Το κείμενο προέρχεται από την παρουσίαση του βιβλίου του Σπύρου Αλεξίου στη Θεσσαλονίκη. Αναφέρεται κυρίως στον τρόπο παρουσίασης της επανάστασης του 1821 στην εκπαίδευση.
Οι επέτειοι των ιστορικών γεγονότων εκτός από τις κιτς αναπαραστάσεις τους, έχουν ένα καλό. Δίνουν ξανά την αφόρμηση για αναστοχασμό πάνω σ’ αυτά, για έρευνα, για παραγωγή νέας βιβλιογραφίας, για άνοιγμα του διαλόγου.
Ευτυχώς την τελευταία δεκαετία, μια πλειάδα νέων ερευνητών – ιστορικών μας έδωσε σημαντικό έργο για τις αφώτιστες ή σκοπίμως αποσιωπημένες πλευρές της Επανάστασης κι έθεσε ξανά στο δημόσιο διάλογο τις κρυμμένες πλευρές της. Σε αυτήν την ομάδα εντάσσεται κι ο συγγραφέας Σπύρος Αλεξίου με το πόνημά του.
Η Επανάσταση του 1821, παρότι είναι το κορυφαίο γεγονός στην ιστορία μας, αφού οδήγησε στην ιδρυτική πράξη της θεμελίωσης του Ελληνικού κράτους, δεν είχε την ανάλογη σύγχρονη προβολή και ούτε παρουσίαζε σε πανεπιστημιακό επίπεδο το ενδιαφέρον που της άρμοζε. Στο πεδίο της σχολικής εκπαίδευσης μάλιστα δεινοπάθησε όπως θα εξηγήσω παρακάτω.
Η αρχαιολατρεία κι η ακόλουθη της βυζαντινολαγνεία μαζί με άλλους παράγοντες που σχετίζονται με τα παρασκήνια, τις προσλήψεις και τις αναγνώσεις της και όσα ακολούθησαν στην πορεία του ελληνικού κράτους, την είχαν θέσει σχεδόν στο ημίφως. Έμεινε μόνο η ιδεολογική της χρήση στην εθνική αφήγηση και σε σχολικό επίπεδο, με την ηρωολατρεία και τις τελετές να επισκιάζουν τα ιστορικά γεγονότα και να συσκοτίζουν ή να αποκρύπτουν επιμελώς την αλήθεια.
Η πρώτη ρωγμή στο επίσημο εθνικό αφήγημα που διαμορφώθηκε στα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας από τον εθνικό ιστορικό Παπαρρηγόπουλο και ιστορικούς του συντηρητικού Πανεπιστήμιου Αθηνών, το αφήγημα δηλαδή της συνέχειας του έθνους από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες τους και της εθνικής ομοψυχίας και ενότητας στον απελευθερωτικό αγώνα, αφήγημα που αγνοούσε κάθε κοινωνικό σχηματισμό και κάθε κοινωνική σύγκρουση, έγινε αρχικά στον μεσοπόλεμο από την πλευρά της Αριστεράς, με το βιβλίο του ιστορικού Γιάννη Κορδάτου. Πρώτος αυτός ανέδειξε τις οικονομικές – ταξικές συνιστώσες της εξέγερσης.
Ακολούθησε η σύγκρουση με τον έτερο αριστερό, Γιάννη Ζεύγο, στην ταξική ερμηνεία, σύγκρουση σκληρή η οποία αντανακλούσε την πολιτικοϊδεολογική διαμάχη στα πλαίσια της αντιπαλότητας εντός της αριστεράς, λίγο πριν τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Υπάρχει βέβαια και το έργο του Γ. Σκαρίμπα «Το 21 κι η αλήθεια» που παραδόξως τυπώθηκε μέσα στη δικτατορία και επανέφερε την κοινωνική διάσταση της Επανάστασης.
Τον σφοδρό διάλογο Κορδάτου- Ζεύγου που αναφέρει κι ο Σ. Αλεξίου στην εισαγωγή, σχολίασε κι ο σπουδαίος ιστορικός Φιλίππου Ηλιού, καθώς και την ιστορική συγκυρία διατύπωσης των αντιμαχόμενων θέσεων με αναφορές στα αίτια σύγκρουσης. Ο Ηλιού είναι κι ο πρώτος, αν δεν κάνω λάθος, που χρησιμοποίησε τον όρο “ιδεολογική χρήση της ιστορίας” αναφερόμενος και στις δύο πλευρές, κράτους κι αριστερού κινήματος.
Είναι χρήσιμο να σταθούμε με συντομία στην ιδεολογική χρήση από την πλευρά του επίσημου κράτους ώστε να αποτιμήσουμε και την προσφορά του συγκεκριμένου βιβλίου.
Μέχρι σήμερα η διδασκαλία της ιστορίας του 21 κι όχι μόνο, πέρασε από 3 στάδια που αντιστοιχούν σε τρεις περιόδους της Νεότερης Ιστορίας μας .
Στο σημείο αυτό , παρενθετικά θα πω, πως αξίζει να γίνει κάποτε μια έρευνα σε επίπεδο π.χ διδακτορικής διατριβής ή συγγραφής βιβλίου, για τις αποτυπώσεις του 21 στα σχολικά εγχειρίδια. Μας λείπει στο πεδίο αυτό μια κριτική, από αριστερή φυσικά οπτική, για τον ηθικοπλαστικό ρόλο, την ιδεολογική χρήση του σε συνάρτηση με το περιεχόμενο τους. Ενώ, για παράδειγμα, πολλά άρθρα γράφτηκαν με έμφαση στην παρουσίαση ή την αποσιώπηση της Εθνικής Αντίστασης και του Εμφυλίου στα σχολικά εγχειρίδια, γεγονός βέβαια κατανοητό αφού πρόκειται για συμβάντα όχι μόνο πιο πρόσφατα καταγεγραμμένα στη μνήμη και στη βιβλιογραφία, αλλά και τραυματικά εξαιτίας της ήττας και τη συνέχειας του κινήματος, για το 21 δεν υπέπεσε κανένα στην δική μου τουλάχιστον αντίληψη.
Γι΄ αυτό, ακολουθώντας το σχήμα του Σπύρου Αλεξίου που θέτει ερωτήματα στον επίλογο κάθε κεφαλαίου, θα θέσω με τη σειρά μου το ερώτημα εξ αρχής: Μήπως τελικά κι η αριστερά άφησε στην άκρη την ιστορία του 21 κι ήρθε ο καιρός να πιάσει το νήμα από την αρχή; Μήπως στην προσπάθεια να συνδέσει το ΕΑΜικό κίνημα με τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας και να προσελκύσει συμμάχους από ευρύτερα στρώματα και απ΄ όλες τις ιδεολογικές αποχρώσεις εντός του δημοκρατικού κόσμου, αναπαρήγαγε κι αυτή το δόγμα της πατριωτικής ομοψυχίας, αφήνοντας στην άκρη τις ταξικές αντιθέσεις και την πολύμορφο μωσαϊκό των φορέων και των ιδεολογιών τους που αναφάνηκαν στο προτσές, για να θυμηθούμε έναν αγαπημένο όρο της εποχής εκείνης, της εξέλιξης της ;
Αν ναι, τότε το βιβλίο που έχουμε μπροστά μας θα συμβάλει πολύ στον φωτισμό των αποσιωπημένων ή κακοφωτισμένων πλευρών της και μάλιστα θα αποτελέσει, κατά την ταπεινή μου γνώμη, βιβλίο αναφοράς για το πώς πρέπει να γράφεται η Ιστορία στα εκπαιδευτικά βιβλία: Να θέτει με ευθύτητα τα γεγονότα υπό το φως των προβολέων των πηγών τους, να μην εξιδανικεύει, να μην αγιοποιεί (Μακριά κάθε πρόθεση αγιοποίησης της αντίπαλης στον Μαυροκορδάτο παράταξης, λάθος που συχνά κάνει η παραδοσιακή προοδευτική ιστοριογραφία, καθώς μόνο άγιοι δεν ήταν. Αυτοί όμως έκαναν την επανάσταση και αυτήν την αλήθεια δεν μπορεί να την κρύψει καμιά αναθεώρηση σελ. 108) να μη βερμπαλίζει, να μη χάνεται σε άστοχες φλυαρίες, να σχολιάζει και στο τέλος να αφήνει ερωτήματα που θα κινήσουν το ερευνητικό ενδιαφέρον μαθητών κι εκπαιδευτικών. Έτσι καλλιεργείται η κριτική γνώση, έτσι διαμορφώνεται κι η επιστημονική μέθοδος προσέγγισης του παρελθόντος. Το βιβλίο διαθέτει όλες αυτές τις αρετές. Το ενδιαφέρον του εκπαιδευτικού Σπύρου Αλεξίου να επιτελέσει το βιβλίο του έναν τέτοιο ρόλο είναι ευδιάκριτο, αφού σημειώνεται σε αρκετές προτάσεις. Διαβάζουμε π.χ στην αρχή του κεφαλαίου για τον Ιγνάτιο Ουγγροβλαχίας και τον σκοτεινό του ρόλο «Το όνομά του αγνοείται από τα επίσημα σχολικά βιβλία και είναι άγνωστο στο μεγαλύτερο τμήμα της κοινωνίας» Είναι το μόνο που αγνοείται; Οι 21 ρωγμές αποδεικνύουν 21 πλευρές που αγνοούνται ακόμα και σήμερα.
Επανέρχομαι όμως στην τριμερή διαίρεση της πορείας της ιστοριογραφίας, δανειζόμενη το σχήμα του καθηγητή Ιστορίας στο ΕΚΠΑ Χρήστου Λούκου.
Η πρώτη φάση: Από την ίδρυση του κράτους και μέχρι το 1912, οπότε διαμορφώνεται και επιβάλλεται το ιδεολόγημα της αδιάσπαστης συνέχειας του ελληνισμού, της αρραγούς ενότητας όλων των συνιστωσών του, η σύμπνοια κι η συνεργασία όλων των δυνάμεων του για την επίτευξη του κοινού σκοπού. Εκφράστηκε από τον Κ. Παπαρρηγόπουλο στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους κι άλλους συντηρητικούς του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Η δεύτερη φάση: Από τους Βαλκανικούς πολέμους μέχρι και τη λήξη του Εμφυλίου, 1949. Η εμφάνιση των σοσιαλιστικών ιδεών και η προσπάθεια των φορέων-διανοουμένων να προσδώσουν ιστορικό υπόβαθρο στις διεκδικήσεις του εργατικού κινήματος στη χώρα θα εμβολίσουν το προηγούμενο αφήγημα και θα ανοίξουν το δρόμο στην ανάσυρση από τη λήθη των κοινωνικών – ταξικών χαρακτηριστικών της Επανάστασης, όχι βέβαια χωρίς αντιδράσεις από τους συντηρητικούς κύκλους. Στην ίδια περίοδο ένας ακάματος ερευνητής, ο Γιάννης Βλαχογιάννης θα ανοίξει τον δρόμο στη μελέτη των πηγών (π.χ Κασομούλη) ως πρώτος διευθυντής των νεοσύστατων Γενικών Αρχείων του Κράτους. Κατά τη Μεταξική περίοδο η εργαλειοποίηση της Επανάστασης θα φτάσει σε ακραία σημεία κι ο ίδιος ο δικτάτορας θα προωθεί την ταύτιση του με τον Καποδίστρια, κάτι που αργότερα θα επιχειρήσουν κι οι χουντικοί πραξικοπηματίες στον εορτασμό των 150 χρόνων. Στην απέναντι πλευρά, στα έντυπα της Εθνικής Αντίστασης, ο αγώνας κατά των κατακτητών θα εμφανιστεί ως συνέχεια του Αγώνα για την ανεξαρτησία αντικαθιστώντας την Οθωμανική εξουσία με την Γερμανική, ενώ οι ηγετικές μορφές της θα παραλληλίζονται με τους ήρωες του 21 αποκτώντας έτσι εθνικό πρόσημο. Η ιδέα της ανολοκλήρωτης Επανάστασης που έχει και κοινωνικό χαρακτήρα επανέρχεται και φρεσκάρεται μέσα στα κείμενα και στις διακηρύξεις του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος.
Η Τρίτη φάση: Από το 1950 έως τις μέρες μας. Κατά την άποψη μου αυτή η περίοδος μπορεί να υποδιαιρεθεί σε δύο διαστήματα.
Από το πρώτο μετεμφυλιακό κράτος 1950 και μέχρι την πτώση της δικτατορίας, 1974.
Από την μεταπολίτευση μέχρι σήμερα.
Στην πρώτη περίοδο, η Δεξιά που έχει την εξουσία και στους κόλπους της θρέφει τους συνεργάτες των ναζί, με προπύργιο και πάλι το Πανεπιστήμιο Αθηνών, την Εκκλησία και τους οργανικούς διανοούμενους της, θα κατευθύνει τα εγχειρίδια στην αναπαραγωγή του ελληνοκεντρικού μοντέλου. Έτσι, ο προβολέας θα πέσει πάνω στα στρατιωτικά γεγονότα και στις διπλωματικές πράξεις με παράλληλη αγιοποίηση και προσωπολατρεία κάποιων από τους πρωταγωνιστές ενώ συγχρόνως θα αποκρύψει επιμελώς και θα εμποδίσει κάθε αναφορά σε κοινωνικές τάξεις, συγκρούσεις, εμφυλίους, φυλακίσεις , δολοφονίες, διώξεις, θέλοντας με αυτόν τον τρόπο να ακυρώσει κάθε αμφισβήτηση, αναφορά , καταδίκη των δικών της εγκλημάτων. Ας μην ξεχνούμε πως είναι η περίοδος της αντικομμουνιστικής υστερίας, των διώξεων, της Μακρονήσου και των άλλων τόπων εξορίας, των βασανιστηρίων και των δολοφονιών. Το ίδιο ισχύει και για τη χούντα.
Με τη μεταπολίτευση, η έρευνα και οι εκδόσεις στον χώρο των Κοινωνικών Επιστημών και στην Ιστορία, το άνοιγμα του διαλόγου μέσα στα περιοδικά της Αριστεράς, η συζήτηση για την ταυτότητα, το Έθνος, το Κράτος, η μελέτη των πρωτογενών πηγών και η στροφή στις κοινωνικές παραμέτρους ανανεώνουν την ιστοριογραφική ματιά .Το αποτέλεσμα θα φανεί και στα σχολικά εγχειρίδια, κυρίως μετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία κατά τη δεκαετία του 80. Τότε για πρώτη φορά θα διαβάσουμε και θα διδάξουμε την ιδεολογική προετοιμασία της επανάστασης και το κίνημα του νεοελληνικού διαφωτισμού, τους εμφυλίους πολέμους, τον ρόλο των Φαναριωτών και του κλήρου, των κοτζαμπάσηδων και των στρατιωτικών, τα συντάγματα και τον χαρακτήρα τους, τον ρόλο των μεγάλων δυνάμεων της εποχής και τις βλέψεις τους στην υπό διάλυση Οθωμανική αυτοκρατορία, τον ιδιαίτερο ρόλο της Αγγλίας ως ιμπεριαλιστικής δύναμης, τη σύναψη των δανείων και τους όρους που επιβλήθηκαν, τις πράξεις που οδήγησαν στην ίδρυση του πρώτου κράτους, τη δολοφονία του Καποδίστρια, την επιβολή του Όθωνα και την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου με απαίτηση παραχώρηση Συντάγματος.
Δεν είναι διόλου τυχαίο πως το νέο κόμμα εξουσίας κατασκευάζει την εικόνα της απελευθερωτικής δύναμης επιλέγοντας ως τραγούδι στις προεκλογικές του συγκεντρώσεις το γνωστό του συνθέτη Ηλ. Ανδριόπουλουπου που εξυμνεί την επανάσταση της 3ης Σεπτέμβρη, τον Μακρυγιάννη και το Σύνταγμα. Η αγιογραφική εικόνα, για άλλη μια φορά, του φυσικού συνεχιστή των αγωνιστών του 21 είχε ήδη ξεκινήσει να κατασκευάζεται και να εμποτίζει τη συλλογική συνείδηση.
Ωστόσο είχαν φωτιστεί όλες οι πλευρές της Επανάστασης; Είχε αμφισβητηθεί ξεκάθαρα το μοτίβο της εθνικής συνέχειας, της ομόψυχης αντίδρασης; Η δική μου απάντηση είναι αρνητική, όσο θυμάμαι τα βιβλία που δίδαξα. Οι σχολικές γιορτές μάλιστα συνεπικουρώντας αναπαρήγαγαν διαρκώς τα προηγούμενα μακροχρόνια στερεότυπα, κρύβοντας κάθε πτυχή που θα άγγιζε την ταξική πλευρά, τις κοινωνικές και ιδεολογικές αντιθέσεις που θα «αμαύρωναν» το κυρίαρχο αφήγημα. Μικρές σημαντικές ρωγμές βέβαια ανατροπής μέσα στις αίθουσες εκδηλώσεων και διδασκαλίας γίνονταν αλλά δεν ήταν οι επικρατούσες..
Εδώ έγκειται η αξία του βιβλίου του Σπύρου Αλεξίου που θα έπρεπε κατά την άποψη μου να εγκολπωθεί κάθε εκπαιδευτικός που επιθυμεί την αλήθεια. Είναι απαραίτητο να μπει σε κάθε σχολική βιβλιοθήκη και φυσικά σε όλες τις βιβλιοθήκες, ιδιωτικές και δημόσιες γιατί πρόκειται για μια σπουδαία συμβολή στην Ιστοριογραφία. Οι λόγοι είναι:
Λαϊκό ανάγνωσμα, γιατί είναι ευανάγνωστο, εύληπτο από τον καθένα, σε γλώσσα κατανοητή, με ανεκδοτολογικές διηγήσεις παρμένες από τις ιστορικές πηγές.
Ακόμα κι οι τίτλοι στις σύντομες παραγράφους βοηθούν σ’ αυτήν την κατεύθυνση, στην απεύθυνση του βιβλίου σε ένα ευρύ κοινό, εκτός της στενής επιστημονικής κοινότητας και των μυημένων αναγνωστών που είναι ρέκτες της ιστορίας.
Ιστορικό δοκίμιο καθώς στηρίχθηκε η συγγραφή του σε μια εκτενή βιβλιογραφία που παρατίθεται στο τέλος και γιατί ακολουθώντας τις πηγές παρουσιάζει, με τη μέθοδο των Κοινωνικών Επιστημών, και σχολιάζει πολύ σημαντικές και καθοριστικές πλευρές από τα παρασκήνια της προετοιμασίας κι έναρξης της Επανάστασης ως την βασιλεία του Όθωνα και τα μέσα του 19ου αιώνα.
Οι πλευρές αυτές είναι οι κρυμμένες αλήθειες που δεν ταίριαζαν στην εικόνα του επίσημου αφηγήματος και φέρνουν στο φως από ταξική θέση το ρόλο των κοινωνικών δυνάμεων της εποχής, την εμπλοκή των μεγάλων δυνάμεων με έμφαση στην Αγγλική εξωτερική πολιτική, τον ρόλο των προσώπων και των ιδιαιτεροτήτων τους στην εξέλιξη των γεγονότων.
21 αφηγήσεις που αποκαλύπτουν άγνωστες σελίδες στο ευρύ κοινό. Επιλέγω κάποια παραδείγματα για να μην κουράσω. Άλλωστε καμία παρουσίαση δεν μπορεί να υποκαταστήσει το ίδιο το βιβλίο. Ερωτήματα τίθενται στον επίλογο κάθε κεφαλαίου και θέτουν με τη σειρά τους νέα ώστε να προκαλέσουν τη σκέψη, να εγείρουν διάλογο.
Παραλληλίζονται μάλιστα όλα με τα διαχρονικά θεωρητικά ερωτήματα της Αριστεράς και συνδέονται εύστοχα με τα σημερινά δεδομένα, με τη σύγχρονη πολιτική-οικονομική κατάσταση της χώρας μας και της διεθνούς πραγματικότητας. Κάθε επίλογος είναι βήμα για περαιτέρω διερεύνηση.
Η ίδρυση π.χ της Φιλικής Εταιρείας και η δράση της αποτιμάται στο πλαίσιο της εποχής της. Ο Αλεξίου μας πληροφορεί για τις συνθήκες ίδρυσης, τις τάσεις που υπήρχαν στο εσωτερικό της οργάνωσης, για τα πιο ριζοσπαστικά στοιχεία και την τύχη που τους επιφύλαξαν, για τις δολοφονίες εξεχόντων μελών, για τις συγκρούσεις που προέκυπταν από τη νομή της εξουσίας όπως του Κολοκοτρώνη με τον Ανδρούτσο, για τη σχέση του Καποδίστρια, ως υπουργός εξωτερικών του Τσάρου της Ρωσίας, με τις επιδιώξεις της και για τις συνθήκες της απενεργοποίησης και διάλυσης της ως αποτέλεσμα της έλλειψης καθαρού σχεδίου για το μετά της απελευθέρωσης και τον τρόπο οργάνωσης και διοίκησης του κράτους, η αδυναμία δηλαδή συγκρότησης πολιτικής πρότασης. Αναρωτιέται αν θα μπορούσε να υπάρξει σχέδιο και περιθώριο συγκρότησης του κράτους χωρίς τον ζυγό εξάρτησης. Η απάντηση του συγγραφέα είναι θετική εκτιμώντας άλλες τοπικές εξεργέσεις.
Παρόλα αυτά όμως μας προτρέπει «ας αποδώσουμε τα εύσημα σε αυτούς τους αγωνιστές που μέσα σε λίγα χρόνια προετοίμασαν με μηδαμινά μέσα ένα γεγονός με κοσμοϊστορική σημασία»
Άλλο παράδειγμα: Στο κορυφαίο γεγονός της πολιορκίας του Μεσολογγίου, ενώ η επαναστατική κυβέρνηση μπορούσε να στείλει βοήθεια, όπως είχε προτείνει κι ο Καραϊσκάκης, γιατί δεν το έπραξε; Γιατί η πείνα εξόντωσε τους πολιορκημένους; Γιατί μέχρι τώρα δεν αναφέρεται στα σχολικά εγχειρίδια πως στον στρατό του Κιουταχή πολεμούσαν χιλιάδες Ελληνες; Δεν έφταιγε λοιπόν για την τραγική έξοδο μόνο ο στενός αποκλεισμός τους; Τα απομνημονεύματα του Κασομούλη είναι αποκαλυπτικά. Τι βλέπουμε αν τραβήξουμε την κουρτίνα από τη σκηνή του τραγικού γεγονότος που συγκλόνισε την Ευρωπαϊκή και διεθνή κοινή γνώμη της εποχής και οδήγησε στη ναυμαχία Του Ναβαρίνου;
Πώς υπογράφτηκε η Πράξη της Υποτέλειας και ποιος ο ρόλος του ποστέλνικου Μαυροκορδατου στον κύκλο της Πίζας, του Φαναριώτη που αλλάζει και ενδυμασία, φοράει τα φράγκικα όταν κατεβαίνει στην επαναστατημένη χώρα, την ώρα που οι Μεσολογγίτες σφαγιάζονταν; Ποια η σχέση του με τα περιβόητο Δάνεια του αγώνα; Η ήττα στο Μεσολόγγι ήταν πρωτίστως πολιτική όπως αναφέρει και επιβεβαιώνει ο Κασομούλης και δευτερευόντως στρατιωτική. Το Μεσολόγγι ήταν και το σημείο τομής για την αλλαγή του Καραϊσκάκη. Η επαναστατική συνείδηση σφυρηλατείται μέσα στον αγώνα, είναι οι υλικές συνθήκες που τη διαμορφώνουν, τη μεταλλάσσουν, της δίνουν το τελικό καλούπι.
Πώς από υπερασπιστής του αρματολικιού του γίνεται άγγελος και στο τέλος ο τραγικός ήρωας που λίγο πριν δολοφονηθεί εκφωνεί τον πιο εμπνευσμένο λόγο στους στρατιώτες του εναντίον της τυρρανίας και των αγγλογάλλων; Μια διαδρομή που ποτέ δεν αναφέρθηκε στα σχολεία.
Η επίσημη ιστορία είχε λόγους όπως αναφέρει στο επίλογο ο Αλεξίου να αποκρύπτει την αλήθεια της μοναδικής αυτής προσωπικότητας. Ωστόσο ούτε οι προοδευτικοί ιστορικοί είχαν ασχοληθεί με την περίπτωση του.
Φυσικά κι άλλα θέματα ερευνώνται στα 21 κεφάλαια, στις 21ρωγμές στο σκοτάδι.
Προσωπικότητες που παραμερίστηκαν και ξεχάστηκαν εξαιτίας του ριζοσπαστισμού των ιδεών τους έρχονται στο προσκήνιο , όπως ο φιλικός Αναγνωστόπουλος, ο Λυκούργος Λογοθέτης στη Σάμο, ο Μελέτης Βασιλείου στην Αθήνα.Ομολογώ τον τελευταίο δεν τον γνώριζα.
Εντυπωσιακή και συγκινητική η φιλοξενία που πρόσφεραν οι Ψαριανοί στους πρόσφυγες του πολέμου και των διώξεων, ανάλγητη η αγγλόφιλη κεντρική κυβέρνηση του Κουντουριώτη στο δικό τους δράμα μετά τη σφαγή. Ένας Βαρβάκης θα προσπαθήσει να παράσχει με την περιουσία του την ανθρωπιστική βοήθεια στους ξεριζωμένους. Η σύνδεση με τη σύγχρονη προσφυγιά δίνει το στίγμα του συγγραφέα.
Εκείνο που με εντυπωσίασε στο πόνημα του Αλεξίου είναι η νηφαλιότητα στην αφήγηση του, η ισορροπημένη ματιά που ενώ εξετάζει διαρκώς με ταξική οπτική τα γεγονότα, δεν παραγνωριζει το ρόλο του ατόμου στο συλλογικό γίγνεσθαι και δεν στεγανοποιεί την έρευνά του σε στενά οικονομίστικα πλαίσια αν και αυτή είναι η βάση της προσέγγισης και ανάλυσης των ιστορικών δεδομένων.
Θα επαναλάβω τελικά πως πρόκειται για συναρπαστικό ανάγνωσμα που στηρίζεται και σε μια εξαίρετη εισαγωγή που θέτει το ιδεολογικό, ιστορικό πλαίσιο και τα ερωτήματα που προέκυψαν σε έναν συνεχή διάλογο με το σήμερα. Χαρακτηριστικά τα σχόλια του στα δάνεια.
Ήταν απαραίτητα όπως διατείνονταν η επίσημη αφήγηση, σαν την υποστήριξη των μνημονίων; Δεν υπήρχε εναλλακτική λύση;
Τα ερωτήματα είναι κι αυτά ρωγμές, ρωγμές αναγκαίες γιατί ανοίγουν δίοδο στην αλήθεια, αυτή που επιζητούσε ως θεμελιακή αξία κι ο Σολωμός, και φωτίζουν τα σκοτεινά επί δύο αιώνες δωμάτια της Ιστορίας.
Κλείνοντας θα επαναλάβω τον επίλογο από το κεφάλαιο για τα δάνεια σελ.180 «Αν αλλάξει κάποιος τα ονόματα και χρονολογίες είναι πιθανόν να μπερδευτεί…Σαν να μην πέρασε μια μέρα.»
