Κι εγώ στα χέρια μου μόνο μ’ ένα καλάμι· ήταν έρημη η νύχτα το φεγγάρι στη χάση και μύριζε το χώμα από την τελευταία βροχή. Ψιθύρισα·
«Η μνήμη όπου και να την αγγίξεις πονεί, ο ουρανός είναι λίγος, θάλασσα πια δεν υπάρχει, ό,τι σκοτώνουν τη μέρα τ’ αδειάζουν με κάρα πίσω απ’ τη ράχη».
Γιώργος Σεφέρης, Μνήμη, Α΄
Κάθε που πλησιάζουν οι μέρες το σύνολο των αισθήσεων ανακαλεί και συνθέτει στο παρόν. Ήχοι από ερπύστριες με τις τρεμάμενες φωνές, της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ, εικόνες φοιτητών πάνω στην πύλη, μέσα στις αίθουσες, το τανκς να μπαίνει, ήχοι απόκοσμοι και αυτή η φωνή να γδέρνει την ιστορία «Αδέλφια μου στρατιώτες. Είμαστε άοπλοι, είμαστε άοπλοι».
Η γενιά μου γεννήθηκε λίγο πριν ή στη διάρκεια της χούντας, κρατώντας το νήμα της γονικής ιστορίας των χρόνων της κατοχής, της αντίστασης, του εμφυλίου, του οράματος.
Κείνες τις μέρες του Νοέμβρη, όσο μπορεί ένα μικρό παιδί να καταλάβει μετρούσαμε τις μέρες ώρα- ώρα. Ξημέρωμα – βράδυ, ξημέρωμα – βράδυ. Κι αυτές οι μέρες, κι αυτά τα παιδιά πήραν το νήμα και χάραξαν την έφοδο στους ουρανούς με τρεις λέξεις «ψωμί- παιδεία- ελευθερία».
Όταν ο Maurice Halbwachs εισήγαγε τον όρο «συλλογική μνήμη» για πρώτη φορά αναφέροντας ότι η μνήμη δεν περιορίζεται στην ανάμνηση απλώς και ανάκληση του παρελθόντος, αλλά περιλαμβάνει ένα πλέγμα εξωτερικών προς το άτομο σχέσεων, μορφών και αντικειμένων που στηρίζουν και ενσαρκώνουν το «παρελθόν», ουσιαστικά συνέδεσε τη μνήμη με την καθημερινή, υπό την επήρεια του παρόντος, ανάπλασή της, αποσυνδέοντας την από την άγονη, τελικά, αποθήκευση του παρελθόντος. Αλλά ποιες είναι οι «εξωτερικές προς το άτομο σχέσεις»; Ο Halbwachs εννοεί τις κοινωνικές σχέσεις. «Τα άτομα είναι αυτά που θυμούνται, αλλά τα άτομα ως μέλη κάποιας κοινωνικής ομάδας».
Ταυτόχρονα, ως ο ίδιος αναφέρει, οι μνήμες μας είναι τοποθετημένες μέσα στους νοητικούς και υλικούς χώρους της ομάδας. Έτσι, ο Halbwachs ενώνει ουσιαστικά ατομική και συλλογική μνήμη θέτοντας τα κοινωνικά τους πλαίσια. Επισημαίνει ότι οι πράξεις των ατόμων προσανατολίζονται από τη συλλογική μνήμη, όπου η συλλογική μνήμη μεταφέρεται σ’ ένα χωροχρονικό περιβάλλον δράσης. Ο χώρος αποτελεί, λοιπόν, ένα από τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης. Η συλλογική μνήμη αναφέρεται πάντα σε κοινωνικά χωρικά πλαίσια.
Η συλλογική μνήμη μεταφέρεται από υποδοχείς αξιακών φορτιών, εξελικτικών γονιδιών, κοινωνικών ανατάσεων. Οφείλει να γίνεται απελευθερωτική και βάση περισυλλογής.
Ενάντια στις συστημικές μνήμες, με τα σύμβολα να καθορίζουν εξουσίες και ρόλους, η μνήμη της Αριστεράς, ειδικά σε κρισιακές περιόδους προσδίδει ουσία στο παρελθόν νοηματοδοτώντας παρόν και μέλλον.
Ναι, κείνες τις μέρες του Νοέμβρη οι νέοι και οι νέες έσπασαν τους πάγους του φόβου και της σιωπής, αντάμωσαν αλληλέγγυα, αντιστάθηκαν, τραυματίστηκαν, σκοτώθηκαν, μπήκαν στο λαό και του γέμισαν τα πνευμόνια ζωή και σκοπό.
Σε κρισιακές περιόδους, όπως αναφέρει ο Maurice Halbwachs η συλλογική μνήμη ενεργοποιείται για να προσδώσει νόημα στο παρελθόν. Το νόημα αυτό προκύπτει από την σύγκριση του εκάστοτε παρόντος με το παρελθόν, την ανίχνευση ενός κοινωνικού παλμού, που δεν αναπαράγει την εδραιωμένη αντίληψη για την συγκρότηση ταυτότητας, αλλά εκδηλώνει εκφραστικές συμπεριφορές.
Σήμερα, 50 χρόνια μετά το Πολυτεχνείο, σε μία άλλη/νέα εποχή απίστευτης βαρβαρότητας, απόλυτης ταξικότητας, ζοφερής οικολογικής δυσαρμονίας και τεχνολογικής/ επιστημονικής έξαρσης οι κοινωνικές, παραγωγικές, πολιτισμικές αξιακές και ατομικές μεταβολές είναι εμφανείς και γενικεύονται συνεχώς. Η χρόνια σχεδιασμένη συστημική χειραγώγηση, συνεπικουρούμενη από τη σιδερένια φτέρνα του φόβου και της επιβίωσης, δένεται στις μέρες μας στους πλασματικούς κόσμους των τεχνολογικών παραδείσων και των ΑΙ-chat. Η προσπάθεια του κεφαλαίου εντείνεται στην αποδόμηση της κοινωνικής συνοχής και της συλλογικής συνείδησης. Οι κοινωνίες χειραγωγούνται, στη βάση των ταξικών αντιθέσεων, η ομάδα γίνεται άτομο, ο σκοπός bitcoin, οι κοινωνικές σχέσεις social/media, η γνώση πληροφορίες, η γλώσσα greeklish και η μανιώδης προσπάθεια του συστήματος είναι να χάσει η συλλογική μνήμη εν τέλει τους δομικούς πυλώνες της. Άρρηκτα δεμένη με το υποκείμενο που τη φέρει, δηλαδή την κοινωνική ομάδα εμπεριέχει την αντίθεση των συμφερόντων της κάθεμιάς, ενώ συνδέεται διαλεκτικά με την ίδια την τάξη/στρώμα/ομάδα που την κουβαλά.
Η συλλογική μνήμη ανάλογα με το φέρον υποκείμενο, δηλαδή την κοινωνική ομάδα αναφοράς, μπορεί να γίνει εργαλείο κοινωνικής χειραγώγησης από την εκάστοτε πολιτική εξουσία και απελευθερωτικό, επαναστατικό, αλληλέγγυο εργαλείο κοινωνικής χειραφέτησης από την ομάδα των «κάτω», των αντιδρώντων. Όπως σημειώνει ο Foucault, η μεταμοντέρνα από-ιεροποίηση της παράδοσης έχει δημιουργήσει ένα κοινωνικό κενό που έχει γεμίσει με αναμνηστική δραστηριότητα, η οποία χρησιμοποιείται ως εργαλείο από εκείνους με πολιτική εξουσία.
Ένα παράδειγμα που δείχνει τις πολλαπλές διαστάσεις της συλλογικής μνήμης είναι η Μακρόνησος. Τόπος εξορίας, αποκλεισμού, χρησιμοποιήθηκε ως χώρος/μέσο για να χειραγωγηθεί η μνήμη των εξόριστων, στερώντας τους την καθημερινή κοινωνική επαφή, αποκόπτοντάς τους από ηχητικά ή οπτικά ερεθίσματα, απομονώνοντάς τους. Στόχος, ήταν η καταστολή της ιδεολογίας του έγκλειστου μέσα από μία διαδικασία απώλειας της συνειδήσεως του. Ο χώρος έγινε προσπάθεια να μετατραπεί από το κράτος και τους αμερικάνους σε τόπο λήθης, αλλά δεν έγινε. Οι ίδιοι οι εξόριστοι διατήρησαν ζωντανή τη δική τους συλλογική μνήμη με συλλογικές εκφράσεις κάθε μορφής, με πολιτιστικά δρώμενα, εκηλώσεις, με ό,τι είναι ικανό να δημιουργήσει και να συντηρήσει τη συνεκτική αξία. Σήμερα, η Μαρκόνησος είναι τόπος μνήμης, έντονα φορτισμένος συναισθηματικά και φυσικά με διαφορετική προσέγγιση για την κάθε κοινωνική ομάδα.
Φαίνεται, πια έντονα, η προσπάθεια με ποικίλους τρόπους- φόβου- καταστολής- αλλαγής εργασιακών σχέσεων- απορρύθμισης κοινωνικού κράτους- απομόνωσης- παθητικοποίησης- νέων τεχνολογιών, να εγκαθιδρυθεί το αποσυνάγωγο, η διάλυση της ομάδας και ταυτόχρονα η λήθη ή η μνήμη ROM/ Read-Only Memory.
Σε όλη αυτή την επίθεση η ανάγκη ανασυγκρότησης και παγκόσμιας κομμουνιστικής αναγέννησης είναι κάτι παραπάνω από επιτακτική, μαζί με την απελευθερωτική, χειραφετητική ανάπτυξη της συλλογικής συνείδησης και της αλληλέγγυας συνύπαρξης.
Η μνήμη ζει κι όσο το δίκιο τραυματίζεται γίνεται ζωτικής σημασίας για το τώρα και το αύριο, ένα με τον αέναο αγώνα για παναθρώπινη λευτεριά.
Ωραία παιδιά, με τα μεγάλα μάτια σαν εκκλησίες χωρίς στασίδια.
Ωραία παιδιά, δικά μας, με τη μεγάλη θλίψη των αντρείων,
Αψήφιστοι, όρθιοι στα προπύλαια, στον πέτρινο αέρα,
Έτοιμο χέρι, έτοιμο μάτι, – πως μεγαλώνει το μπόι, το βήμα και η παλάμη του ανθρώπου;
17 Νοεμβρίου
[…]
Πάνω απ’ τα τανκς, μέσα στους σκόρπιους πυροβολισμούς
πώς μπορείτε λοιπόν να κοιμάστε;
Γιάννης Ρίτσος – 16 και 17 Νοέμβρη 1973
