Ο Σπύρος Αλεξίου συνομιλεί για το βιβλίο του και την επανάσταση που οδήγησε στην ίδρυση του ελληνικού κράτους με το Νίκο Γουρλά
Κυκλοφορεί εδώ και λίγες ημέρες το βιβλίο του ιστορικού Σπύρου Αλεξίου, με τίτλο «21 ρωγμές στην επίσημη ιστορία για το 1821» (εκδ. Τόπος). Το βιβλίο είναι μια φιλόδοξη προσπάθεια αναψηλάφησης της ιστορίας της επανάστασης που οδήγησε στην ίδρυση του ελληνικού κράτους. Για τα κίνητρα που οδήγησαν το συγγραφέα στην έκδοση κι άλλες πλευρές της εργασίας του συζητάμε στη συνέχεια με τον ίδιο.
Το βιβλίο μπορείτε να το παραγγείλετε ηλεκτρονικά στα βιβλιοπωλεία, όπως και από την ιστοσελίδα των εκδόσεων Τόπος (τηλ. 2108222835).
Τι σε παρακίνησε σε αυτό το συγγραφικό εγχείρημα;
Ο κύριος λόγος είναι η γοητεία που, από τα παιδικά μου χρόνια, ασκούσε η Επανάσταση του 1821. Γοητεία που με έσπρωχνε να ψάχνω και όσο έψαχνα ανατρέπονταν οι βεβαιότητες που η επίσημη σχολική ιστορία είχε ενσταλάξει. Ανατρέπονταν όμως και βεβαιότητες της «άλλης πλευράς», ας την ονομάσουμε γενικά «αριστερή ιστοριογραφία», και με τις οποίες διαμορφώσαμε τη μετέπειτα αντίληψή μας για τα ιστορικά γεγονότα. Οπότε αυτό το ταξίδι γινόταν όλο και πιο ενδιαφέρον. Είναι ένα συγκλονιστικό γεγονός, με τρομερές αντιφάσεις, με ανατροπή κάθε «φρόνιμου υπολογισμού», με σεισμικές επιδράσεις στη διεθνή ισορροπία. Μια πραγματική Επανάσταση.
Τελικά τί χρειάζεται ένα νέο βιβλίο για το 1821;
Στον Πρόλογο του βιβλίου ο Αλέκος Αναγνωστάκης, ο σπουδαίος αυτός μαρξιστής διανοούμενος που με τιμά προλογίζοντάς το, αναφέρει πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία:
«Ενδεικτική και αποκαλυπτική αυτού του αυξανόμενου ενδιαφέροντος είναι η πορεία των εκδόσεων σε ιστορικά δοκίμια, η δραστηριότητα σε αφιερώματα, συζητήσεις, μελέτες, διδακτορικά και δημοσιεύσεις που αφορούν την Επανάσταση του ’21. Από την έναρξη της Μεταπολίτευσης, την 45ετία 1974-2019, στην Ελλάδα εκδόθηκαν 15.900 βιβλία ιστορίας. Από αυτά τα 2.837, το 18% του συνόλου δηλαδή, αφορούν την Επανάσταση.
Μόνο την τελευταία δεκαετία (2009-2019) εκδόθηκαν 1.215 και το 42,8% του συνόλου των ιστορικών εκδόσεων για το 1821 όλης της Μεταπολίτευσης (στοιχεία από την Εθνική Βιβλιοθήκη)».
Όσο πλησιάζαμε στη συμπλήρωση 200 χρόνων από την Επανάσταση όλα τα ιδεολογικά ρεύματα ενέτειναν την εκδοτική τους δραστηριότητα. Κατανοούν τη σημασία της αντιπαράθεσης γύρω από ιστορικά γεγονότα. Αυτό διαλεκτικά δένεται με το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού που εντείνεται όσο εντείνεται η κοινωνική κρίση και οξύνονται οι αντιθέσεις.
Ειδικά για την Επανάσταση του 1821 το ενδιαφέρον κορυφώνεται καθώς εδραιώνεται η αίσθηση πως πολλά πρέπει να αναζητηθούν, να επαναπροσεγγιστούν. Προϋπόθεση για αυτό είναι πολλά στοιχεία που επιμελώς κρύβονται να ξανάρθουν στην επιφάνεια. Αυτήν ακριβώς την ανάγκη υπηρετεί πρωτίστως το συγκεκριμένο βιβλίο. Άλλωστε, όπως θα θυμάστε, όταν δημοσιεύονταν στο kommon.gr ορισμένα από αυτά τα άρθρα αναγνώστες/τριες δήλωναν έκπληκτοι για γεγονότα και καταστάσεις που παρουσιάζονται. Κι όμως έχουν δημοσιευτεί ξανά, αλλά η επίσημη ιστορία τα αποκρύπτει.
Ποιο είναι κατά τη γνώμη σου το ζητούμενο της Επιτροπής που δημιουργήθηκε και των εκδηλώσεων που έχουν ανακοινωθεί;
Η Επιτροπή ξεκίνησε με έναν ισχυρό συμβολισμό, την επιλογή της Γ. Αγγελοπούλου στη θέση της Προέδρου της. Πρόσωπο – σύμβολο του ελληνικού κεφαλαίου, ειδικά του βιομηχανικού – εφοπλιστικού συμπλέγματος, με ισχυρούς δεσμούς με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, εκφραστής της συνέχειας με την προηγούμενη «μεγάλη ιδέα» των Ολυμπιακών αγώνων του 2004. Στη στελέχωσή της κυριαρχούν εκφραστές του «αναθεωρητικού ρεύματος», του πιο επιθετικού ιδεολογικού ρεύματος της αστικής τάξης. Το ζητούμενο είναι ξεκάθαρο: η ιδεολογική ηγεμονία του ακραίου νεοφιλελεύθερου ρεύματος με εργαλειοποίηση ενός κορυφαίου ιστορικού γεγονότος και με εμφανείς προβολές στο σήμερα.
Σε αυτό το πνεύμα πρέπει να δούμε και τις «εκδηλώσεις». Σίγουρα η πανδημία έχει αλλάξει τους σχεδιασμούς, υπό κανονικές συνθήκες θα ζούσαμε ένα ιδεολογικό κρεσέντο με αποθέωση της κακογουστιάς, είναι γνωστή η αισθητική της ελληνικής αστικής τάξης και των εκπροσώπων της. Τελικά θα «τιμήσουν» την επέτειο με στρατιωτική παρέλαση και όπως μας είπε η κυβερνητική εκπρόσωπος, «θα είναι ένα ποιοτικό και πολύ υπερήφανο θέαμα». Αδυνατώ να κατανοήσω πως μια παρέλαση μπορεί να είναι… «ποιοτικό θέαμα»! Το ιδεολογικό στίγμα θα είναι η «εθνική ενότητα», που φυσικά σε καμία περίπτωση δεν υπήρξε στην Επανάσταση, ενώ μπροστά μπροστά θα είναι οι εκπρόσωποι της Αγγλίας και της Γαλλίας, οι «προστάτες». Τα μηνύματα σαφή. Φυσικά δε θα τελειώσει τόσο εύκολα. Όλη τη χρονιά θα υπάρχουν εκδηλώσεις, ειδικά μετά το «άνοιγμα» και με ιδιαίτερη στόχευση στη νεολαία.
Ποια είναι τα κύρια ρεύματα που συγκρούονται στην ερμηνεία του 1821;
Το επίσημο εθνικό αφήγημα γράφεται από το ελληνικό κράτος. Αυτό που επεδίωξαν οι κυρίαρχες κοινωνικά δυνάμεις ήταν η κάθαρσή τους, η αποτίναξη των συλλογικών ενοχών που αισθάνονταν λόγω της εχθρικής προς την Επανάσταση στάση τους. Η προβολή του ιδεολογήματος πως «όλοι μαζί κάναμε την επανάσταση» (όπου «όλοι» Έλληνες και Ορθόδοξοι, μετέπειτα περίτεχνο εθνικό κατασκεύασμα…) ήταν όρος για την εμπέδωση της ιδεολογικής και πολιτικής κυριαρχίας τους, μαζί φυσικά με την εξαφάνιση της κοινωνικής διάστασης της Επανάστασης, του «μπουζουκιού του Ρήγα», όπως ειρωνικά έλεγαν.
Από τις αρχές του 20ου αιώνα η επίσημη εκδοχή αμφισβητήθηκε. Το ρεύμα της αμφισβήτησης, συνδεδεμένο με το εργατικό και σοσιαλιστικό κίνημα, έφερε στην επιφάνεια πολύτιμες πηγές και ακολουθώντας επιστημονική μεθοδολογία θα καταφέρει να εγγράψει στην κοινωνική συνείδηση μια διαφορετική οπτική. Δεν θα αποφύγει όμως την παγίδα της «αντίστροφης πορείας»: Σε πολλές περιπτώσεις η μελέτη των ιστορικών γεγονότων δεν αξιοποιήθηκε για την εξαγωγή συμπερασμάτων, χρήσιμων για την ιδεολογική ολοκλήρωση και τις πολιτικές εκτιμήσεις, αλλά αντίθετα επιχειρήθηκε η προσαρμογή των δεδομένων σε προαποφασισμένα ιδεολογικά σχήματα και πολιτικές αποφάσεις.
Διαμορφώθηκε λοιπόν ένα «παράδοξο»: η παντοδυναμία της αστικής τάξης δεν εκφραζόταν με ανάλογη κυριαρχία στο ιδεολογικό πεδίο με τη διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης. Αυτό το κενό επιχειρεί από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 να καλύψει το «αναθεωρητικό ρεύμα». Παίρνοντας αποστάσεις από το επίσημο αφήγημα επικεντρώνει στην προσπάθεια να αποδείξει πως η απελευθέρωση ήταν έργο ευφυών επιλογών πολιτικών που στόχευαν στη δημιουργία ενός αστικού, δυτικού τύπου κράτους και ο μόνος τρόπος ήταν η οικονομική και πολιτική εξάρτηση από τις «δυτικές δημοκρατίες». Στόχος η αποδόμηση του ρόλου της διαδικασίας της Επανάστασης ως καταλυτικού παράγοντα για την κοινωνική εξέλιξη. Μας απελευθέρωσαν οι Άγγλοι, οι Γάλλοι, οι ξένες τράπεζες, οι παραγγελίες για μεγάλα εξοπλιστικά προγράμματα, οι φιλελεύθεροι αστοί, οι πλούσιοι Έλληνες της διασποράς, οι πλούσιοι καραβοκύρηδες, οι εξέχοντες φιλέλληνες… όλοι εκτός από αυτούς που έκαναν την Επανάσταση, εκτός από αυτούς που πολεμούσαν, εκτός από τις 200.000 νεκρούς. Είναι, νομίζω, τόσο προφανείς οι στόχοι.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν σημαντικές προσπάθειες προσέγγισης της Επανάστασης με υλιστική οπτική. Προσπάθειες αντίστασης στην ιδεολογική καταιγίδα του συστήματος αλλά και σε αντιδιαλεκτικές θέσεις που εξαφανίζουν τον καθοριστικό ρόλο των ιμπεριαλιστικών κέντρων και το ασήκωτο φορτίο της εξάρτησης με το οποίο γεννήθηκε το ελληνικό κράτος ή, ακόμα χειρότερα, θεωρούν «εθνικιστική μόλυνση» την αναγνώριση της εθνικοαπελευθερωτικής διάστασης της Επανάστασης. Προσπάθειες που στέκονται με σεβασμό απέναντι στους σκαπανείς της προοδευτικής ιστοριογραφίας, σεβασμός που εκδηλώνεται πρωτίστως με την κριτική στάση και την προσπάθεια αποφυγής των μεθοδολογικών λαθών. Υπήρξαν έργα – ορόσημα σε αυτήν την πορεία όπως τα «Καπάκια» του Κ. Παπαγιώργη ενώ μόλις τους τελευταίους μήνες είχαμε το έργο του Λ. Μοίρα για το ’21 από τη σκοπιά των Οθωμανών, τη μελέτη του Χ. Ρέππα «Διαφωτισμός και Επανάσταση», το έργο του Δ. Ψαρρά για τον Ρήγα Φεραίο, το βιβλίο του Δ. Ελευθεράτου, που αν και μιλά για το «μετά», ουσιαστικά γεννιέται μέσα στην Επανάσταση. Σε αυτήν την κατεύθυνση φιλοδοξεί να συμβάλλει και η δική μου προσπάθεια.
Κατά τη διάρκεια της αναζήτησης, υπήρξαν άγνωστες «λεπτομέρειες» που σου προξένησαν ιδιαίτερη εντύπωση;
O κατάλογος είναι ατελείωτος. Ενδεικτικά, ως έναν βαθμό και ανεκδοτολογικά, να αναφέρω ορισμένες «λεπτομέρειες» που στην πραγματικότητα μόνο τέτοιες δεν είναι:
-
Το δοκίμιο «Συνοπτικά περί Τουρκίας» που έγραψε το 1820 ο Μαυροκορδάτος.
-
Η δολοφονία των περισσότερων από τους λαϊκούς ηγέτες που πρωτοστάτησαν στην Επανάσταση, τον πρώτο κιόλας χρόνο, από ελληνικό χέρι. Αναφέρω ορισμένους: Βλαδιμηρέσκου, Καρατζά, Οικονόμου, Βασιλείου.
-
Οι λαϊκές συνελεύσεις στη Σάμο.
-
Τα δάνεια της Επανάστασης και οι απίστευτες ομοιότητες με τα μνημόνια, ακόμη και στη ρητορική της δικαιολόγησής τους.
-
Το Μεσολόγγι! Τα πάντα. Δυσάρεστη έκπληξη το γεγονός πως στην κορύφωση της πολιορκίας η ελληνική κυβέρνηση έστειλε στρατό στη …Βυρηττό(!), βοήθεια στον εμίρη Μπεσίνι αντί να τον στείλει στο Μεσολόγγι. Ευχάριστη η μεταμεσονύχτια διαδήλωση φοιτητών στο Παρίσι όταν έγινε γνωστή η Έξοδος.
-
Το σάπιο μπαρούτι με το οποίο «εφοδίασαν» οι Κόχραν και Τσωρτς τους Έλληνες πολεμιστές πριν από τη μάχη του Ανάλατου.
-
Η ανατίναξη των καλύτερων πολεμικών πλοίων του ελληνικού στόλου από τον…ναύαρχό του, τον Μιαούλη!
Η επανάσταση του 1821 πιστεύεις ότι έχει κάτι να διδάξει τους σημερινούς επαναστάτες;
Η ιστορία γενικά είναι ένα ανεκτίμητης αξίας σχολείο. Εύκολα θα μπορούσε να επικαλεστεί κανείς την ενασχόληση όλων των μεγάλων επαναστατών του παρελθόντος με αυτήν. Πιστεύω πως πολύ πειστική απόδειξη είναι και η τεράστια κινητοποίηση των κυρίαρχων δυνάμεων, η επιστράτευση ανθρώπινου δυναμικού, επικοινωνιακών μέσων και ο πακτωλός οικονομικών πόρων. Ένα βασικό δίδαγμα από το παρελθόν είναι οι πως αστοί δεν ξοδεύουν ποτέ χωρίς λόγο.
Η Επανάσταση του 1821 δίνει όχι ένα αλλά πολλά διδάγματα. Αρχικά, πως η εκτίμηση του συσχετισμού δυνάμεων δεν μπορεί να είναι στατικός υπολογισμός αριθμών. Με αυτήν τη λογική ποτέ στην ιστορία δεν θα είχε γίνει καμία επανάσταση, ο συσχετισμός αρχικά ήταν πάντα εις βάρος των επαναστατών. Το 1821 απέδειξε πώς ο συσχετισμός είναι μια δυναμική διαδικασία, στη διαμόρφωσή του παίζουν καθοριστικό ρόλο οι κοινωνικές ανάγκες και η μεγάλη δύναμη των ιδεών.
Επίσης, η ίδια η έκβαση της Επανάστασης δεν πρέπει να εκτιμάται στατικά. Αλήθεια, η Γαλλική ή η Ρώσικη επανάσταση νίκησαν τυπικά; Είναι αμφίβολο! Κανείς όμως δεν αμφισβητεί πως άλλαξαν τον κόσμο. Αντίστοιχα, και στις αναλογίες φυσικά, το 1821 για άλλους ηττήθηκε ή για άλλους έφτασε ως του δρόμου τα μισά. Κι όμως δημιούργησε – πέρα από κάθε προσδοκία – ελληνικό κράτος και στην ουσία κλόνισε ανεπανόρθωτα την ασάλευτη τάξη της Ιεράς Συμμαχίας.
Η Επανάσταση λοιπόν και μπορεί να γίνει και μπορεί να νικήσει. Αυτό είναι το μεγάλο μήνυμα του 1821, γύρω από αυτό τελικά γινόταν και γίνεται θα γίνεται η ιδεολογική μάχη. Ας τη δώσουμε!
