Λεωνίδας Βατικιώτης
Το βιβλίο του Γιάννη Τόλιου με τίτλο Ψηφιακή Εποχή, οι αλλαγές σε οικονομία, κοινωνία, πολιτική (εκδ. Τόπος) που βρίσκεται εδώ και λίγες εβδομάδες στα βιβλιοπωλεία είναι κάτι πολύ παραπάνω από μια προσπάθεια συγκέντρωσης, ταξινόμησης και παράθεσης των συναρπαστικών εξελίξεων που διαδραματίζονται εδώ και χρόνια στο χώρο της ψηφιακής τεχνολογίας. Κυρίως είναι μια προσπάθεια κριτικής αποτίμησης τους, υπό το φως της πολιτικής οικονομίας. Το σπουδαιότερο δε προσόν του βιβλίου είναι η αισιοδοξία που το διαπερνά! Ο Γιάννης Τόλιος δε στέκεται φοβικά ή απορριπτικά απέναντι στις τεχνολογικές εξελίξεις, όπως συνήθως συμβαίνει με πολλούς συγγραφείς που καταπιάνονται με την πληροφορική επανάσταση από κριτική σκοπιά. Ο συγγραφέας καταδεικνύει μεν τις αρνητικές επιπτώσεις στο επίπεδο της προστασίας των προσωπικών δεδομένων, κυρίως όμως αναδεικνύει τις δυνατότητές τους στην κατεύθυνση της απελευθέρωσης του ανθρώπου από την μισθωτή σκλαβιά. Γι’ αυτόν κυρίως το λόγο το βιβλίο του Γιάννη Τόλιου αποτελεί μια ξεχωριστή συμβολή στην σύγχρονη κριτική σκέψη.
Αφετηριακή τοποθέτηση του συγγραφέα είναι ότι «οι ψηφιακές τεχνολογίες με τις θεαματικές εφαρμογές και τις μεγάλες υποσχέσεις, επηρεάζουν σε αυξανόμενη κλίμακα όλες τις σφαίρες της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής και ασκούν σοβαρές επιδράσεις στο πεδίο της απασχόλησης, των εργασιακών σχέσεων, των κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων, στις διεθνείς σχέσεις και στην καθημερινότητα των ανθρώπων». Συνεπής σε αυτή τη διαπίστωση διερευνά την επίπτωση που έχουν στους παραπάνω τομείς.
Το Πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου με τίτλο «Ψηφιακές τεχνολογίες και ψηφιακές εφαρμογές» ορίζει και περιγράφει πολλές από τις παραπάνω εξελίξεις: από την ρομποτική και την τεχνητή νοημοσύνη, μέχρι τις τρισδιάστατες εκτυπώσεις και τη γονιδιωματική.
Το επόμενο κεφάλαιο εισέρχεται στην Πολιτική οικονομία του ψηφιακού καπιταλισμού. Οι μεθοδολογικές διευκρινίσεις για την παραγωγική και μη παραγωγική εργασία, στο πλαίσιο της ανάλυσης του ίδιου του Μαρξ και σύγχρονων μαρξιστών διανοητών, οδηγούν τον συγγραφέα να αναδείξει την βαθιά αντίφαση που συνοδεύει τη σύγχρονη τεχνολογική επανάσταση: «Τι βρίσκεται πίσω από τη δημιουργική παραγωγική δύναμη των ρομπότ και ποιοι επωφελούνται από αυτήν; Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι βρίσκεται η παραγωγικότητα της ζωντανής εργασίας των δημιουργών των ρομπότ (των ερευνητών-σχεδιαστών-κατασκευαστών) τα πλεονεκτήματα των οποίων όμως ιδιοποιούνται σχεδόν αποκλειστικά οι ιδιοκτήτες τω ν ρομπότ και συνολικά οι ιδιοκτήτες των επιχειρήσεων που τα παράγουν ή τα χρησιμοποιούν».
Το Τρίτο κεφάλαιο με τίτλο «Ψηφιακή οικονομία, μισθωτή εργασία κοινωνία και πολιτική», εξετάζονται οι επιπτώσεις της 4ης βιομηχανικής επανάστασης στις εργασιακές σχέσεις και τα εργασιακά και δημοκρατικά δικαιώματα. Ο συγγραφέας αναφέρει υπόδειξη του 2019 της Παγκόσμιας Τράπεζας βάσει της οποίας «οι εργαζόμενοι θα πρέπει να ξεχάσουν τον κατώτατο μισθό αν θέλουν να αντιμετωπίσουν τον αυξανόμενο ανταγωνισμό από τα ρομπότ… Στην ουσία το εργατικό κόστος σε συνθήκες ρομποτοποίησης και αυτοματισμού, τίθεται όσο ποτέ άλλοτε υπό καθεστώς δίωξης, ενώ η εντατικοποίηση συμπληρώνει τις αφόρητες συνθήκες εργασίας». Ιδιαίτερο ρεαλισμό στην ανάλυση του Γ. Τόλιου προσθέτουν τα κεφάλαια που περιγράφουν τις αποκαλύψεις των Τζ. Ασάντζ και Έντ. Σνόουντεν καθώς και τις διώξεις που υπέστησαν.
Το επόμενο κεφάλαιο με τίτλο «Ψηφιακή εποχή, ταξικές και γεωπολιτικές αντιθέσεις» εστιάζει στην αναπροσαρμογή των διεθνών σχέσεων. Ο συγγραφέας αναδεικνύει την έξαρση των αντιθέσεων με την αύξηση του αριθμού των υπερπλουσίων, λόγω φορολογικών παραδείσων. «Μεταξύ των μεγάλων φοροφυγάδων στη πρώτη γραμμή βρίσκονται οι πολυεθνικές ψηφιακών τεχνολογιών». Οι υπαίτιοι δε ας μην αναζητούνται σε εξωτικά νησιά. «Γενικότερα, οι Ηνωμένες Πολιτείες, είναι η πρώτη χώρα μετά την Ελβετία, που διευκολύνει τις μεγάλες εταιρείες και εκατομμυριούχους σε προκλητική φοροδιαφυγή, με το παρκάρισμα μεγάλου μέρους άδηλων εισοδημάτων και κερδών σε φορολογικούς παραδείσους».
Το Πέμπτο κεφάλαιο με τίτλο «Η ενιαία ψηφιακή αγορά της ΕΕ και η θέση της Ελλάδας», ασχολούμενο με τα οικεία κακά, παρουσιάζει μια διπλή πρωτοτυπία. Αρχικά, επειδή καταγράφει την υστέρηση που χαρακτηρίζει την ευρωπαϊκή ήπειρο μετά την κρίση του 2007. «Η συγκεκριμένη πορεία γίνεται με μεγάλη δυστοκία, λόγω ανταγωνιστικών επιδιώξεων και μεγάλων ελλειμμάτων συνοχής στην υλοποίηση των στόχων και το σημαντικότερο, οι πόροι από τον προϋπολογισμό της ΕΕ είναι πολύ περιορισμένοι». Υστέρηση παρατηρείται και σε σύγκριση με τις ΗΠΑ και την Κίνα. Η δεύτερη «καινοτομία» του βιβλίου είναι η καταγραφή των δραματικών επιδόσεων που εμφανίζει η Ελλάδα, βάσει των πιο αξιόπιστων και διεθνώς αναγνωρισμένων δεικτών όπως είναι ο DESI. «Με βάση τα πέντε κριτήρια του δείκτη (δηλ. συνδεσιμότητα, ανθρώπινο κεφάλαιο, χρήση δικτυακών υπηρεσιών, ενσωμάτωση ψηφιακής τεχνολογίας, ψηφιακές δημόσιες υπηρεσίες), μόνο στο δεύτερο, τρίτο και τέταρτο προσεγγίζει κάπως τον μέσο όρο της ΕΕ». Επίσης, η περιγραφή της ελληνικής ψηφιακής αγοράς και της μονοπωλιακής της οργάνωσης, μιας «και κυριαρχείται ουσιαστικά από τέσσερις ομίλους».
Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του Γ. Τόλιου, με τίτλο «Η ψηφιοποίηση δυνητικός παράγοντας ελπιδοφόρου μέλλοντος», εισέρχεται η πολιτική με Π …κεφάλαιο. Αφού πρώτα ο συγγραφέας παραθέτει μια σειρά δυστοπικές και τεχνο-ουτοπικές θεωρίες (στο πλαίσιο των οποίων αδικεί κατά την άποψή μου τη συμβολή του Σοσάνα Ζούμποφ στο βιβλίο της Κατασκοπευτικός καπιταλισμός) καταθέτει προς προβληματισμό ορισμένες σκέψεις για ένα σύγχρονο μεταβατικό πρόγραμμα προς το σοσιαλισμό. Στο πλαίσιο του «πρωτεύον ζήτημα και αίτημα άμεσης διεκδίκησης των εργατικών συνδικάτων, θα πρέπει να γίνει η δραστική μείωση του ημερήσιου και εβδομαδιαίου χρόνου εργασίας, χωρίς μείωση αποδοχών, με ενίσχυση της αγοραστικής δύναμης για την κάλυψη θεμελιωδών βιοτικών και πολιτιστικών αναγκών. Σε πρώτη φάση χρειάζεται γενικευμένη εφαρμογή του 6ώρου και 30ωρη εβδομάδα εργασίας. Με προοπτική τη μείωσή του σε 5ωρη και 25ωρη εργασία». Σε αυτή την πορεία προς το ιστορικά αναγκαίο, για τον Γ. Τόλιο, «η αποδέσμευση από την ευρωζώνη και η εφαρμογή προοδευτικής πολιτικής εξόδου από την κρίση και η ρήξη με τις πολιτικές της ΕΕ, αποτελούντο πρώτο αποφασιστικό βήμα για μια διαφορετική μορφή οργάνωσης της ελληνικής οικονομίας»…
Αντί επιλόγου, πρόκειται για ένα βιβλίο πλούσιο όχι μόνο σε γεγονότα αλλά και σε στρατηγικούς προβληματισμούς για μια άλλη κοινωνία. Μια συζήτηση που είναι τραγικά απούσα από τις σύγχρονες πολιτικές και ιδεολογικές αντιπαραθέσεις…
