Το απόσταγμα της ανασκόπησης της προσωπικής εκπαιδευτικής εμπειρίας μέχρι και το πέμπτο έτος ειδίκευσης στην Ορθοπαιδική και Τραυματολογία, όσα συνέβησαν παρεμπιπτόντως, και κάποια πρόσφατα διδάγματα από το Ηνωμένο Βασίλειο.
«Ο Προμηθέας δημιούργησε τους πρώτους ανθρώπους […], παρακολουθώντας με ενδιαφέρον την πορεία τους πάνω στη Γη και πολλές φορές είχε παρακούσει τις εντολές του Δία ή τον είχε ξεγελάσει προς όφελος των ανθρώπων.
Επειδή ο άνθρωπος έμοιαζε αδύναμος χωρίς όπλα […] ο Προμηθέας για να τον βοηθήσει έκλεψε σπίθες φωτιάς από τον τροχό του Ήλιου […] και την έδωσε στους ανθρώπους, οι οποίοι έφτιαξαν εργαλεία βελτιώνοντας έτσι τη ζωή τους, καλλιέργησαν τη γη και εκπολιτίστηκαν. Ο Προμηθέας τους βοήθησε να αποκτήσουν ιατρικές γνώσεις, να παρασκευάσουν φάρμακα, τους δίδαξε Αρχιτεκτονική, Μαθηματικά, Αστρονομία, Μεταλλουργία, Ναυσιπλοΐα.
Ο Δίας όμως τον τιμώρησε. Με τη βοήθεια του Κράτους και της Βίας, τον έδεσε με ατσάλινες αλυσίδες πάνω στον Καύκασο και έστειλε έναν αετό, γεννημένο από τον Τυφώνα και την Έχιδνα, να του τρώει το συκώτι το οποίο κάθε πρωί ανανεωνόταν (παρεμπιπτόντως το ήπαρ πράγματι ανανεώνεται)».
Απόσπασμα από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κύρλα «Ιατρική: Μια διαλεκτική επιστήμη σε έναν ανορθολογικά δομημένο κόσμο» (εκδ. Οσελότος, 2023)
Η κοινωνία στην οποία μεγαλώνω σπανίως συζητά πραγματικά για το σώμα. Αντιλαμβάνομαι στους ανθρώπους γύρω μου, τόσο τους οικείους όσο και τους ασθενείς μου, ότι υπάρχει ένα δέος απέναντι στον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί το σώμα και μια φοβία. Αυτή η φοβία πολλές φορές δεν περιορίζεται στο φόβο της αρρώστιας, της φθοράς και του θανάτου, που σε ένα βαθμό είναι κατανοητά υπαρξιακά ζητήματα, και στο ένα επίπεδο ή το άλλο ταλαιπωρούν μάλλον τον καθένα. Αντίθετα, συχνά εξαπλώνεται ακόμα και στην φυσιολογική δομή και λειτουργία του σώματος, τις οποίες μεγάλο ποσοστό ανθρώπων είτε αγνοεί, είτε έχει άρνηση να γνωρίσει.
Όπως και στα υπόλοιπα ζητήματα (με μεγαλύτερο μάλλον αυτό του θανάτου και της απειροσύνης του χωροχρόνου), έτσι και στα θέματα γύρω από το ανθρώπινο σώμα, που έχουν αναλυθεί, μελετηθεί εις βάθος και είναι κεκτημένα ως γνώση εδώ και πολλούς αιώνες, απλώνεται ένα αδιάφανο πέπλο ούτως ώστε γίνονται βορά μιας τερατώδους, συντεχνιακού τύπου, αγοράς. Αυτή η αγορά κάποτε λέγεται εκκλησία, κάποτε κράτος, κάποτε όμως λέγεται και φαρμακοβιομηχανία, βιομηχανία ιατρικού εξοπλισμού/υλικών και υγείας ή ακόμα και βιομηχανία παραγωγής γνώσης. Αυτή η τελευταία λειτουργεί ως ένα ευφυές μονοπώλιο – άρρηκτα συνδεδεμένο με την αγορά – στην εξέλιξη της γνώσης και κατ’ επέκτασιν της τεχνολογίας, τεχνογνωσίας και τελικά παροχής υπηρεσιών (υγείας εν προκειμένω), το οποίο δεν κρατάει στα χέρια του μόνο τις φαντασιώσεις μιας παραδείσιας αιωνιότητας, ούτε ακόμα μόνο τις συνθήκες της υλικής πραγματικότητας, αλλά καταλήγει να κατέχει το πλείστον των σωμάτων και γι’ αυτό και των συνειδήσεων.
Από την παραπάνω συλλογιστική, εύκολα καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι μέσα σε αυτή τη συνθήκη δε μπορεί να υπάρχει ελεύθερη συμβίωση των μελών της οργανωμένης κοινωνίας και, σίγουρα, ούτε ελεύθερη διαμόρφωση συνειδήσεων και κατ’ επέκτασιν επιλογών (του ατόμου ή του συνόλου). Και ο λόγος; Ο Φόβος. Αυτός που καλλιεργείται από
την πανταχού παρούσα κουλτούρα της βιομηχανίας του – πάση θυσία – κέρδους και συντηρείται από τη μοναξιά, τον προωθούμενο από παντού ατομικισμό και την ουσιαστική παρεμπόδιση της ελεύθερης συναλλαγής της γνώσης. Το φαινόμενο της εργοστασιακής γραμμής παραγωγής, που γεννήθηκε στην Αμερική του Φορντ στις απαρχές του εικοστού αιώνα, επεκτείνεται τώρα, προς όφελος των σύγχρονων καπιταλιστικών μονοπωλίων, σε όλα τα πεδία: γνωστικά, γεωγραφικά και παραγωγικά.
Ο γιατρός του σήμερα δεν προετοιμάζεται γι’ αυτό που φαντάζεται η πλειονότητα της κοινωνίας, τουλάχιστον εν Ελλάδι. Να γίνει, δηλαδή, ένας επιστήμονας ευρείας μόρφωσης, με γνώση του ανθρώπινου σώματος και πνεύματος, της λειτουργίας και δυσλειτουργίας του, της θεραπείας και αποθεραπείας και τελικά της επανένταξής του στην υγιή ζωή. Ενδεικτικά, η φιλοσοφία δεν βρίσκεται ως υποχρεωτικό μάθημα στο πρόγραμμα σπουδών ενός φοιτητή ιατρικής.
Σήμερα, τουλάχιστον στις δυτικού τύπου κοινωνίες (βλ. Ηνωμένο Βασίλειο), το γνωστικό αντικείμενο για έναν γιατρό ενδέχεται να είναι μόνο μάτια ή μόνο πόδια ή μόνο στομάχι κ.ο.κ. Ακόμη χειρότερα, συνήθως ο γιατρός δύναται να φέρει εις πέρας συγκεκριμένες ιατρικές πράξεις, όπως για παράδειγμα ολικές αρθροπλαστικές γόνατος, αλλά να νίπτει τας χείρας του όταν στον ίδιο ασθενή μπορεί να συνυπάρχει μια συνδεσμική βλάβη… γόνατος! Οι υπερ-εξειδικεύσεις έχουν στενέψει τόσο πολύ τους ορίζοντες και τα περιθώρια εξέλιξης της ευρείας αντίληψης του γιατρού, που μοιάζει στις μέρες μας απροσδόκητο για έναν μέσο γιατρό που έχει ολοκληρώσει το βρετανικό σύστημα ιατρικής εκπαίδευσης, να μπορεί να αναγνωρίσει, πόσο μάλλον και να θεραπεύσει, μια γκάμα προβλημάτων που ταλαιπωρούν έναν ασθενή (ο οποίος παρεμπιπτόντως δεν αποτελείται μόνο από γόνατα ή μόνο από αυτιά).
Στα μεγάλα νοσοκομεία του Ηνωμένου Βασιλείου, ανάλογα με τη βαθμίδα εκπαίδευσής του, ένας γιατρός μπορεί να αντιμετωπίζει έναν ασθενή μόνο στην αρχική εκτίμηση του προβλήματός του στο τμήμα επειγόντων, ένας δεύτερος να αποφασίζει αν ο ασθενής χρήζει εισαγωγής ή όχι, ένας τρίτος να τον βλέπει στην επίσκεψη της κλινικής και τελικά ένας τέταρτος να τον χειρουργεί και ένας πέμπτος να τον παρακολουθεί στα εξωτερικά ιατρεία. Αυτό έχει ως συνέπεια να εκφυλλίζεται η προσωπική σχέση του θεράποντα με τον ασθενή και να χάνεται έτσι ένα καταλυτικό στοιχείο της ποιοτικής περίθαλψης, η οποία μετατρέπεται σε τεχνοκρατική διαδικασία. Όσον αφορά τις διάφορες παραϊατρικές παρεμβάσεις (όπως φυσιοθεραπεία, διατροφική υποστήριξη κλπ.) πλέον θα μπορούσαμε να πούμε πως σχεδόν δεν υπάρχει ούτε διεπιστημονική συζήτηση ούτε καν επαφή μεταξύ των διαφορετικών επαγγελματικών ομάδων υγείας.
Όσον αφορά στο ερευνητικό έργο, η πλειοψηφία των γιατρών ωθούνται στην άνευρη συγγραφή επιστημονικοφανών δημοσιεύσεων [1] από τις επιταγές του «ελκυστικού βιογραφικού» και δημοσιεύουν σε περιοδικά που ανήκουν σε κολοσσιαίους – και πολύ κερδοσκοπικούς – εκδοτικούς ομίλους, αμισθί. Το κόστος της επιστημονικής γνώσης επωμίζονται κατά κανόνα οι ίδιοι οι επιστήμονες που, είτε πληρώνουν οι ίδιοι, και μάλιστα αδρά, το κόστος δημοσίευσης προκειμένου τα κείμενα τους να είναι ελεύθερα στο κοινό, είτε απαιτείται η πληρωμή για πρόσβαση σε αυτά από τον επίδοξο αναγνώστη [2].
Τα παραπάνω παραδείγματα καταδεικνύουν σαφώς τον επαγγελματικό κρετινισμό στον οποίο το «σύστημα» κατευθύνει τον σημερινό επαγγελματία υγείας. Όσο πιο μικροσκοπικό το γνωστικό αντικείμενο, και όσο μεγαλύτερη η εξειδίκευση σε αυτό, τόσο το καλύτερο για τη λογική της αριστείας του κεφαλαίου. Αντίθετα, όσο ευρύτερη η
προσέγγιση της υγείας και της ασθένειας, τόσο πιο πολύ λοιδορείται και κατακρίνεται. Ο άνθρωπος που βλέπει με το κιάλι ή με το μικροσκόπιο χάνει τη μεγάλη εικόνα κι έτσι δε χρειάζεται να ανησυχεί για ό,τι άλλο συμβαίνει γύρω του. Ή ακόμη και αν συμβεί να ανησυχήσει, θα υπερεργάζεται σε τέτοιο βαθμό, ώστε να είναι πρακτικά αδύνατο να σκεφτεί και να δράσει προς οποιαδήποτε άλλη κατεύθυνση.
Θα μπορούσα να γεμίσω πολλές ακόμα γραμμές μιλώντας για τις στρεβλές αντιλήψεις που τείνουν να μετατρέψουν σήμερα τους γιατρούς σε τίποτε διαφορετικό από εργάτες στη γραμμή παραγωγής εργοστασίου μέσα από την κατάτμηση γνώσεων και δεξιοτήτων. Εντούτοις, θα συνεχίσω παραθέτοντας απλώς μερικά στοιχεία από κάποιες πρόσφατες εξελίξεις στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Εν μέσω της συμπλήρωσης ενός έτους πολυήμερων κύκλων απεργιών των υπό ειδίκευση ιατρών (Junior Doctors) [3] με κύριο αίτημα επαναφορά του πραγματικού μισθού στα επίπεδα του 2008 (χαρακτηριστικό το σύνθημα “OVERWORKED AND UNDERPAID”) [4], ο Πανεθνικός Ιατρικός Σύλλογος (General Medical Council), για πρώτη φορά στην ιστορία του, αναγνώρισε επαγγελματικά δικαιώματα ιατρικών πράξεων και αποφάσεων σε Βοηθούς Ιατρών (Physician Associates) και Βοηθούς Αναισθησιολόγων (Anesthetist Associates), μετατρεπόμενος σε πολυκλαδικό φορέα [5]. Ο κλάδος που συμπεριλαμβάνει τις παραπάνω ομάδες επαγγελματιών υγείας απαιτεί έναν κύκλο διετούς εκπαίδευσης προς πιστοποίηση επάρκειας. Οι εν λόγω επαγγελματίες απασχολούνται εδώ και χρόνια στο Εθνικό Σύστημα Υγείας σε διάφορα πόστα (τμήμα επειγόντων, γενικά ιατρεία, κλινικές κ.ο.κ.) και έχουν δικαίωμα λήψης ιστορικού, κλινικής εξέτασης, παραγγελίας εξετάσεων και ερμηνείας αυτών, εκτέλεσης ιατρικών παρεμβάσεων (π.χ. ράμματα, ανατάξεις καταγμάτων και εξαρθρωμάτων, χορήγηση αναισθησίας) και παραπομπή σε εξειδικευμένο ιατρικό προσωπικό αν και όταν κρίνουν απαραίτητο [6]. Αναλογικά με έναν ιατρό, θεωρούνται πρακτικά ισάξιοι με ιατρούς έως το τρίτο έτος της ειδικότητας.
Αξίζει να αναφερθεί πως στο Ηνωμένο Βασίλειο για έναν ειδικευόμενο ιατρό τρίτου έτους έχουν πάνω κάτω προηγηθεί: πέντε χρόνια ιατρικής σχολής, δύο χρόνια foundation training (κάτι αντίστοιχο με το αγροτικό στην Ελλάδα) και, σε κάποιες περιπτώσεις, άλλα δύο χρόνια core medical/surgical training (αντίστοιχο του γενικού μέρους εκπαίδευσης παθολογίας/χειρουργικής που υποχρεούνται κάποιες ειδικότητες). Το σύνολο, εφτά με εννιά έτη! Κάτι ακόμα που έχει ενδιαφέρον, είναι ότι αυτή η νομιμοποίηση ακολούθησε ημέρες μετά από τη δημοσιοποίηση στον βρετανικό Τύπο υποθέσεων θανάτων από
«ιατρικά» λάθη που ενέπλεκαν αντίστοιχους επαγγελματίες υγείας [7], [8], [9], [10]. Μοιραία, όπως καταλαβαίνει ο καθένας, αυτό έχει ανοίξει μια έντονη αντιπαράθεση στο δημόσιο λόγο σχετικά με την τομή που επιχειρείται στην παροχή υπηρεσιών υγείας, με στόχο τον κατακερματισμό της γνώσης σε ακόμα μεγαλύτερο βαθμό, σε μια προσπάθεια να δημιουργηθούν «φτηνοί» επαγγελματίες, με ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό για την ποιότητα των υπηρεσιών και, πρωτίστως, για τους ασθενείς [11].
Παράλληλα, εν μέρει λόγω των απεργιακών κινητοποιήσεων, οι λίστες αναμονής για εξωτερικά ιατρεία και χειρουργεία έχουν εκτοξευθεί [12], κάτι στο οποίο η κυβέρνηση είχε δεσμευτεί να λύσει προεκλογικά [13], πολύ πριν ακόμη ξεκινήσουν οι απεργιακές κινητοποιήσεις των ιατρών. Στο δε ταμείο του κράτους τα έξοδα ως συνέπεια της απεργίας διαρκείας έχουν ξεπεράσει κατά πολύ αυτά που θα κόστιζε η εφαρμογή για αυξήσεις που απαιτούν οι τελευταίοι [3], [14], [15], [16]. Τέλος, η κυβέρνηση αρνείται να κάτσει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων με τους γιατρούς. Αρχικά αρνήθηκε οποιαδήποτε συνομιλία μαζί τους, πριν ακόμη ανακοινώσουν την πρόθεσή τους για απεργιακή
κινητοποίηση, και συνεχίζει να αποφεύγει τον ουσιαστικό διάλογο μέχρι και σήμερα που συμπληρώνεται ένας χρόνος αγώνα [17]. Ταυτόχρονα, προσπαθεί να δημιουργήσει με καυστικό λόγο στην κοινή γνώμη μία εικόνα ανευθυνότητας γι’ αυτούς, κατηγορώντας τους για μη ρεαλιστικές απαιτήσεις εν μέσω οικονομικής, ενεργειακής και στεγαστικής κρίσης [18], [19], [20].
Γράφημα 1 Μέγεθος λίστας αναμονής προγραμματισμένων επισκέψεων του NHS από το 1987 (πηγή: Institute of Fiscal Studies)
Με αφορμή, λοιπόν, τα παραπάνω στοιχεία εύκολα καταλαβαίνει κανείς με ποιο τρόπο η εκάστοτε αστική κυβέρνηση και καλύτερη φίλη της αγοράς, που δεν έχει πατρίδα, προσπαθεί να διαχειριστεί αντιφάσεις και κρίσεις του καπιταλιστικού συστήματος με στόχο τα κέρδη για τους λίγους και εις βάρος της ευημερίας των πολλών. Με δήθεν ριζοσπαστικά τεχνάσματα και πυροδοτώντας αντιδράσεις που στα εγχειρίδια πολιτικής επιστήμης ορίζονται ως «κοινωνικοί αυτοματισμοί».
Η ανάγκη για κοινωνικοποίηση της βιομηχανίας της γνώσης, της υγείας και της τεχνολογίας δε θα μπορούσε να είναι πιο ξεκάθαρη. Όπως και η ανάγκη επανάκτησης της ύπαρξής τους ως κοινών αγαθών. Ο καθένας, η καθεμία, το καθένα επείγει σήμερα να γίνει ο φορέας της μεταλαμπάδευσης της σπίθας του Προμηθέα που κουβαλάει μέσα του. Για να γνωρίσουμε τα σώματά μας, τον τρόπο, τον κόσμο και τον εαυτό μας, τόσο ως ατομικότητες αλλά κυρίως ως ένας ενιαίος συλλογικός ζωντανός οργανισμός.
Το συκώτι του Προμηθέα αναγεννάται καθημερινά. Αυτό είναι μια επιστημονική αλήθεια.
*Η Ζωή Κιούρκα είναι ειδικευόμενη Ορθοπαιδικής και Τραυματολογίας στο Γενικό Θεραπευτήριο του Λιντς του Ηνωμένου Βασιλείου.
