Είναι γνωστό τοις πάσι ότι τα δεδομένα της κατανομής του πλούτου είναι δύσκολο να ερμηνευθούν. Αυτό οφείλεται στο ότι οι διακυμάνσεις στις τιμές των μετοχών επηρεάζουν την κατανομή του πλούτου, έτσι μια αύξηση του χρηματιστηρίου αίφνης κάνει τους πλούσιους πλουσιότερους, ενώ μια κατάρρευσή του καθιστά λιγότερο άνιση την κατανομή του πλούτου εν μία νυκτί. Με άλλα λόγια, το γεγονός ότι οι πλούσιοι κρατούν ένα μέρος του πλούτου τους με τη μορφή των μετοχών δυσχεραίνει την αποτίμηση του συνολικού πλούτου τους, ο οποίος έχει μια σταθερή συνιστώσα και μία που δυνητικά είναι εφήμερη.
Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένες περιστάσεις που μπορεί να ειπωθεί με απόλυτη βεβαιότητα ποια είναι η συνολική κατανομή του πλούτου και η περίοδος της πανδημίας συνιστά μία τέτοια περίσταση. Ελάχιστη αμφιβολία υπάρχει ότι στους μήνες της πανδημίας, ενώ εκατομμύρια εργαζόμενοι σε όλο τον κόσμο υπέστησαν μεγάλη απώλεια θέσεων εργασίας και εισοδήματος, οι δισεκατομμυριούχοι πρόσθεσαν τεράστιες ποσότητες νέου στον ήδη υπάρχοντα πλούτο τους. Και αυτό συνεπάγεται αύξηση της ανισότητας πλούτου σε όλο τον κόσμο.
Σύμφωνα με μια έκθεση της ελβετικής τράπεζας UBS, που δημοσίευσε η εφημερίδα «The Guardian» της 7ης Οκτωβρίου, ο πλούτος των δισεκατομμυριούχων του κόσμου αυξήθηκε κατά 27,5% ανάμεσα στον Απρίλιο και τον Ιούλιο του τρέχοντος έτους, δηλαδή κατά το χρονικό διάστημα κορύφωσης της πανδημίας. Ο πλούτος τους, στο τέλος του Ιουλίου, είχε αγγίξει το ύψος- ρεκόρ των 10,2 τρισ. δολαρίων ή 7,8 τρισ. στερλινών. Το προηγούμενο ύψιστο επίπεδο του πλούτου τους ήταν τα 8,9 τρισ. δολάρια, στα τέλη του 2017. Έκτοτε, ο αριθμός των δισεκατομμυριούχων αυξήθηκε ελάχιστα, από τους 2.158 σε 2.189, αλλά ο πλούτος τους αυξήθηκε σημαντικά. Όντως, από το τέλος του 2017 μέχρι το τέλος του Ιουλίου του 2020, ο κατά κεφαλήν πλούτος των δισεκατομμυριούχων αυξήθηκε κατά 13%. Έχει σημασία όμως το ότι αυτή η αύξηση είναι το καθαρό αποτέλεσμα δύο αντιθετικών κινήσεων: μιας πτώσης μέχρι τον Απρίλιο του 2020 και μιας απότομης ανόδου κατά 27,5% στη συνέχεια μέχρι το τέλος Ιουλίου.
Ποια είναι η ιδιαίτερη σημασία της; Εφόσον μεγάλες μάζες ανθρώπων δεν έχουν σχεδόν καθόλου πλούτο και η αξία των ελάχιστων περιουσιακών στοιχείων που κατέχουν δεν έχει διακυμάνσεις, όπως έχουν, αντίθετα, οι τιμές του χρηματιστηρίου, μια αύξηση των τιμών στο χρηματιστήριο αυξάνει ipso facto την ανισότητα πλούτου στην κοινωνία και αντίστροφα μια μείωση των χρηματιστηριακών τιμών μειώνει την ανισότητα πλούτου. Όπως έχουμε προαναφέρει, είναι δύσκολο να εξαχθεί ένα οριστικό συμπέρασμα για το μέγεθος της μεταβολής στην ανισότητα του πλούτου.
Ωστόσο, η αύξηση της ανισότητας του πλούτου μετά τον Απρίλιο του 2020 είναι εντελώς διαφορετική. Σύμφωνα με τον εκπρόσωπο της UBS, όταν έπεφταν οι τιμές των μετοχών πριν από τον Απρίλιο, οι δισεκατομμυριούχοι όχι μόνο δεν τις ξεπουλούσαν πανικόβλητοι, στην πραγματικότητα αγόραζαν μετοχές από μικρότερους κατόχους που ήταν αναγκασμένοι να πουλήσουν άρον άρον. Έτσι, με την αύξηση των τιμών των μετοχών μετά τον Απρίλιο οι δισεκατομμυριούχοι αποκόμισαν τεράστια κεφαλαιακά κέρδη. Αυτά τα κέρδη αυξήθηκαν ουσιαστικά επειδή οι μικρομέτοχοι δεν είχαν δυνατότητα να κρατήσουν τις μετοχές τους. Έτσι, η αύξηση της συγκέντρωσης πλούτου μέσα στην πανδημία δεν έγινε μόνο έναντι των πολύ φτωχών που δεν κατέχουν καθόλου πλούτο, αλλά και έναντι των κατόχων μικρών ποσοτήτων πλούτου. Και αυτό δεν ήταν το αυθόρμητο αποτέλεσμα μιας γενικής αύξησης των τιμών των μετοχών. Ήταν μια συγκεκριμένη διαδικασία αυτού που ο Μαρξ είχε αποκαλέσει συγκεντροποίηση του κεφαλαίου.
Στον Ιμπεριαλισμό, ο Λένιν έλεγε ότι κάθε κρίση στον καπιταλισμό , οικονομική ή πολιτική, γίνεται μια ευκαιρία για τη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, θα μπορούσε να προσθέσει κανείς σ΄ αυτή τη λίστα τις κρίσεις υγείας και, στην πραγματικότητα, κάθε πιθανό είδος κρίσης.
Ο συνήθης μηχανισμός συγκεντροποίησης είναι η καταστροφή των μικρών καπιταλιστών κατά τη διάρκεια μιας κρίσης (η κρίση πλήττει επίσης τους μικροπαραγωγούς, αλλά ο αποδεκατισμός τους καλύπτεται από τον όρο της πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου, και όχι από τον όρο της συγκεντροποίησης κεφαλαίου) και συνεπώς των, συνήθως, μικρότερων τραπεζών και πιστωτικών ιδρυμάτων που τους είχαν χρηματοδοτήσει. Όλα αυτά είτε αγοράζονται από μεγαλύτερες εταιρείες ή απλά εξαφανίζονται αφήνοντας το πεδίο ελεύθερο για τις μεγαλύτερες εταιρείες οι οποίες καταπατούν τον χώρο που πριν καλυπτόταν από τις μικρότερες.
Εκτός από αυτόν τον μηχανισμό συγκεντροποίησης, υπάρχει η καθαρή σύντηξη κεφαλαίων, η συνένωση τεράστιων μαζών μικρών κεφαλαίων σε ελάχιστα μεγάλα, αυτό δηλαδή που κάνουν οι τράπεζες ή το χρηματιστήριο. Πρόκειται για άλλον έναν μηχανισμό συγκεντροποίησης, εξίσου ισχυρό.
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας είδαμε άλλον έναν μηχανισμό συγκεντροποίησης , διαφορετικό από τους δύο προαναφερθέντες. Έναν μηχανισμό που προκύπτει λόγω της αδυναμίας των κατόχων μικρού πλούτου να αντιμετωπίσουν τις καταρρεύσεις των τιμών των μετοχών που μπορούν να αντιμετωπίσουν οι δισεκατομμυριούχοι. Αυτή η ικανότητα των δισεκατομμυριούχων δεν έχει καμία σχέση με το «θάρρος» ή το «τσαγανό» ή την «επιχειρηματικότητα» ή με οποιαδήποτε απ’ αυτές τις υποτιθέμενες αρετές που προσάπτει η καπιταλιστική μυθολογία στους πολύ πλούσιους: έχει απόλυτη σχέση με το γεγονός ότι απλώς είναι πολύ πλούσιοι.
Επειδή ακριβώς είναι πολύ πλούσιοι μπορούν να αντεπεξέρχονται στις διακυμάνσεις των τιμών των μετοχών και επίσης να αποκομίζουν μεγάλα κέρδη από τους μικρομέτοχους που δεν έχουν τον ίδιο βαθμό αντοχής. Ειρωνικά, η ικανότητά τους να αντέχουν τις διακυμάνσεις των τιμών των μετοχών δεν προέρχεται από το ότι «παίρνουν ρίσκα», αλλά από το ακριβώς το αντίθετο, δηλαδή από το ότι αποστρέφονται το ρίσκο.
Το ότι είναι τόσο πλούσιοι συνεπάγεται ότι έχουν την πολυτέλεια να μην παίρνουν ρίσκα, δηλαδή την πολυτέλεια της «ασφάλειας». Έτσι, διατηρούν τον πλούτο τους υπό διάφορες μορφές, ώστε να ελαχιστοποιούν το ρίσκο και οι μετοχές αποτελούν μόνο μία από τις μορφές αυτές. Όταν καταρρέουν οι τιμές στα χρηματιστήρια σε βαθμό μη συνήθη, όπως συμβαίνει σε κάθε πρωτοφανή κρίση, μπορούν να μένουν ατάραχοι, ενώ οι μικρομέτοχοι αιφνιδιάζονται. Οι κάτοχοι μεγάλου πλούτου χρησιμοποιούν αυτή την ευκαιρία για να αποκομίσουν κέρδη από τους κατόχους μικρού πλούτου που απελπισμένοι πουλούν μετοχές .
Ένα παράδειγμα θα κάνει πιο σαφή τα προαναφερόμενα. Εάν έχω 100 χρηματικές μονάδες πλούτου, θα προτιμήσω να τις κρατώ σε μια μορφή που μου δίνει αρκετά μεγάλο εισόδημα ακόμη κι αν υπάρχει κίνδυνος να υποστώ κεφαλαιακές απώλειες. Η προτίμησή μου δεν έχει να κάνει με το ότι παίρνω ρίσκο, αλλά με το ότι έχω μεγάλη ανάγκη απ’ αυτό το εισόδημα. Έτσι, τοποθετώ όλο τον πλούτο μου, φερ’ ειπείν, σε μετοχές. Αντίθετα, εάν έχω 1 εκατομμύριο χρηματικές μονάδες πλούτου, αποκομίζω μεγάλο εισόδημα, ούτως ή άλλως, και μπορώ , π.χ. , να τοποθετήσω τον μισό πλούτο μου σε μετοχές και τον άλλο μισό σε τραπεζικές καταθέσεις που δεν δίνουν σημαντικό εισόδημα. Εάν σημειωθεί μια πτώση της τάξης του 10% στις τιμές των μετοχών, ο μικρομέτοχος χάνει 10% του πλούτου του, αλλά ο μεγαλομέτοχος μόνο 5% (δηλαδή 10% του μισού πλούτου του). Ο δεύτερος λοιπόν μπορεί να αντέξει άνετα την πτώση, ενώ ο πρώτος δεν μπορεί. Και όντας σε απελπιστική κατάσταση προκειμένου να αποφύγει περαιτέρω απώλειες, ο πρώτος αρχίζει να πουλά μετοχές και ο δεύτερος, ο μεγαλομέτοχος, αγοράζει αυτές τις μετοχές και τις κρατά μέχρι να υπάρξουν ευνοϊκές συνθήκες στη χρηματιστηριακή αγορά.
Οι διακυμάνσεις των τιμών των μετοχών είναι κάτι συνηθισμένο στον καπιταλισμό, αλλά οι πτώσεις είναι μεγαλύτερες σε περιόδους κρίσεων, ανεξαρτήτως από την αιτία που τις προκαλεί. Και ακριβώς αυτή η περίοδος της κρίσης δίνει την ευκαιρία στους πολύ πλούσιους να αυξήσουν τον πλούτο τους εις βάρος των λιγότερο πλούσιων. Η συγκεντροποίηση λαμβάνει χώρα με εκδικητικότητα σ’ αυτές τις περιόδους.
Αυτή η διαδικασία, παρόλο που διεξάγεται έναντι των μικρότερων κατόχων πλούτου, υπενθυμίζει την πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου εις βάρος των μικροπαραγωγών. Εάν οι κάτοχοι μεγάλου πλούτου αγοράσουν από μικρομετόχους μετοχές (πραγματικής) αξίας 100 χρηματικών μονάδων δίνοντας 100 μονάδες, τότε δεν θα έχουν καθαρό κέρδος. Προκειμένου να πληρώσουν γι’ αυτή την αγορά, πρέπει είτε να τραβήξουν από τις καταθέσεις τους ή να δανειστούν από τράπεζες ή να πουλήσουν κάποιο άλλο περιουσιακό στοιχείο τους. Σε όλες τις περιπτώσεις, δεν υπάρχει αύξηση των καθαρών περιουσιακών στοιχείων που κατέχουν (ή της «καθαρής αξίας» τους). Αν, όμως, αγοράσουν μετοχές αξίας 100 χρηματικών μονάδων δίνοντας 50, λόγω του κραχ των τιμών, και, ας πούμε, δανειστούν αυτό το ποσό από μια τράπεζα, όταν επανέλθουν οι τιμές των μετοχών στην πραγματική αξία τους, θα έχουν αυξήσει την καθαρή αξία τους κατά 50 χρηματικές μονάδες. Οι μεγαλύτεροι κάτοχοι μετοχών θα έχουν πλουτίσει, σ’ αυτή την περίπτωση, εις βάρος των μικρότερων κατά 50 μονάδες, κάτι ανάλογο με την πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου.
Ο εκπρόσωπος της UBS ισχυρίστηκε ότι αυτή η αύξηση στη συγκέντρωση πλούτου κατά τη διάρκεια της πανδημίας ήταν ένα φαινόμενο ξένο στον καπιταλισμό.
Δεν θα μπορούσε να ήταν περισσότερο εκτός πραγματικότητας. Το φαινόμενο βρίσκεται σε απόλυτη συμμόρφωση με τη λογική του καπιταλισμού: στην πραγματικότητα, στον καπιταλισμό, είναι αναπόφευκτο κάθε ανθρώπινη τραγωδία που δημιουργεί κρίση στο σύστημα να μετατρέπεται σε ευκαιρία για αύξηση της συγκέντρωσης του πλούτου μέσω του μηχανισμού που μόλις περιγράφηκε.
Αυτή η αύξηση στη συγκέντρωση του πλούτου συμβαίνει στη μια χώρα μετά την άλλη, συμπεριλαμβανομένης της Ινδίας, όπου σύμφωνα με την ίδια πηγή , ο πλούτος των Ινδών δισεκατομμυριούχων αυξήθηκε κατά 35% την ίδια περίοδο, φτάνοντας τα 423 δισεκατομμύρια δολάρια («The Wire», 16 Οκτωβρίου). Την ίδια περίοδο, το παραγόμενο προϊόν συρρικνώθηκε σχεδόν κατά το ένα τέταρτο, το ίδιο και η απασχόληση. Αυτή η αντίθεση δίνει μια ιδέα του modus operandi του καπιταλισμού.
Σ.τ.μ. Στη λίστα δισεκατομμυριούχων του περιοδικού «Forbes» το 2020 συμπεριλαμβάνονται τέσσερις Έλληνες δισεκατομμυριούχοι: Φίλιππος Νιάρχος, με πλούτο 2,8 δισεκατομμυρίων δολαρίων, Ιβάν Σαββίδης, με πλούτο 1,6 δισεκατομμυρίων δολαρίων, Βαρδής Βαρδινογιάννης, με πλούτο 1,3 δισεκατομμυρίων δολαρίων και Αριστοτέλης Μυστακίδης, με πλούτο 1, 2 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Στη λίστα του «Forbes» έχουν, αναλόγως του πλούτου τους, αύξοντα αριθμό 808 ο πρώτος, 1436 ο δεύτερος, 1.744 ο τρίτος και 1846 ο τέταρτος. Προφανώς ανήκουν στους περίπου 2.000 δισεκατομμυριούχους που είδαν να αυξάνεται ο πλούτος τους εν μέσω πανδημίας κατά 27,5%. Ας λείπουν λοιπόν τα κυβερνητικά και τηλεοπτικά παραμύθια ότι όλοι είμαστε ίσοι απέναντι στην πανδημία.
(*) Ο Prabhat Patnaik είναι Ινδός οικονομολόγος και πολιτικός αναλυτής
Μετάφραση: ΜΑ.ΝΙ.
