Τα τελευταία χρόνια, παρατηρούμε μια σταδιακή, αλλά σταθερή στροφή πολλών κυβερνήσεων της Ευρώπης –ακόμη και κυβερνήσεων που αυτοτοποθετούνται στο κέντρο ή στο φιλελεύθερο τόξο– προς αντιμεταναστευτικές πολιτικές, που δανείζονται ρητορική, στρατηγικές και εργαλεία από την φαρέτρα της Ακροδεξιάς. Αυτή η ιδεολογική και πολιτική μετάλλαξη δεν αποτελεί απλώς προσαρμογή σε «ρεαλιστικές» πιέσεις, αλλά ένα φαινόμενο ευρύτερης σημασίας: η Ακροδεξιά καταφέρνει να επιβάλει την πολιτική της ατζέντα, ακόμα και όταν δεν βρίσκεται στην εξουσία.
Μέχρι πριν από δύο δεκαετίες, η ξενοφοβική ρητορική, οι πολιτικές εσωτερικών συνόρων και η στοχοποίηση των μεταναστών αποτελούσαν περιθωριακές θέσεις, τις οποίες υιοθετούσαν αποκλειστικά οργανώσεις και κόμματα που ανήκαν, μεταξύ άλλων, στην υπερσυντηρητική, μισαλλόδοξη και ξενοφοβική δεξιά. Η Ακροδεξιά απευθυνόταν σε πολύ συγκεκριμένο και σχετικά περιορισμένο ακροατήριο, ενώ θεωρούνταν και αντιμετωπιζόταν σε ένα βαθμό ως απειλή για τη φιλελεύθερη δημοκρατία κι τα ανθρώπινα δικαιώματα. Εντούτοις, η οικονομική κρίση του 2009, οι προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές, η άνοδος του λαϊκιστικού λόγου, καθώς και το διαδίκτυο, το οποίο επέτρεψε στην ακροδεξιά να βρει έναν κοινό
(διαδικτυακό) «τόπο», μεταξύ άλλων, μετέτρεψαν το «αντισυστημικό» σε πολιτική μόδα και τον φόβο του «Άλλου» σε πολιτικό εργαλείο.
Σε αυτό το πλαίσιο, κόμματα και οργανώσεις, που μέχρι πρότινος υποστήριζαν πολιτικές ένταξης ή τουλάχιστον πιο μετριοπαθείς μορφές ελέγχου της μετανάστευσης, άρχισαν να υιοθετούν πιο σκληρές γραμμές. Η μετατόπιση αυτή δεν έγινε απότομα.Αντίθετα, χαρακτηρίστηκε από μία στρατηγική «υιοθέτησης χωρίς αναγνώριση» των ακροδεξιών αφηγημάτων, κανονικοποιώντας τους αποκλεισμούς.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η Δανία, η Ιταλία, η Ελλάδα, σύμφωνα με τις τελευταίες δηλώσεις, και η Γαλλία. Δεν πρέπει, όμως να καθαγιάζουμε ή να θεωρούμε πως η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι αντίθετη προς αυτό, αφού η τελευταία λίγα πράγματα κάνει για να βοηθήσει την ένταξη—και όχι την ενσωμάτωση—των εισερχόμενων μεταναστευτικών και προσφυγικών ροών. Καθυστερημένη και κακή πρόσβαση σε υπηρεσίες ασύλου, περιορισμός της παροχής κοινωνικών επιδομάτων, ενδυνάμωση μηχανισμών απέλασης και απονομή ιθαγένειας με αυστηρά κριτήρια.
Οι κυβερνήσεις που προχωρούν σε τέτοιες πολιτικές το κάνουν –όπως δηλώνουν– για να αντιμετωπίσουν την «πραγματική ανησυχία των πολιτών» και να «στερήσουν έδαφος» από τα ακροδεξιά κόμματα. Ωστόσο, η στρατηγική αυτή, πιθανώς γνωστή ως“repressive mainstreaming” (κατασταλτική ενσωμάτωση) έχει μακροπρόθεσμα αντίθετα αποτελέσματα: όχι μόνο δεν αναχαιτίζει την ακροδεξιά, αλλά ενισχύει τη θέση της, αφού επιβεβαιώνει τις βασικές της αφηγήσεις. Όταν το «μετριοπαθές» πολιτικό φάσμα υιοθετεί την ατζέντα του φόβου, της ανασφάλειας και της πολιτισμικής απειλής, τότε ο ψηφοφόρος είναι πιθανό να προτιμήσει το αυθεντικό, και όχι την απομίμηση.
Το πιο ανησυχητικό στοιχείο αυτής της πολιτικής μετάλλαξης είναι ότι δεν περιορίζεται μόνο στο πολιτικό επίπεδο. Η αντιμεταναστευτική ατζέντα περνά πλέον σταθερά στους θεσμούς, στο νομικό σύστημα και στη δημόσια διοίκηση. Οι μηχανισμοί ασύλου γίνονται πιο περίπλοκοι και λιγότερο φιλικοί. Οι ΜΚΟ στοχοποιούνται κι χαρακτήρες δολοφονούνται. Η ευρωπαϊκή πολιτική για το άσυλο μετατρέπεται σε ένα σύστημα αποτροπής και απομάκρυνσης, παρά προστασίας και ένταξης.
Με άλλα λόγια, το πρόβλημα δεν είναι μόνο ότι μη (ακρο-) δεξιές κυβερνήσεις υιοθετούν ακροδεξιές πολιτικές για να κερδίσουν ψήφους. Το πρόβλημα είναι ότι, μέσα από αυτή τη διαδικασία, αλλάζει το ίδιο το θεσμικό και ιδεολογικό πλαίσιο εντός του οποίου εξελίσσεται η πολιτική. Καθίσταται κανονική η εξαίρεση, φυσιολογικό το αυταρχικό, θεμιτή η παραβίαση των δικαιωμάτων στο όνομα της «εθνικής ασφάλειας», της αλλοίωσης του έθνους και της εθνικής ομοιογένειας.
Σε αυτά συμβάλλει και η απουσία ηχηρού αριστερού ριζοσπαστικού πόλου σε πολλές χώρες της Ευρώπης, ενώ, όπου υπάρχει, φαίνεται να βρίσκεται σε βαθύ ύπνο ή να έχει υποχωρήσει και να έχει δεχτεί πως ο κόσμος ζητά την ενίσχυση της ασφάλειας στα σύνορα, παρόλο που αυτό δεν θα αλλάξει την καθημερινότητά των πολιτών. Η απάντηση θα πρέπει να είναι η ηχηρή υπεράσπιση των δικαιωμάτων των μεταναστών και προσφύγων, η ενίσχυση των πολιτικών ένταξης και η καταπολέμηση του ρατσισμού.
Μιλάμε για πολιτικές, οι οποίες μπορεί να ακούγονται ολότελα ξένες, πρόκειται, όμως, για πολιτικές οι οποίες συνδέονται άρρηκτα με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αν τα τελευταία θυσιάζονται στον βωμό της εκλογικής σκοπιμότητας, τότε η δημοκρατία χάνει την βασική της λειτουργία, την υπεράσπιση των μειοψηφούντων και αδύναμων. Σε αυτό το σκηνικό, η ευθύνη των πολιτών, των κοινωνικών κινημάτων, των διανοουμένων και των πραγματικά προοδευτικών δυνάμεων είναι τεράστια. Δεν αρκεί πλέον η σιωπηλή ανοχή ή η συμπόρευση. Οφείλουμε να αναδείξουμε αυτό που πολλοί επιχειρούν να αποκρύψουν: ότι η Ακροδεξιά μπορεί να μην κυβερνά με το όνομά της, αλλά οι ιδέες της έχουν ήδη εισβάλει στο κέντρο της πολιτικής εξουσίας.
Ο Αναστάσιος Ζησίμου, είναι πολιτικός επιστήμονας
