Το βιβλίο του Δημήτρη Ντούσα, Απλά Μαθήματα Φιλοσοφίας για Παιδιά (εκδόσεις Μένανδρος, Αθήνα 2016), καταπιάνεται με ένα δύσκολο και όχι αρκετά συζητημένο θέμα. Μπορεί η φιλοσοφία να διδαχθεί σε μαθητές του Δημοτικού, του Γυμνασίου και του Λυκείου, με τρόπο προσαρμοσμένο στην ηλικία τους και χωρίς ταυτόχρονα να απλοποιούνται υπέρμετρα οι προσφερόμενες γνώσεις, αλλά να υποκινείται η δημιουργική σκέψη, η ανάπτυξη των γνωστικών ικανοτήτων και το ενδιαφέρον για παραπέρα έρευνα;
Ο Ντούσας, δάσκαλος δημοτικού σχολείου στο επάγγελμα, έχει διδάξει το αντικείμενο και ασχοληθεί ποικιλότροπα μαζί του, λειτουργώντας από το 1995 ένα φιλοσοφικό σχολείο για παιδιά στο Φανάρι Καρδίτσας. Όντας γνώστης του θέματος, απαντά στο ερώτημα καταφατικά, καταθέτοντας μια πρότυπη μεθοδολογία, αποκτημένη από την προσωπική του εμπειρία και τις μελέτες άλλων ερευνητών, και μια αναλυτική σειρά μαθημάτων πάνω σε όλες τις πτυχές του πεδίου: κοινωνική και ηθική φιλοσοφία, ψυχολογία, λογική, μεταφυσικά ερωτήματα, κοσμολογία.
Το βιβλίο χωρίζεται σε δέκα θεματικές ενότητες, οι οποίες πραγματεύονται ξεχωριστά θέματα.
Στην πρώτη ενότητα, «Η Ιστορία και η Παιδαγωγική Θεωρία της Φιλοσοφίας για Παιδιά» εξετάζονται κυρίως απόψεις και μεθοδολογίες που έχουν κατατεθεί για τη διδασκαλία της φιλοσοφίας στην παιδική και νεανική ηλικία. Ο συγγραφέας δίνει έμφαση στις απόψεις των αρχαίων Ελλήνων για το θέμα, αφιερώνοντας ξεχωριστά μαθήματα στην πυθαγόρειο σχολή, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, την επικούρεια σχολή, τον Πλούταρχο και τον Πλωτίνο. Στη συνέχεια εξετάζει προσεγγίσεις στοχαστών της εποχής της αστικής ανόδου, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Μοντένι, και κυρίως σύγχρονους μελετητές, όπως οι Γιάσπερς, Λίπμαν, Τοζί και Μισό, Χέινς, Μπρενιφιέ, κ.ά. Στο ίδιο μέρος παρουσιάζεται και η πρακτική εμπειρία του συγγραφέα από τη λειτουργία του Θερινού Σχολείου Φιλοσοφίας για Παιδιά στο Φανάρι Καρδίτσας, στα 1995-2015.
Οι ενότητες δύο και τρία συζητούν τον άνθρωπο στην κοινωνική και την ατομική του διάσταση. Στη δεύτερη ενότητα, «Η Φιλοσοφία για τον Άνθρωπο, την Κοινωνία, την Οικονομία και το Κράτος», παρουσιάζονται οι κοινωνικοί σχηματισμοί, οι έννοιες της ιστορίας, του εμπορεύματος, της εργασίας, της εκμετάλλευσης, του κράτους, της ατομικότητας και της αποξένωσης. Η επόμενη, ιδιαίτερα εκτενής, ενότητα, «Η Φιλοσοφία για τη Φιλία, τον Έρωτα, την Αγάπη και τη Διαφορετικότητά τους», πραγματεύεται ανθρώπινα αισθήματα όπως η φιλία. κυρίως μέσα από παραδείγματα της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, αλλά και από ιστορικές μορφές. Ταυτόχρονα εξετάζονται οι απόψεις μεγάλων φιλοσόφων για το θέμα, όπως ο Σωκράτης, ο Αριστοτέλης, ο Βάκων, και διερευνώνται ζητήματα όπως η φιλία των λαών, αλλά και «αποκλίνουσες» μορφές φιλίας, όπως η ομοφυλοφιλία.
Η τέταρτη ενότητα, «Θεωρητικά και Πρακτικά Μαθήματα Ηθικής Φιλοσοφίας», εστιάζει στα ζητήματα της ηθικής. Η διαχρονική εξέλιξη των ανθρώπινων ιδεών για την ηθική παρουσιάζεται μέσα από μια αναφορά στα θρησκευτικά και φιλοσοφικά συστήματα: Μωυσής, Βούδας, Αριστοτέλης, Ιησούς, Μωάμεθ, Μαρξ, Σαρτρ, κ.ά. Σε άλλα μαθήματα γίνεται αναφορά στους κώδικες ηθικής, τις ταξικές ρίζες της ηθικής, τις αξίες, και την εξέλιξη της ηθικής φιλοσοφίας. Το μέρος ολοκληρώνεται με μια συζήτηση επίδικων προβλημάτων, όπως η άμβλωση, το αν μπορεί να υπάρχει δίκαιος πόλεμος, κοκ.
Η πέμπτη, έκτη και έβδομη ενότητα αφιερώνονται στη λογική και την κοσμοθεωρία. Στην πέμπτη ενότητα, «Το Ανθρώπινο Λογικό και η Λογική Επιστήμη», συζητούνται η έννοια και τα θεμέλια του λογικού (αλήθεια, λογική κρίση, συλλογισμός), καθώς και τα είδη λογικής, τυπική και διαλεκτική. Το μέρος καταλήγει με μια αναφορά σε μερικά λογικά παράδοξα, όπως εκείνα του Ζήνωνα. Στην έκτη ενότητα, «Τα Μεγάλα Ερωτήματα της Μεταφυσικής Φιλοσοφίας για την Πρώτη Αρχή, το Θεό, την Ελευθερία, την Ψυχή, τον Θάνατο και την Ευτυχισμένη Ζωή», τοποθετούνται τα ερωτήματα για την «αρχή του κόσμου», της ύπαρξης του Θεού και τον αθεϊσμό. Γίνεται δε αναφορά στο ζήτημα της αναγκαιότητας και της ελευθερίας και τις απόψεις των Αρχαίων Ελλήνων αλλά και νεώτερων φιλοσόφων και επιστημόνων για την ψυχή (Πλάτων, Αριστοτέλης, Επίκουρος, χριστιανισμός, Φρόιντ, κοκ). Το μέρος ολοκληρώνεται με μια συζήτηση του θανάτου και των θρησκευτικών διδασκαλιών για τη «μετά θάνατο ζωή». Τέλος, στην έβδομη ενότητα, «Η Κοσμολογική Φιλοσοφία του Σύμπαντος», παρουσιάζονται οι κοσμολογικές θεωρίες για το Σύμπαν, με αναφορά και πάλι σε αρχαίους στοχαστές αλλά και σύγχρονους φυσικούς επιστήμονες: Αναξίμανδρος, Επίκουρος, Λουκρήτιος, Χόκινγκ, Στάινχαρντ και Τούροκ. Με αυτά τα εφόδια, ο συγγραφέας πραγματεύεται παραπέρα τα θεμελιώδη ερωτήματα της φυσικής φιλοσοφίας (τι είναι η ύλη, το σύμπαν, η κίνηση), μερικές πλευρές της σύγχρονης κοσμολογίας (βαρύτητα, μαύρες τρύπες, άπειρο ή πεπερασμένο σύμπαν, κυκλικότητα), την αιτιότητα και τη ζωή.
Στην επόμενη, όγδοη ενότητα, «Η Ζωή και η Διδασκαλία Αντρών και Γυναικών Φιλοσόφων», παρουσιάζονται οι απόψεις και οι διδασκαλίες συγκεκριμένων στοχαστών: αρχαίοι υλιστές, Ηράκλειτος, Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης, Επίκουρος, αρχαίες ελληνίδες φιλόσοφοι όπως η Υπατία, Κινέζοι, Ινδοί, Αιγύπτιοι και Βαβυλώνιοι, Βούδας και στοχαστές της σύγχρονης εποχής όπως οι Λοκ, Βολταίρος, Καντ, Χέγκελ, Δαρβίνος, Ένγκελς, Νίτσε, Τρότσκι, Λούξεμπουργκ, Γιάσπερς και Άρεντ.
Το βιβλίο ολοκληρώνεται με δυο μικρές ενότητες, «Παιδικό Θέατρο Φιλοσοφίας», όπου δίνονται παραδείγματα της παρουσίασης των απόψεων των φιλοσόφων σε παραστάσεις από παιδιά, και μια τελευταία με τη βιβλιογραφία, τις απαντήσεις των ασκήσεων του βιβλίου, καθώς και μερικά στοιχεία για το συγγραφέα.
Ενώ μπορεί να έχει κανείς αντιρρήσεις για θέσεις που έχει παρουσιάσει ο Δ. Ντούσας σε ορισμένα άλλα θέματα (π.χ. για τη μετανάστευση), το βιβλίο Απλά Μαθήματα Φιλοσοφίας για Παιδιά είναι μια ιδιαίτερα μεθοδική, ευσυνείδητη και αξιέπαινη προσπάθεια για τη μετάδοση της φιλοσοφικής γνώσης στους νέους. Με τρόπο απλό, εύληπτο και κατανοητό παρουσιάζονται σύνθετες έννοιες και ιδέες, βοηθώντας το παιδί να αποκτήσει ένα σταθερό υπόβαθρο, που θα του χρησιμεύσει ως βάση για την ανάπτυξη της σκέψης του και την παραπέρα μελέτη του πεδίου, εφόσον ταιριάζει με την κλίση του.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το πρώτο κεφάλαιο, όπου ο συγγραφέας δίνει αρκετά στοιχεία γύρω από την εξέλιξη των απόψεων πάνω στο θέμα της διδασκαλίας της φιλοσοφίας στους νέους, από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Όπως αναφέρει, ο πρώτος Έλληνας που δίδαξε φιλοσοφία σε εφήβους ήταν ο Αλκμάνας (700 π.Χ.), λυρικός ποιητής από τη Σπάρτη. Αργότερα, ο Πυθαγόρας ήταν ο πρώτος που ίδρυσε μια σχολή διδασκαλίας της φιλοσοφίας σε παιδιά και νέους. Ο Επίκουρος τασσόταν υπέρ της διδασκαλίας της φιλοσοφίας στους νέους, όπως έκανε και ο Πλούταρχος, θεωρώντας ότι αποτελεί «το μόνο φάρμακο για τις αρρώστιες της ψυχής και τα πάθη» (σελ. 44). Αντίθετη άποψη είχε ο Πλάτων, ο οποίος στην Πολιτεία του μεταθέτει τη διδασκαλία της φιλοσοφίας στην ώριμη ηλικία, με το επιχείρημα ότι οι νέοι δεν είναι ώριμοι για την ενασχόληση με τη φιλοσοφία.
Ο Ντούσας συντάσσεται με την πρώτη άποψη, αποκρούοντας τη θέση του Πλάτωνα ότι οι νέοι αναπόφευκτα θα μεταχειρίζονται τη φιλοσοφία σαν παιγνίδι, κάνοντας κατάχρηση και κακή χρήση της διαλεκτικής (σελ. 49). Αντιτείνει ότι ακριβώς η κατάλληλη γνωριμία με τη φιλοσοφία βοηθά το παιδί να περιορίσει τα ελαττώματά του και να καλλιεργήσει τις αρετές του. Μαθαίνει έτσι, όπως είχε υποδείξει ο Πλούταρχος, να ξεχωρίζει το ωραίο από το άσχημο, το δίκαιο από το άδικο, και να κρατάει στη ζωή του το μέτρο (σελ. 55).
Από τους σύγχρονους στοχαστές, ο Γιάσπερς επανέφερε το 1950 το ζήτημα της διδασκαλίας της φιλοσοφίας στα παιδιά. Θεωρούσε ότι η φιλοσοφική ικανότητα πρέπει να εξασκείται με βάση τα κείμενα κλασικών φιλοσόφων αλλά σε συνδυασμό με την επιστημονική έρευνα και εμπειρία. Ο Γιάσπερς αναφέρει στο βιβλίο του Εισαγωγή στη Φιλοσοφία ορισμένες τυπικές απορίες και παρατηρήσεις παιδιών, όπως «Τι υπήρχε πριν από την αρχή του κόσμου;», κοκ, που δείχνουν την τάση τους να θέτουν φιλοσοφικά ερωτήματα και τη γενικότερη τάση του ανθρώπου να φιλοσοφεί πηγαία (σελ. 63).
Ο Γιάσπερς δεν είχε προτείνει κάποιο πρόγραμμα διδασκαλίας της φιλοσοφίας ή ένταξής της στις πρώτες εκπαιδευτικές βαθμίδες, κάτι που έκανε αργότερα ο Μάθιου Λίπμαν, ιδρυτής στα 1974 του «Ινστιτούτου για την προώθηση της φιλοσοφίας στα παιδιά». Ο Λίπμαν υποστήριζε τη διδασκαλία της φιλοσοφίας ακόμη και σε παιδιά νηπιαγωγείου και δημοτικού, θέση την οποία συμμερίζεται ο Ντούσας, δίνοντας μια συνοπτική παρουσίαση των αρχών και της μεθοδολογίας του. Ωστόσο, ασκεί ταυτόχρονα κριτική σε ορισμένες πλευρές του προγράμματος του Λίπμαν, όπως ο αποκλεισμός των κλασικών φιλοσοφικών κειμένων, θεωρώντας ότι έτσι υποβαθμίζει την ικανότητα των παιδιών να γνωρίσουν και να κατανοήσουν τα ίδια τα φιλοσοφικά κείμενα. Κατά τον Ντούσα, η διδασκαλία των πηγών είναι θεμιτή, αφού γίνεται μια κατάλληλη διασκευή και προσαρμογή τους από τον διδάσκοντα στις ηλικίες των παιδιών που θα τα διδαχθούν. «Τα πάντα», γράφει, «μπορούν να διδαχθούν, αρκεί να βρούμε τους κατάλληλους τρόπους» (σελ. 29).
Μια άλλη κριτική του Ντούσα αφορά στη μεροληπτική επιλογή των φιλοσόφων που παρουσιάζονται από τη σχολή του Λίπμαν. Ενώ φιλόσοφοι όπως ο Αριστοτέλης, ο Λοκ, ο Καντ, ο Πόπερ, ο Πηρς και ο Ντιούι αποτελούν τη βάση του μορφωτικού του κινήματος, απουσιάζουν εντελώς οι μαρξιστές, όπως ο Μαρξ, ο Ένγκελς, ο Λένιν, ο Τρότσκι. Σύμφωνα με τον Ντούσα πρόκειται για σκόπιμη απόκρυψη, που συνάδει με τις προτεραιότητες του αστικού συστήματος εκπαίδευσης. Απώτερος στόχος είναι τελικά η διαμόρφωση μιας προσωπικότητας που υποτάσσεται στις φθαρμένες «αξίες» του «αιώνιου καπιταλισμού», καταλήγοντας να στενεύουν αντί να διευρύνονται οι ορίζοντες των νέων (σελ. 91).
Ο Ντούσας δεν κρύβει σε όλο το βιβλίο την υποστήριξή του στο υλιστικό, αθεϊστικό ρεύμα της φιλοσοφίας, το οποίο έχει συνδεθεί με το διαφωτισμό και το μαρξισμό. Υπογραμμίζει την αξία των υλιστικών παραδόσεων του Αριστοτέλη και του Επίκουρου, του διαφωτισμού του Ρουσώ και του Καντ, του επιστημονικού υλισμού του Δαρβίνου και των Τούροκ και Στάινχαρντ. Ωστόσο, και αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, υποστηρίζει την εξοικείωση του παιδιού με όλες τις φιλοσοφικές κατευθύνσεις, ακόμη και τις θεολογικές, τις οποίες παρουσιάζει άλλωστε στο βιβλίο με επιμέλεια. Είναι μέσα από τη σύγκριση των αντιτιθέμενων θεωρήσεων που μπορεί το παιδί, κατανοώντας καλύτερα τα φιλοσοφικά ερωτήματα, να οδηγηθεί με τη μεγαλύτερη βεβαιότητα σε ένα σωστό, προοδευτικό δρόμο.
Είναι μια θετική επίσης όψη της εργασίας του Ντούσα ότι βασίζεται στις ορθόδοξες απόψεις της επιστήμης, τις οποίες παραθέτει και ερμηνεύει κατανοητά. Έτσι, στο μέρος για το Σύμπαν (βλέπε σελ. 484-495), γίνεται μια συνοπτική αναφορά στις θεωρίες της σχετικότητας, των χορδών, και το κοσμολογικό μοντέλο της μεγάλης έκρηξης, στην εκδοχή των Στάινχαρντ και Τούροκ. Αυτό διαφοροποιεί θετικά το συγγραφέα από ορισμένους μαρξιστές και άλλους συγγραφείς που αντιτάσσονται στην επιστήμη, επιχειρώντας σε εκλαϊκευτικά ή σοβαρά έργα να αποδείξουν ότι ο δρόμος της είναι λαθεμένος και ότι η μεγάλη έκρηξη είναι μια μεταφυσική υπόθεση. Ο Ντούσας αντίθετα μεταδίδει στα νέα παιδιά το σεβασμό στην υπάρχουσα επιστήμη της φύσης. Συνδυάζοντας την αναφορά στις πιο πρόσφατες επιστημονικές θεωρίες με τις φιλοσοφικές εικασίες του Ηράκλειτου, του Αναξίμανδρου, κ.ά., τους δημιουργεί την αίσθηση ότι οι απαντήσεις στα αιώνια ερωτήματα της φιλοσοφίας μπορεί να θεμελιωθούν μόνο στις γνώσεις που μας προσφέρουν οι ίδιες οι φυσικές επιστήμες.
Κάθε μάθημα έχει έκταση δυο σελίδων, γεγονός που το κάνει πιο εύληπτο για τις ηλικίες στις οποίες απευθύνεται. Επιπρόσθετα, τα περισσότερα μαθήματα περιλαμβάνουν ερωτήσεις που βοηθούν το νεαρό αναγνώστη να εμπεδώσει τις προσφερόμενες γνώσεις, και αρκετά από αυτά αναφέρουν μια κατάλληλη ηλικία διδασκαλίας του θέματος.
Το βιβλίο προλογίζεται από τον Καθηγητή Πειραματικής Ψυχολογίας και Ψυχολογίας των Κινήτρων του Πανεπιστήμιου Κρήτης και συγγραφέα Νίκο Γ. Παπαδόπουλο. Στον πρόλογο, ο Παπαδόπουλος δίνει έμφαση στη διάσταση της εργασίας του Ντούσα ως μιας τεκμηριωμένης πρότασης για τη διδασκαλία της φιλοσοφίας στην εκπαίδευση, νηπιαγωγείο, δημοτικό, γυμνάσιο και λύκειο. Επισημαίνει δε την ανάγκη παιδιά και μεγάλοι να μελετήσουν τον βιβλίο με κριτικό τρόπο, έχοντας επίγνωση ότι κάθε προσπάθεια που ανοίγει νέους δρόμους έχει αναπόφευκτα και αδυναμίες.
Είναι βέβαιο ότι μια τέτοια μελέτη του βιβλίου θα ωφελήσει παιδιά και μεγάλους εξίσου.
*Ο Χρήστος Κεφαλής είναι μέλος της ΣΕ της Μαρξιστικής Σκέψης. Το 2017 κυκλοφόρησαν τα βιβλία του Λένιν. Η Διάνοια της Επανάστασης (εκδ. Τόπος) και Υπόθεση Κατίν. Η Ιστορική Αλήθεια και ο Ριζοσπάστης (εκδ. Επίκεντρο).
