Το βιβλίο, Η θαυμαστή εποχή της νέας τεχνολογίας, (πρόλογος, μετάφραση: Γιωργος Ναθαναήλ, εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ) των Erik Brynjolfsson (οικονομολόγου) και του Andrew McAfee (ερευνητή στις ψηφιακές τεχνολογίες) αναφέρεται στην καταλυτική επίδραση των νέων τεχνολογιών στο σύγχρονο κόσμο.
Οι δύο ερευνητές, που εργάζονται στο MIT (Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης) κινούνται σε χώρους που βρίσκονται στην καρδιά των τεχνολογικών και κοινωνικών εξελίξεων στην πρωτεύουσα του καπιταλισμού, τις ΗΠΑ και περιγράφουν γεγονότα που συμβαίνουν γύρω μας και μας σπρώχνουν σε μία νέα εποχή, που δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με τον παλιό τρόπο σκέψης.
Σε μια εποχή που «ό,τι συνέβαινε νωρίτερα παύει να αποτελεί αξιόπιστο οδηγό για το τι θα συμβεί στη συνέχεια», όπως αναφέρουν.
Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη.
Στο πρώτο μέρος οι συγγραφείς περιγράφουν τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά των «μηχανών της δεύτερης εποχής», δηλαδή των μηχανών (υπολογιστές, ρομπότ και άλλες ψηφιακές συσκευές) που δίνουν τεράστια ώθηση στη διανοητική ισχύ του ανθρώπου. Εξηγούν γιατί αυτή η έκρηξη της τεχνολογικής προόδου-που μοιάζει με επιστημονική φαντασία- συμβαίνει τώρα και εμφανίζονται βέβαιοι ότι ρυθμός των τεχνολογικών καινοτομιών μόνο να επιταχυνθεί μπορεί. (Ως «πρώτη εποχή των μηχανών» θεωρούν αυτήν που αρχίζει με την αξιοποίηση του ατμού- μηχανές Watt- βοηθούν να πολλαπλασιάσουμε τη μυϊκή δύναμη ανθρώπων και ζώων και αποτελούν την υλική δύναμη της βιομηχανικής επανάστασης της προηγούμενης εποχής).
Στο δεύτερο μέρος παρατηρούν την αυξανόμενη αφθονία των παραγόμενων ψηφιακών αγαθών αλλά και την κοινωνική ανισότητα που προκύπτει παράλληλα με αυτή την τεχνολογική πρόοδο. Περιγράφουν ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά της αποκαλούμενης από τους συγγραφείς ¨δεύτερης εποχής των μηχανών¨.
Εκτιμούν ότι οι υπολογιστές έχουν τη δυνατότητα και επηρεάζουν ήδη τη παραγωγικότητα πέρα από τον «δικό τους» κλάδο. Μπορούν με τη χρήση του παγκόσμιου διαδικτύου να έχουν ρόλο ανάλογο με αυτόν που είχε ο ηλεκτρισμός στη προηγούμενη εποχή της βιομηχανικής ανάπτυξης.
Η χρήση της νέας τεχνολογίας, όπως εκτιμούν, δίνει δυνατότητες και απαιτεί αλλεπάλληλες αλλαγές στην οργάνωση της εργασίας, νέες οργανωτικές δομές, νέες δεξιότητες, νέους θεσμούς και, ίσως, μια επαναξιολόγηση ορισμένων αξιών μας.
Διαπιστώνουν ότι η συνεργασία ανθρώπου-μηχανής εξακολουθεί να επικρατεί ακόμα και των ισχυρότερων υπολογιστών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η διαπίστωση –που προέκυψε από διαφορετικούς συνδυασμούς ομάδων σε αγώνες σκακιού- ότι ο συνδυασμός αδύναμος άνθρωπος + μηχανή + καλύτερη επεξεργασία ήταν ανώτερος από το συνδυασμό ισχυρός άνθρωπος + μηχανή + υποδεέστερη επεξεργασία.
Τονίζουν ότι αυξάνεται η αξία του ανθρώπινου κεφαλαίου. Οι επενδύσεις σε ανθρώπινο κεφάλαιο θα γίνονται ολοένα και πιο σημαντικές καθώς οι εργασίες ρουτίνας θα αυτοματοποιούνται και η ανάγκη για ανθρώπινη δημιουργικότητα θα αυξάνεται.
Παράλληλα διαπιστώνουν, ότι το κεφάλαιο που επενδύεται στις σύγχρονες μηχανές (τσιπ του υπολογιστή ή και λογισμικό) μπορεί να αναπαραχθεί με χαμηλό κόστος. Έτσι και η αξία των υφιστάμενων κεφαλαίων θα πιέζεται προς τα κάτω, καθώς θα προστίθεται οριακά νέο φθηνό κεφάλαιο, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την δυνατότητα αποκόμισης κερδών.
Άξια ιδιαίτερης αναφοράς είναι τα στοιχεία που αφορούν την αυξανόμενη κοινωνική ανισότητα και τις συνέπειές της για το σύστημα στις ΗΠΑ και αλλού:
– Οι μισθοί στις ΗΠΑ για 200 χρόνια αυξάνονταν στατιστικά για όλους τους εργαζόμενους, μέχρι το 1973. Από το ΄73 και μετά υπάρχει αύξηση μόνο για τους απασχολούμενους σε θέσεις που απαιτούν ιδιαίτερες δεξιότητες, τις οποίες διαθέτουν απόφοιτοι πανεπιστημίου και κυρίως κάτοχοι μεταπτυχιακών διπλωμάτων.
– Το εισόδημα του μέσου Αμερικάνικου νοικοκυριού, σε αυτά τα χρόνια της έκρηξης της τεχνολογίας και αύξησης της παραγωγικότητας έπεσε κατά 10% (από το 1999 έως το 2011). Το προσδόκιμο ζωής για τη μέση λευκή Αμερικανίδα που δεν έχει τελειώσει το Λύκειο το 2008 υπολογίζεται στα 73,5 έτη έναντι 78,5 το 1990.
– Οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται στη δίνη ενός φαύλου πολιτικού κύκλου, όπου η οικονομική ανισότητα θα οδηγεί σε μεγαλύτερη πολιτική ανισότητα και στη μονοπώληση της πολιτικής εξουσίας από κλειστές ελίτ. Η επιθυμία διατήρησης – από αυτές τις δυνάμεις- των ιδιαίτερων συμφερόντων τους, θα εμποδίσει τη κίνηση και ανανέωση της κοινωνίας, κατάσταση που θα επιβραδύνει την πορεία προς τη «δεύτερη εποχή των μηχανών» με αποτελέσματα να μειωθεί η αφθονία των παραγόμενων υλικών αγαθών τα επόμενα χρόνια.
Μέχρι πολύ πρόσφατα- επισημαίνουν οι συγγραφείς- η γρήγορη επικοινωνία, η απόκτηση πληροφοριών και η ανταλλαγή γνώσεων, ειδικά σε μεγάλες αποστάσεις, αφορούσαν ουσιαστικά την ελίτ του πλανήτη. Όμως δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι δισεκατομμύρια άνθρωποι θα έχουν σύντομα τη δυνατότητα να διαθέτουν ένα πιεστήριο, μια βιβλιοθήκη αναφοράς, ένα σχολείο και έναν υπολογιστή στα «χέρια» τους. Η δεύτερη εποχή των μηχανών, δίνει τις δυνατότητες σε δισεκατομμύρια διασυνδεδεμένων ανθρώπων να συνεργάζονται, προκειμένου να κατανοήσουν καλύτερα και να βελτιώσουν τον κόσμο μας.
– Ανάμεσα στους κανόνες λειτουργίας του συστήματος και τις ανάγκες των νέων τεχνολογιών για τη απελευθέρωσή τους, διαπιστώνονται σοβαρές αντιφάσεις. Για παράδειγμα το εκπαιδευτικό σύστημα – ο χώρος εκπαίδευσης των νέων ανθρώπων – καλλιεργεί δεξιότητες που βρίσκονται σε δυσαρμονία με τις απαιτήσεις δημιουργικής ένταξης των αποφοίτων στο νέο οικονομικό-κοινωνικό περιβάλλον που διαμορφώνεται. Απαιτούνται ικανότητες παραγωγής ιδεών, αναγνώρισης και αξιολόγησης προτύπων σε ευρύ πλαίσιο και σύνθετης επικοινωνίας. Χρειάζεται οι νέοι να εκπαιδευτούν να μην ακολουθούν κανόνες και εντολές, να αυτενεργούν, αμφισβητώντας διαρκώς το τι συμβαίνει στον κόσμο, κάνοντας τα πράγματα λιγάκι αλλιώς.
Στο τρίτο και τελευταίο μέρος του βιβλίου προτείνουν πολιτικές για το ξεπέρασμα των προβλημάτων. Εδώ παραμένουν εγκλωβισμένοι στον παλιό τρόπο σκέψης. Προσπαθούν να προστατεύσουν το παρελθόν από το μέλλον. Αναπαράγουν και προσπαθούν να δώσουν λύσεις – μέσα στο πλαίσιο διακυβέρνησης- που γεννήθηκαν και ταίριασαν με τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας – οικονομίας και κοινωνίας- στην προηγούμενη εποχή. Στη «πρώτη εποχή των μηχανών», όπως αυτοί την χαρακτηρίζουν.
Με χαρακτηριστική ελαφρότητα ξεφεύγουν από τα απελευθερωτικά προτάγματα του κομμουνισμού. Αντιπαραθέτουν την ιδιωτική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής με την κρατική ιδιοκτησία, φαίνεται να συνηγορούν στη κατεύθυνση «αποκέντρωσης» της ιδιοκτησίας, δεν τολμούν όμως να συναρθρώσουν την επερχόμενη κοινωνικοποίηση της εργασίας με την απαραίτητη – για την ολοκλήρωσή της- κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής.
Δεν περνά, άραγε από τη σκέψη τους, ότι η αυτενέργεια που απαιτεί η αποτελεσματική χρήση των νέων τεχνολογιών, μπορεί να οδηγήσει σε αυτενεργό–συνειδητή εργασιακή δράση και αντίστροφα;
Δυσκολεύονται και αρνούνται να μεταφέρουν τους απελευθερωτικούς όρους που εισάγουν και χρειάζονται οι νέες τεχνολογίες, στις σχέσεις εργασίας. Έτσι το τεράστιο-θεμελιακό ζήτημα της εποχής μας, που αφορά τη σχέση εργασίας-ανεργίας-μισθών φαντάζει ανεπίλυτο και συνεχώς οξυνόμενο. Ακόμη και οι λύσεις που περιέχουν στοιχεία συλλογικών μορφών οργάνωσης της εργασίας (Airbnb, Lyft, TaskRabbit…) , και προκύπτουν από τις δυνατότητες μαζικής οριζόντιας διασύνδεσης με τη χρήση του διαδικτύου, αφενός δείχνουν τις διερευνώμενες δυνατότητες αυτοδιαχείρισης, αφετέρου προϋποθέτουν την εξάρθρωση της κεντρικής εξουσίας για να κυριαρχήσουν στο χώρο και να εξυπηρετήσουν το σύνολο των εργαζομένων.
Η πεποίθησή τους, ότι ο καπιταλισμός είναι το τέλος της κοινωνικό-πολιτικής εξέλιξης του ανθρώπου, τους οδηγεί στην άρνηση των δυνατοτήτων που έχει η επιστήμη και η τεχνολογία να επιλύσει σήμερα τα μεγάλα προβλήματα του ανθρώπου. Υποτάσσουν, με μοιραία διάθεση, τις ελπίδες τους σε ένα συνδυασμό τεχνοκρατικών ουτοπιών, διεύρυνσης του Χρηματιστηρίου και αλματώδους κεφαλαιακής διεθνοποίησης. Στο πλαίσιο αυτό, η παγκοσμιοποιημένη Αγορά, εμφανίζεται να μπορεί να πετυχαίνει αθόρυβα.
Τέλος χρήζει ιδιαίτερης αναφοράς η άποψη των συγγραφέων για το «πού βρισκόμαστε» στο ζήτημα της τεχνολογικής προόδου. Παρακάμπτουν το ζήτημα της περιοδολόγησης των επιστημονικο-τεχνολογικών επαναστάσεων με κοινωνικούς όρους* και μιλούν με τεχνοκρατικούς όρους, για τη «δεύτερη εποχή των μηχανών».
Διαπιστώνουν ότι η πρόοδος στη «δεύτερη εποχή των μηχανών» είναι πολύ ταχύτερη (νόμος του Moore- δεκαοκτάμηνο ως περίοδος διπλασιασμού της γενικής υπολογιστικής ισχύος) και ο αριθμός των πολλαπλασιασμών πολύ μεγαλύτερος. Εκτιμούν ότι βρισκόμαστε σε «σημείο καμπής», ότι έχουμε περάσει στο …δεύτερο μισό της σκακιέρας, όπου εμφανίζονται ιλιγγιώδη νούμερα, που ξεπερνούν κάθε αισθητήριο και εμπειρία μας. Χρειάζεται να κατακτήσουμε άλλους τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς για να κινηθούμε στη νέα πραγματικότητα που διαμορφώνεται ταχύτατα.
* Στην ουσία η πληροφορική είναι η τέταρτη οικουμενική τεχνολογική επανάσταση μετά την αγροτική, που σημάδεψε το τέλος της νομαδικής ζωής, μετά τη βιομηχανική επανάσταση της ατμομηχανής, που σημάδεψε το πέρασμα από τον εμβρυακό-εμπορικό στον ώριμο-βιομηχανικό καπιταλισμό και μετά τον εξηλεκτρισμό, που έθεσε τα θεμέλια για το πέρασμα στο μονοπωλιακό στάδιο.
