Ο 19ος είναι ο αιώνας έβαλε αποφασιστικά, υπό την επίδραση της γαλλικής επανάστασης, το θέμα της θρησκείας ως κρίσιμο πρόβλημα της φιλοσοφίας. Κι έτσι η γερμανική φιλοσοφική σκέψη, ολοφάνερη απόδειξη του ριζοσπαστισμού της όπως λέει ο Μαρξ, «ξεκινάει από μια αποφασιστική κατάργηση της θρησκείας».
Όπως το διατύπωσαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς αυτή η πολεμική και η αποκαθήλωση της θρησκείας είναι αποφασιστικής σημασίας βήμα για την αποκατάσταση της θέσης του ανθρώπου στον κόσμο, ως του πιο σπουδαίου όντος, ότι ο άνθρωπος είναι για τον άνθρωπο το υπέρτατο αγαθό.
Ο Φόυερμπαχ είναι εκείνος που πρώτος διατύπωσε με σαφήνεια την αλήθεια πως δεν είναι ο Θεός που έπλασε τον άνθρωπο, αλλά ο άνθρωπος το Θεό. Κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του. Ένα ιδεατό, υπερφυσικό ον, κατασκευάστηκε από τον άνθρωπο για να καλύψει τις ανάγκες της άγνοιάς του. Αλλά το κατασκεύασμα έγινε ανεξάρτητο από τον κατασκευαστή-άνθρωπο, κι εγκαταστάθηκε στο κεφάλι και στη ζωή του σαν μια άλλη δύναμη, πάνω από τον ίδιο, πάνω από τα ανθρώπινα, που ορίζει όμως τα των ανθρώπων. Είτε καθεαυτό, είτε με τη μεσολάβηση της κάθε Εκκλησίας. Και όχι μόνο τα ορίζει αλλά και κυριαρχεί πάνω στον άνθρωπο.
Αυτή η κυριαρχία του προϊόντος του ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο είναι εκείνο που ο Μαρξ αποκάλεσε θρησκευτική αλλοτρίωση.
Όπως λέει και στα «Χειρόγραφα του 1844»: « Όσα περισσότερα ο άνθρωπος εναποθέτει στο Θεό, τόσα λιγότερα κρατάει για τον εαυτό του».
Ο Ένγκελς επίσης γράφει:
«Ως τώρα το ερώτημα ήταν πάντοτε: τι είναι ο Θεός; Και η γερμανική φιλοσοφία απαντούσε: ο Θεός είναι ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος δεν έχει παρά να γνωρίσει τον εαυτό του, να κάνει τον εαυτό του μέτρο όλων των βιοτικών συνθηκών, να τις κρίνει σύμφωνα με την ουσία του, να τακτοποιεί τον κόσμο με πραγματικό ανθρώπινο τρόπο σύμφωνα με τις απαιτήσεις της φύσης του. Τότε θα έχει λυθεί το αίνιγμα της εποχής μας… Ο άνθρωπος έχασε στη θρησκεία την ίδια του την ουσία, αποξενώθηκε από την ανθρωπιά του και βλέπει τώρα, που με την πρόοδο της ιστορίας η θρησκεία άρχισε να κλονίζεται, πόσο αδειανός κατάντησε και χωρίς στήριγμα. Δεν υπάρχει, ωστόσο, άλλη σωτηρία γι’ αυτόν, δεν μπορεί αλλιώς να ξαναποκτήσει την ανθρωπιά του, την ουσία του, παρά με μια ριζική υπερνίκηση όλων των θρησκευτικών παραστάσεων και με μια αποφασιστική ειλικρινή επάνοδο όχι στο ’’Θεό’’, αλλά στον ίδιο τον εαυτό του».
Προφανώς ο 20ος αιώνας επεξεργάστηκε αρκετά πράγματα και συνεπώς δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη η άποψη του Γκράμσι πως ο χριστιανισμός ως θρησκεία του λαού και κάτω από ορισμένες συνθήκες αντιπροσώπευε «μια ορισμένη μορφή της βούλησης των λαϊκών μαζών, μια συγκεκριμένη μορφή ορθολογισμού μέσα στον κόσμο και τη ζωή». Αλλά κι εκείνος δεν έπαυε να μιλάει για την θρησκευτική αλλοτρίωση των ανθρώπων.
Αυτά συνέβαιναν τότε. Όμως στον βραχύ και δυναμικό (αλλά συχνά έρποντα) 21ο η θρησκεία παραμένει ένα ισχυρό καταφύγιο των ανθρώπων, μια πίστη που σε ορισμένες περιπτώσεις όχι μόνο ισχυροποιείται αλλά εγκαθίσταται τόσο κυρίαρχη ώστε καθηλώνει κάθε ανθρώπινη έγνοια και λογική.
Η διαπίστωση αυτή δεν αποδεικνύει την ισχυρή αξία (και αλήθεια) της θρησκείας όσο την ανασφάλεια του ανθρώπου. Όσο αυτή η ανασφάλεια εγκαθίσταται, κι όσο δεν προτάσσεται μια ισχυρή απάντηση-θεωρία για την άλλη θέαση του κόσμου, τόσο ο άνθρωπος δεν μπορεί να πράξει όσα χρειάζεται για την απελευθέρωση του από τις σκοτεινές δυνάμεις της αγοράς, της κυριαρχία κ.λπ., κι όσο δεν μπορεί να πράξει τόσο καταφεύγει στη μοιρολατρία της θρησκείας και της άνωθεν βοήθειας, σα λαχείο που κληρώνει στη μετά θάνατον ζωή.
Πως έγινε τώρα και από εκείνον τον ορίζοντα που άνοιξε τον 19ο αιώνα να ζούμε σήμερα την επιστροφή της θρησκευτικής δεισιδαιμονίας χωρίς να ακούγεται φιλοσοφικός, πολιτικός αντίλογος, είναι ένα ακόμη από εκείνα τα θαύματα που έγιναν τα χρόνια μας – χωρίς θεϊκή παρέμβαση. Το ότι η κομμουνιστική Αριστερά, αναζητώντας εκλογικές δάφνες και αναζητώντας ψηφοφόρους (τους οποίους δεν έπρεπε να τρομάξουμε με αντιθρησκευτικό λόγο), εγκατέλειψε τον αγώνα κατά της θρησκευτικής αλλοτρίωσης, το οποίο συνεπάγεται εγκατάλειψη του αγώνα για να απαλλαγεί ο άνθρωπος από το υπερπέραν και να ξαναγίνει επίκεντρο ο ίδιος του εαυτού του, είναι ένα ακόμη από εκείνα τα θανάσιμα θαύματα που έκανε η εν λόγω Αριστερά τον 20ο αιώνα.
Η τωρινή κατάσταση οφείλει πολλά στην εγκατάσταση του ανορθολογικού.
Η αντικατάσταση της λογικής από το μη λογικό του υπερφυσικού καθιστά τον άνθρωπο σκληρό και απάνθρωπο απέναντι στον άλλον. Είτε πρόκειται για τον μετανάστη, είτε πρόκειται για τον αλλόθρησκο, είτε πρόκειται για το γείτονα, ομόθρησκο και ομοϊδεάτη.
Θρησκευτικός ανορθολογισμός σε εποχές πανδημίας είναι επικίνδυνο μείγμα, θανατηφόρο – η άρνηση του εμβολιασμού, η άρνηση της σοβαρότητας του ιού κ.λπ. Σαν τότε που η επιδημία της πανώλης, τον 14ο αιώνα, οδήγησε σε 100-200 εκατομμύρια θανάτους, αλλά το Βατικανό δεν επέτρεπε να καίγονται οι νεκροί και έστελνε τους χριστιανούς στις εκκλησίες να προσευχηθούν για τη θεία παρέμβαση, κάνοντας την μετάδοση του ιού ακόμα πιο εύκολη.
Έχω ένα πραγματικό και χαρακτηριστικό σημερινό παράδειγμα. Συνεπής θρησκευόμενος σε ενορία της πόλης είναι, ως συνεπής που δηλώνει, κατά του εμβολιασμού και πιστεύει, όπως διακηρύσσει ο παπάς της ενορίας, μια απλή γρίπη, λίγο πιο βαριά. Κι επειδή είναι στην πράξη πιστός κι όχι στα λόγια συμμετέχει στη φιλανθρωπική δράση της εκκλησίας και πηγαίνει μια φορά τη βδομάδα στην καθιερωμένη διανομή τροφίμων στους πολίτες που έχουν ανάγκη. Μοιράζει λοιπόν τρόφιμα χωρίς ιδιαίτερα μέτρα προστασίας, καθώς είναι ο Θεός που έχει τη φροντίδα του ποιμνίου του. Κολλάει λοιπόν ο ίδιος, κολλάει κι η γυναίκα του, κολλάει κι ο παπάς, κι η γυναίκα του παπά, και κάμποσοι από εκείνους που είχαν πάρει τρόφιμα. Ο συνεπής θρησκευόμενος σε είκοσι μέρες πέθανε. Πόσοι πέθαναν από τους ενορίτες δεν μπορεί να διαπιστωθεί.
Σκοτεινός καιρός με ανοίγματα ελπίδας;
