Απομαγνητοφώνηση και επιμέλεια: Βασίλη Γάτσιου
Το παρόν κείμενο καταγράφει τη θεώρηση του διακεκριμένου μαρξιστή ιστορικού Νίκου Ψυρούκη όπως παρουσιάστηκε στην εκπομπή «ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ» της ΕΡΤ με θέμα: «Πως γράφεται η ιστορία».
Στο συγκεκριμένο επεισόδιο της σειράς ντοκιμαντέρ, που βρίσκεται στο αρχείο του τηλεοπτικού προγράμματος της ΕΡΤ, μιλούν επίσης: o πρώην πρωθυπουργός Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο καθηγητής Νίκος Σβορώνος και ο ιστορικός Κωστής Μοσκώφ για την έννοια της ιστορίας, για το καθήκον του ιστορικού και για τα προβλήματα και τις προκλήσεις που ενέχει η συγγραφή της ιστορίας. Παρ’ ότι η συνέντευξη δόθηκε περίπου σαράντα χρόνια πριν, διατηρεί στο ακέραιο τη διαχρονικότητα και την επικαιρότητά της
Ιστορία και αλήθεια
«Το πρόβλημα είναι η ιστορία και η αλήθεια. Βέβαια είναι τεράστιο πρόβλημα και θα πρέπει να εξεταστεί από πολλές πλευρές για να φωτιστεί ολόπλευρα. Σε μία συνέντευξη αυτό είναι αδύνατο για αυτό θα είμαι συνοπτικός και κατ’ ανάγκη θα καταφύγω και σε ορισμούς που εμπεριέχουν κίνδυνο απλούστευσης και σχηματοποίησης για αυτό συγνώμη από την αρχή.
H ιστορία είναι η πραγματικότητα, τα πραγματικά φαινόμενα που συντελούνται με χρονική διαδοχή και το κοινωνικό γίγνεσθαι κατά συνέπεια είναι μία αυταπόδεικτη αλήθεια και υπάρχει ιστορία και αλήθεια, δεν βρίσκονται καθόλου σε αντίθεση.
Το πρόβλημα είναι ότι η αλήθεια αυτή δεν φανερώνεται στους ανθρώπους από μόνη της χρειάζεται να την κατακτήσουν. Και αυτή η ανάγκη είναι που δημιούργησε και την επιστήμη της ιστορίας ή την ιστοριογραφία όπως λένε. Η ιστοριογραφία κατά συνέπεια είναι η επιστήμη που συλλαμβάνει, καταγράφει, περιγράφει, ερμηνεύει και ιδιαίτερα θεωρητικά επεξεργάζεται το κοινωνικό γίγνεσθαι, την ενιαία ροή του κοινωνικού γίγνεσθαι.
Αλλά και εδώ τα πράγματα πάλι επίσης δεν είναι απλά γιατί εκείνο που ενδιέφερε πάντα τους ανθρώπους από την αρχαιότητα και παλιότερα είναι ποια δύναμη κινεί την κοινωνική εξέλιξη.
Ποια δύναμη και ποια αίτια είναι που προκαλούν τα κοινωνικά φαινόμενα όπως είναι η πολιτική, η κοινωνική ζωή, η οικονομική ζωή, η καλλιτεχνική ζωή και τα λοιπά.
Τρεις τάσεις για την ερμηνεία της ιστορικής αλήθειας
Πάνω στο ερώτημα αυτό το βασικό, δίνοντας ο άνθρωπος απάντηση, δημιούργησε από την αρχαιότητα τρεις βασικές τάσεις για την ερμηνεία της ιστορικής αλήθειας.
Είναι πρώτα από όλα, η πιο παλιά, η θεολογική- μυθολογική η οποία δυστυχώς υπερισχύει μέχρι σήμερα. Η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων πιστεύουν σε θεολογικές ερμηνείες της ζωής τους και του γίγνεσθαί του.
Η ιδεαλιστική, η οποία καταλήγει στη θεολογική.
Και υπάρχει και η υλιστική αντίληψη, εκείνη η οποία ακριβώς παραδέχεται την αυθεντικότητα της αντικειμενικής πραγματικότητας και προσπαθεί να βρει τους νόμους που κινούν την κοινωνία και την οδηγούν σε εξέλιξη.
Η τελευταία αυτή κοσμοθεωρητική αντίληψη κατέληξε στον διαλεκτικό υλισμό ο οποίος είναι και αυτός που έδωσε σάρκα και οστά στην επιστήμη της ιστορικής έρευνας.
Βέβαια υπάρχουν πολλές εκδοχές μέχρι σήμερα και πολλές ερμηνείες, αλλά σαν επιστήμη ο διαλεκτικός υλισμός επειδή δέχεται την εξέλιξη, διαρκώς εξελίσσεται ο ίδιος, δεν σταματάει ποτέ και διαρκώς ανακαλύπτει και καινούργιες αλήθειες της ιστορικής πραγματικότητας.
Βέβαια υπάρχει πάντοτε το μεγάλο πρόβλημα. Ποιος είναι ο σκοπός της ιστορικής έρευνας, της ιστορικής επιστήμης. Δεν είναι ασφαλώς η περιέργεια. Η περιέργεια δεν αποτελεί τον σκοπό και τους στόχους της για να μάθει γιατί και πώς γίνεται το ένα ή το άλλο γεγονός.
Ο υπέρτατος σκοπός της επιστήμης της ιστορίας είναι να ερμηνεύσει και ταυτόχρονα να γίνει κινητήρια δύναμη αλλαγών της κοινωνίας, δηλαδή είναι ένα εργαλείο επαναστατικής αλλαγής της κοινωνίας.
Κρίσιμο ερώτημα
Τώρα, υπάρχει και δεύτερο ερώτημα: Γιατί διάφοροι ερμηνευτές της ιστορίας, μελετητές ιστορίας που αποδέχονται αυτές τις γενικές αλήθειες, δηλαδή το διαλεκτικό υλισμό καταλήγουν σε διαφορετικά συμπεράσματα για το ένα και το αυτό γεγονός;
Σαν επιστήμη η ιστορική έρευνα που βασίζεται στο διαλεκτικό υλισμό ξέρει ότι ο άνθρωπος είναι και υποκείμενο και αντικείμενο και ταυτόχρονα καλείται σαν υποκείμενο να ερευνήσει το αντικείμενο. Κατά συνέπεια, όσο υπερτερεί ο υποκειμενισμός στον ερευνητή τόσο δεν προσεγγίζει την αλήθεια και όσο αντίθετα μειώνει τον υποκειμενισμό του τόσο προσεγγίζει περισσότερο την αλήθεια.
Το λοιπόν, δεν είναι καθόλου περίεργο ένας οπαδός του διαλεκτικού υλισμού να μην καταφέρει να προσεγγίσει την αλήθεια γιατί υπερτέρησε ο υποκειμενισμός του, δηλαδή έπεσε ο ίδιος σε ιδεαλισμό.
Επίσης υπάρχει και κάτι άλλο, ότι επειδή διαρκώς η αλήθεια εξελίσσεται για αυτό και η ιστορία ανακαλύπτει σχετικές αλήθειες, εφόσον η ανθρωπότητα διαρκώς εξελίσσεται και η αλήθεια της διαρκώς εξελίσσεται και κατά συνέπεια οι αλήθειες είναι σχετικές.
Να φέρουμε ένα παράδειγμα: Τον καιρό της κατοχής για μας οι Γερμανοί, οι Ιταλοί, οι Βούλγαροι ήταν κατακτητές. Σήμερα οι Γερμανοί, οι Ιταλοί είναι σύμμαχοι οι Βούλγαροι είναι φίλοι. Ποιο από τα δύο είναι αλήθεια; Και το ένα και το άλλο. Άρα για αυτό έχουν και σχετικότητα οι αλήθειες.
Συνεπώς επειδή η επιστήμη διαρκώς εξελίσσεται για αυτό και η κοινωνία διαρκώς εξελίσσεται για αυτό είναι και δυνατόν να υπάρξουν διαφορετικές συλλήψεις και διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου του διαλεκτικού υλισμού και ιδιαίτερα σε περιόδους παρακμής όπως είναι η σημερινή, η δική μας.
Να παρουσιάζεται το φαινόμενο νοήματα, όροι, ετικέτες κοινές, να καλύπτουν τελείως διαφορετικά και αντίθετα κοινωνικά συμφέροντα και κοινωνικές καταστάσεις.
Η μετατροπή του διαλεκτικού υλισμού από επιστήμη σε δόγμα όπλο στα χέρια της κρατικής αστικής τάξης στην διαμάχη της για την εξουσία με την παραδοσιακή αστική τάξη.
Και αυτό το αναφέρω συγκεκριμένα με το διαλεκτικό υλισμό διότι ο διαλεκτικός υλισμός, θεμελιωμένος από το Μαρξ μέσα από μία ισχυρή κριτική κατά της φιλελεύθερης αστικής τάξης του 19ου αιώνα, δίνει τη δυνατότητα αργότερα με τις τροποποιήσεις που γίνονται στην κοινωνία και με την εμφάνιση της κρατικής αστικής τάξης να γίνει και όπλο της κρατικής αστικής τάξης των γραφειοκρατών για να απωθήσουν την παραδοσιακή αστική τάξη από την εξουσία.
Αυτό όμως μπορούμε εύκολα να το εντοπίσουμε από το γεγονός ότι σε αυτή την περίπτωση ακριβώς ο διαλεκτικός υλισμός παύει να είναι επιστήμη και γίνεται δόγμα.
Για να διδαχθεί η ιστορική αλήθεια πρέπει να τη χρειάζεται η κοινωνία η ίδια. Νομίζω ότι στην εποχή μας δεν τη χρειάζεται την ιστορική αλήθεια. Βρισκόμαστε σε μία, όπως είπαμε, περίοδο βαθιάς παρακμής και η ιστορική αλήθεια σαν κινητήρια δύναμη αλλαγής δεν μπορεί να είναι αποδεκτή, για αυτό και δεν διδάσκεται η ιστορική αλήθεια σε κανένα επίπεδο.
Και αυτό μπορούμε επίσης να το δούμε και με τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεται η ιστορία στην εκπαίδευση και γενικότερα μέσα στην κοινωνία. Θα σας φέρω μερικά παραδείγματα σημερινά, στοιχεία του 1983. Το ελληνικό κράτος ξόδεψε για βοήθεια στις βιβλιοθήκες 46 εκατομμύρια δραχμές που σημαίνει περίπου 5 δραχμές κατά άτομο, για τον αθλητισμό έδωσε φέτος 504 δραχμές κατά άτομο, για τις Ένοπλες Δυνάμεις περίπου 40.000 δραχμές κατά άτομο και για τη συντήρηση του κρατικού μηχανισμού πάνω από 40.000 δραχμές κατά άτομο.
Συνολικά ο κάθε Έλληνας πολίτης πληρώνει περίπου 280.000 δραχμές για τη διατήρηση του κράτους. Βρισκόμαστε σε μία εποχή όπου ο κρατισμός βρίσκεται σε αποθέωση.
Αυτό σημαίνει ότι βρίσκεται σε αποθέωση η κοινωνία των πολιτών και πολίτης σημαίνει άτομο ξεκομμένο από το περιβάλλον του και από την κοινωνία. Απαλλοτριωμένο και αλλοτριωμένο, υπάκουο στην τυφλή δύναμη της εξουσίας, της κρατικής εξουσίας.
Είναι ο τύπος που έδωκε ο Βάρναλης λέγοντας ακριβώς ότι «ο λαός θέλει έναν αρχηγό με φωνή τρομπόνι με λειρί στο κούτελο για να τον θαμπώνει.» Τέτοιους θέλει και για αυτό στην εποχή μας κυρίως η ιστορία παίζει το ρόλο της αγωγής του πολίτη και όχι της δημιουργίας του ανθρώπου.
Ο Ιστορικός και οι παραχαράξεις της ιστορίας
Ο άνθρωπος που είναι και ο υπέρτατος σκοπός της ιστορίας, η δημιουργία του ανθρώπου της ιστορικής έρευνας, είναι το τελείως αντίθετο, είναι ο συνειδητός παράγοντας μιας κοινωνικοποιημένης κοινωνίας.
Βέβαια όχι με τον χυδαίο όρο που χρησιμοποιείται η κοινωνικοποίηση τελευταία, που σημαίνει ότι η κοινωνία αυτή, οι άνθρωποι της είναι σφιχτά δεμένοι με το περιβάλλον, μεταξύ τους, και δεν βρίσκονται κάτω από την καταπίεση καμίας εξουσίας.
Εν ολίγοις η κοινωνικοποιημένη κοινωνία προϋποθέτει απουσία κράτους και πολίτη.
Έτσι ο ιστορικός, αναγκαστικά, βρίσκεται σε ένα δίλημμα: ή να είναι καλός πολίτης και κακός ιστορικός ή να είναι καλός ιστορικός, κακός πολίτης και να πληρώνει ακριβά το αμάρτημά του.
Και από αυτή την άποψη βέβαια, υπάρχουν οι πολλές παραχαράξεις της ιστορίας, γιατί πολλές φορές ο συγγραφέας κοιτά να γίνει καλός πολίτης κάτω από την πίεση αυτή που δέχεται και καταφεύγει στην παραχάραξη της ιστορίας.
Και έτσι δημιουργείται και ο κίνδυνος που δυστυχώς διαδίδεται ιδεολογικά πάρα πολύ. Υπάρχει- δεν υπάρχει η ιστορική αλήθεια. Διαβάζω το ένα βιβλίο, μου λέει άλλα, διαβάζω το άλλο, μου λέει άλλα.
Εκείνο που είναι σίγουρο είναι ότι υπάρχει ιστορική αλήθεια. Η ιστορική επιστήμη μπορεί να τη βρει, αρκεί η εποχή πού βγαίνει η αλήθεια να είναι ικανή να τη δεχτεί».
Εδώ όλη η εκπομπή:
