συνεργασία με αρμόδιους επιστημονικούς φορείς και επισφραγίζεται από πολλές επιστημονικές μελέτες, όπως π.χ. από την «Εδαφολογική Μελέτη των Αποκαταστηµένων Εκτάσεων του Λιγνιτικού Κέντρου ∆υτικής Μακεδονίας (Λ.Κ.∆.Μ.) της ∆.Ε.Η. Α.Ε., Εθνικό Ίδρυµα Αγροτικής Έρευνας (ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε.), Ινστιτούτο Εδαφολογίας Θεσσαλονίκης, (2010)» κ.α.

4.2. Με την εγκατάσταση ΜΦ/Β πάρκων ισχύος ~2.000 MW, θα απαξιωθούν εύφορα εδάφη στις οριζόντιες- παραοριζόντιες (απαλλοτριωμένες και αποκατεστημένες) περιοχές σε έκταση ~ 50.000 στρ., ενώ στη Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) με την Απόφαση Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων (ΑΕΠΟ/ΥΠΕΚΑ, 9-11-2011, Αρ. Πρ. οικ. 133314/2929), η οποία ισχύει μέχρι 9-11-2021, αναφέρεται: «.. Σηµειώνεται ότι στις τελικά διαµορφωµένες εκτάσεις που θα δηµιουργηθούν στα εξοφληµένα τµήµατα των Ορυχείων Πτολεµαΐδας προβλέπεται σε έκταση περίπου 4.000 στρ. η εγκατάσταση διαφόρων τύπων ΑΠΕ (ηλιοθερµικών, φωτοβολταϊκών σταθµών, κλπ.), καθώς και Ζώνης Καινοτοµίας κοντά σε ένα από τους κύριους οδικούς άξονες της περιοχής επέµβασης…». Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την εγκεκριμένη ΜΠΕ (2011), με το πέρας των εκμ/σεων της ΔΕΗ ΑΕ στην περιοχή Πτολ/δας (ΟΚΠ, ΟΠΚ και ΟΝΠ) το έτος 2050, η αρχική κατανομή των χρήσεων των αποκατεστημένων εδαφών (119.724 στρ.) – δεν περιλαμβάνονταν οι εκτάσεις του ορυχείου Αμυνταίου (ΟΠΑ) – προέβλεπε εκτάσεις για γεωργικές χρήσεις (42,2%), για δασική ανάπτυξη (44,9%), για λίμνες (9,4%) και έκταση 4.000 στρ.(3,33%) για ανάπτυξη διάφορων τύπων ΑΠΕ.

4.3. Σήμερα, πλέον, με τη βίαιη και πρόωρη απολιγνιτοποίηση (01.01.2025) εκτιμάται ότι από το σύνολο της έκτασης των ΑΗΣ και ορυχείων (188.000 στρ.) στην περιοχή Πτολ/δας-Αμυνταίου, θα παραμείνουν στη ΔΕΗ ΑΕ ~ 62.000 στρ. από τα οποία θα διατεθούν τουλάχιστο 50.000 στρ. για τα ΜΦ/Β πάρκα. Οι υπόλοιπες εκτάσεις θα αποδοθούν στο Δημόσιο, υπολογίζεται δε βάσιμα ότι κατά μέγιστο μόλις ~40.000 στρ. (21,3% του συνόλου) θα ήταν δυνατό να διαμορφωθούν για αποδοτικές γεωργικές καλλιέργειες. Συγκριτικά παρατίθενται αντίστοιχα προ 10ετίας στοιχεία, της γερμανικής RWE στις λειτουργούσες και σήμερα λιγνιτικές εκμ/σεις της στη Β. Ρηνανία – Βεστφαλία (RWE Power The post-mining landscape Recultivation in the Rhineland): Αποκατεστημένες εκτάσεις 200.000 στρ. με κατανομή 103.000 στρ.(51,5%) για γεωργικές καλλιέργειες, 73.000 στρ. (38,5%) για δασική ανάπτυξη και 24.000 στρ. αθροιστικά για λίμνες (3,8%) και λοιπές χρήσεις (6,2%). Το βασικότερο δίδαγμα από την αποκατάσταση των ορυχείων της RWE είναι η ζωτική ανάγκη για εύφορη γεωργική γη στη μεγαλύτερη οικονομία της Ε.Ε.-27 (Γερμανία) με τις απέραντες πεδινές εκτάσεις. Ας γίνει τούτο ένα «ανεξίτηλο» μάθημα στους ιθύνοντες της χώρας μας με τις ελάχιστες εύφορες πεδινές εκτάσεις και τη χρεοκοπημένη από το 2010 οικονομία, ιδιαιτέρως δε στους ιθύνοντες της Δ. Μακεδονίας αναφορικά με το ζοφερό μέλλον των κατοίκων της περιοχής!!