Απόσπασμα από την εισαγωγή του Διονύση Γ. Δρόσου
Συγγραφέας: Samuel Fleischacker
Εκδόσεις Κουκκίδα, Αθήνα 2025
Μετάφραση, Εισαγωγή Διονύσης Γ. Δρόσος
Η έννοια της διανεμητικής δικαιοσύνης, αφορά το ζήτημα ‘πώς είναι δίκαιο να διανέμονται τα αγαθά’ και έχει τις ρίζες της στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη, όμως απασχολεί ιδιαίτερα τη σύγχρονη συζήτηση και πολιτική διαμάχη. Όπως συνήθως συμβαίνει στο πεδίο της ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας, μεγάλο μέρος της συζήτησης επί του θέματος καλύπτεται από νέφος συγχύσεων, παρανοήσεων ως προς τη σημασία του όρου, ενίοτε δε και αμφισβητήσεων ως προς και αυτό το νόημα και τη σκοπιμότητα της χρήσης του.
Μεγάλο μέρος της σύγχυσης οφείλεται στο γεγονός ότι το σημαίνον, ο όρος ‘διανεμητική δικαιοσύνη’, μένει ο ίδιος από την εποχή του Αριστοτέλη, ενώ το σημαινόμενο έχει ριζικά αλλάξει.
Στις νεωτερικές κοινωνίες, αυτό που εννοούμε μιλώντας για ‘διανεμητική δικαιοσύνη’ ή ‘κοινωνική δικαιοσύνη’ ή ακόμα και ‘οικονομική δικαιοσύνη’ είναι σε γενικές γραμμές η εγγύηση από το κράτος μιας κατανομής των οικονομικών πόρων που να διασφαλίζει σε όλους ένα ορισμένο μέγεθος αναγκαίων υλικών αγαθών. Ποιο είναι αυτό το αναγκαίο μέγεθος που καθιστά μια διανομή δίκαιη; Αυτό αποτελεί επίδικο αντικείμενο πολιτικής διαμάχης. Συναφές ζήτημα είναι μοιραία, η συμβατότητα μιας τέτοιας ‘δίκαιης διανομής’ με τα δικαιώματα πλήρους και αποκλειστικής ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Αν υποτεθεί ότι οι απρόσωπες και ασχεδίαστες λειτουργίες της αγοράς μπορούν να εξασφαλίζουν ένα ελάχιστο επίπεδο υλικής ευημερίας για τους ευρισκόμενους στην κατώτερη θέση, τότε ίσως η διανομή αυτή να μπορεί να θεωρηθεί ‘δίκαιη’ και τότε κάθε κρατική ‘διόρθωση’ θα συνιστούσε στρέβλωση των νόμων της αγοράς. Σε μια τέτοια περίπτωση, οι αξιώσεις αναδιανομής θα τοποθετούνταν εκτός του πεδίου της δικαιοσύνης. Με άλλα λόγια, αν η προστασία της ιδιοκτησίας θεωρηθεί ως η πρυτανεύουσα λειτουργία του δικαίου, τότε κάθε παραβίασή του κρίνεται ως αδικία. Καθόσον, η αναδιανομή πόρων βάσει πολιτικής απόφασης, έξω και πέρα από την αγοραία κατανομή, θα σήμαινε ουσιαστικά ιδιοποίηση και χρήση πόρων με κόστος που δεν βαραίνει τον χρήστη, κατά ‘παράβαση’ του δικαίου που διέπει τις σχέσεις ανταλλαγής. Αυτή είναι ουσία της θέσης που υποστηρίζουν οι νεοφιλελεύθεροι, οι οποίοι, με μεγαλύτερη ή μικρότερη συνέπεια, επιμένουν ότι η ‘κοινωνική δικαιοσύνη’ είναι έννοια λογικά και ηθικά άτοπη.
Στο άλλο άκρο του φάσματος, αν το δικαίωμα των ανθρώπων σε ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης θεωρείται ισχυρότερο από τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, οπότε η αγορά οδηγεί σε μια κατανομή που κρίνεται άδικα άνιση, τότε η ικανοποίησή της διανεμητικής δικαιοσύνης μπορεί να φτάσει σε σοβαρό περιορισμό ή και σε αυτή την κατάργηση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, αν υποτεθεί πως μόνον η κατανομή ίσων μεριδίων σε όλους είναι η μόνη δίκαιη κατανομή, οπότε η αγορά πρέπει να αντικατασταθεί με ένα άλλο – ουσιαστικά κρατικό- σύστημα διανομής. Αλλά και οποιαδήποτε ενδιάμεση τοποθέτηση μεταξύ αυτών των δύο ακραίων, εμπλέκεται στο ακανθώδες και επίμαχο ζήτημα του προσδιορισμού των ορίων μεταξύ των δύο δικαιωμάτων.
Είναι φανερό συνεπώς πως η διαμάχη περί του επιπέδου που ορίζει μια διαβίωση ως αξιοπρεπή είναι εξόχως πολιτική, καθόσον αφορά την οριοθέτηση των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων. Συγχρόνως είναι και ηθική, καθόσον αφορά τον προσδιορισμό του τί θεωρείται δίκαιο και κατά πόσον η κοινωνική οργάνωση ικανοποιεί το κριτήριο της δικαιοσύνης.
Η σύγχρονη έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης είναι νεωτερική και η συνώνυμή της διανεμητική δικαιοσύνη έχει μόνο το όνομα κοινό με την αριστοτελική διανεμητική δικαιοσύνη. Στον Αριστοτέλη, η διανεμητική δικαιοσύνη, το δίκαιον ἐν ταῖς νομαῖς, πρέπει να αποδίδεται κατ’ ἀξίαν τινά. Πρόκειται για την απόδοση στο κάθε πρόσωπο του πολιτικού κύρους που του αρμόζει σύμφωνα με την αξία του προσώπου.
Οι μοντέρνοι όμως εννοούν τη διανεμητική δικαιοσύνη ως αρχή που διέπει την κατανομή δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, ανεξάρτητα τόσο από την οικονομική αξία των αγαθών (value) όσο και από την αξιομισθία των προσώπων (merit). Παραδείγματος χάριν, η παροχή ιατρικής περίθαλψης από ένα δημόσιο σύστημα υγείας πραγματοποιείται προς τους ασφαλισμένους χωρίς αυτοί να πληρώσουν το πλήρες οικονομικό αντίτιμο της υπηρεσίας (value). Επίσης παρέχεται ανεξάρτητα από την αξία τους προσώπων, με όποιο κριτήριο κι αν αξιολογείται αυτή. Ο καθένας, θεωρούν οι μοντέρνοι, είναι άξιος να διαθέτει ορισμένα αγαθά και υπηρεσίας, ανεξάρτητα από την αξία του ως προσώπου· και μόνον το γεγονός της ανθρώπινης ιδιότητας αρκεί για να θεωρηθεί δικαιούχος των αγαθών και των υπηρεσιών.
Οι νεοφιλελεύθεροι κατηγορηματικά αρνούνται ότι η έννοια της διανεμητικής δικαιοσύνης έχει οποιαδήποτε δεσμευτικότητα, αλλά και υπόσταση. Θεωρούν ότι πρόκειται για κατάλοιπο- απολίθωμα προνεωτερικό, για κάποια μορφή πρωτόγονου αταβισμού. Το ενδιαφέρον του βιβλίου έγκειται στο ότι δείχνει ότι εντελώς αντίθετα από τη νεοφιλελεύθερη δογματική, η μοντέρνα χρήση της έννοιας θεμελιώνεται ακριβώς από εκείνους τους στοχαστές του Διαφωτισμού, τους οποίους οι νεοφιλελεύθεροι θεωρούν «πατριάρχες» της φιλελεύθερης σκέψης, ειδικά δε από τον Adam Smith. Ο Smith δεν έφτασε να διατυπώσει τις αρχές μιας μοντέρνας έννοιας κοινωνικής δικαιοσύνης, όμως προσέφερε το θεμέλιό της, χωρίς το οποίο αυτή θα ήταν αδιανόητη. Η φτώχεια είναι ένα κακό κοινωνικό· όχι φυσικό. Οφείλεται στην τύχη και στις ατέλειες και αδικίες του οικονομικού συστήματος. Και εφόσον όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι σε αξιοπρέπεια, σε κανέναν δεν αξίζει αυτή η μοίρα. Αυτή η θετική εικόνα για τους φτωχούς στηρίζει την ιδέα ότι οι φτωχοί δικαιούνται να μην είναι φτωχοί, συνεπώς δικαιούνται να απολαύσουν κάποιες μορφές αρωγής, όχι μόνον υλικής, αλλά και πνευματικής, ώστε να μπορέσουν να σταθούν στο ύψος των ηθικών και διανοητικών απαιτήσεων του συνανήκειν στην ηθική κοινότητα, όρο συνοχής για την ‘πολιτισμένη κοινωνία’ που ευαγγελίζεται ο Smith. Εδώ θεμελιώνεται η αρχή της νεωτερικής διανεμητικής δικαιοσύνης.
Οι φανατικοί που νεοφιλελεύθερου ατομικισμού, που κηρύσσουν πως «δεν υπάρχει κοινωνία· μόνον άτομα», παραβλέπουν- ίσως και να μη γνωρίζουν πως, η ακόλουθη φράση δεν είναι του Karl Marx αλλά του Adam Smith: «Αυτός, λοιπόν, ο οποίος είναι σαν να στηρίζει όλο το οικοδόμημα της κοινωνίας και να παρέχει τα μέσα και τις ανέσεις σε όλους τους υπόλοιπους, δεν κατέχει ο ίδιος παρά μόνο ένα πολύ μικρό μερίδιο και βυθίζεται στην αφάνεια. Κουβαλάει στους ώμους του ολόκληρη την ανθρωπότητα και, ανίσχυρος να αντέξει το βάρος, βυθίζεται από αυτό και ρίχνεται στα κατώτατα της γης» (Adam Smith, Lectures on Jurisprudence)
Το βιβλίο αποτελεί μια καλή εισαγωγή στη συζήτηση. Καθώς μάλιστα είναι γραμμένο με απλότητα και σαφήνεια, είναι πρόσφορο για διδασκαλία. Έχει μεταφραστεί σε διάφορες γλώσσες: Πορτογαλικά, Ιταλικά, Ισπανικά, Κινέζικα, Κορεάτικα, Τούρκικα και Ιαπωνικά.
