Οι τόποι έχουν μνήμη. Θραύσματα αυτής της μνήμης βρίσκονται θαρρείς διάσπαρτα πάνω στους τοίχους των κτιρίων, πάνω σε βράχια, σε πέτρες, σε μονοπάτια, πλάι στο κύμα. Δεν μπορείς να ξεχωρίσεις έναν τόπο από τις μνήμες που αυτός εμπεριέχει, οι οποίες αποτελούν αλληλένδετο και αναπόσπαστο στοιχείο της υπόστασής του. Συμβάντα του παρελθόντος σφραγίζουν μια για πάντα τη φυσιογνωμία των τόπων. Δεν είναι μόνο οι προσωπικές μνήμες όσων έζησαν στον καιρό τους τα γεγονότα, αλλά κι εκείνες που «αιωρούνται» στο χώρο και στο χρόνο και στοιχειώνουν ένα τόπο μ’ αυτά που συνέβησαν εκεί στο παρελθόν. Κι όσο πιο τραγικές και συγκλονιστικές είναι οι στιγμές αυτές τόσο πιο βαθιά είναι ριζωμένες στη συλλογική μνήμη μιας κοινωνίας. Ρίζες που όσο κι αν κάποιοι κάθε τόσο επιχειρούν μάταια να τις κόψουν, αυτές θα πολλαπλασιάζονται και θα συνεχίζουν να τροφοδοτούν με τις ιστορικές αλήθειες το παρόν.
Ο διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός που διοργανώθηκε πρόσφατα από ιδιωτική εταιρεία, υπό την εποπτεία του ΤΕΕ(!), για την «αναβίωση και αξιοποίηση» του μαρτυρικού τόπου της Γυάρου, κινδυνεύει να οδηγήσει στην αλλοίωση της ιστορικής, πολιτικής και συμβολικής φυσιογνωμίας του ερημικού νησιού, όπως αυτή έχει καταγραφεί –δεκαετίες τώρα- στη συνείδηση του ελληνικού λαού. Στόχος των διοργανωτών είναι «ένα βιώσιμο μέλλον και η δημιουργία νέας ζωής(;)», στο εγκαταλελειμμένο και ανεμοδαρμένο ξερονήσι των Κυκλάδων. Μια πραγματικά προκλητική ενέργεια της “ιδιωτικής πρωτοβουλίας” που τόσο προπαγανδίζεται και πριμοδοτείται από την κυβέρνηση της ΝΔ, λες και θέλει μ’ αυτόν τον τρόπο να ξεπλύνει το ένοχο παρελθόν της. Ενέργεια η οποία δικαίως ξεσήκωσε πλήθος αντιδράσεων, με πρώτη αυτή του ΣΦΕΑ, ο οποίος κατήγγειλε ευθύς εξ αρχής τις απαράδεκτες μεθοδεύσεις.
Οι αγωνιστές που “πέρασαν” μέσα από το κολαστήριο της Γυάρου, αλλά και της Μακρονήσου που κυνηγήθηκαν, εξορίστηκαν, φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν, από τα φασιστικά καθεστώτα στα πιο σκοτεινά και στυγνά χρόνια της σύγχρονης ιστορίας μας, στάθηκαν οι ίδιοι, άντρες και γυναίκες, μπροστά από το Μέγαρο Μουσικής. Στάθηκαν με τα σώματά τους, ως άλλο τείχος απέναντι στις επικίνδυνες προσπάθειες παραχάραξης και νόθευσης του μαρτυρικού τόπου, εκεί όπου έγινε με κάθε επισημότητα και πρωτοφανή δημοσιότητα, η ημερίδα ανακοίνωσης της διαγωνιστικής διαδικασίας,. Κι έτσι όπως στάθηκαν έξω από το κτίριο, κρατώντας το πανό που έγραφε «Κάτω τα χέρια από τη Γυάρο» ήταν σαν να μας έλεγαν: είμαστε ακόμη εδώ, να σας διηγηθούμε εμείς τι σημαίνει η Γυάρος!
Η Γυάρος, η Μακρόνησος και τα χτίσματα της φρίκης που βρίσκονται πάνω τους, είναι οι αδιάψευστοι μάρτυρες των εγκλημάτων και των διώξεων που υπέστη ένα τμήμα του ελληνικού λαού για τις δράσεις και τις πολιτικές πεποιθήσεις του. Είναι τόποι “προσκυνήματος” και απόδοσης τιμής στη μνήμη εκείνων που έφυγαν από τη ζωή κι ως τέτοιους οφείλουμε να τους προστατεύουμε και να τους διατηρούμε μέσα στο πέρασμα του χρόνου. Για να θυμίζουν στις επερχόμενες γενιές τον αγώνα για την ελευθερία, τη δημοκρατία, την κοινωνική δικαιοσύνη. Κανείς, μα κανείς δεν δικαιούται να ακουμπήσει, πόσο μάλλον να αλλοιώσει ή να “ωραιοποιήσει” τον ιστορικό και πολιτικό χαρακτήρα τους!
Η αρχιτεκτονική δε μπορεί να γίνεται το όχημα νομιμοποίησης της αλλοίωσης της φυσιογνωμίας των τόπων, ιδίως των ιστορικών τόπων. Η σύγχρονη αρχιτεκτονική αντλεί από τη μνήμη και την ιστορία του κάθε τόπου τα στοιχεία εκείνα πάνω στα οποία θα βασιστεί για να υπάρξει. Όμως σε κάποιους άλλους τόπους, φορτισμένους με μνήμες, η αρχιτεκτονική οφείλει να σκύψει με σεβασμό και να “υποχωρήσει” διακριτικά μπροστά στον συμβολισμό που εμπεριέχει ο μνημειακός ή ο μαρτυρικός χαρακτήρας τους. Ο διαγωνισμός που προκηρύχτηκε, παρά τις όποιες προθέσεις (σκόπιμες ή όχι) των διοργανωτών του, παραβλέπει (παρά τις -εκ των υστέρων- συμπληρωματικές “προσθήκες”) ακριβώς το πιο σημαντικό και κύριο στοιχείο του χαρακτήρα του νησιού: το τι πραγματικά ήταν η Γυάρος και πως πρέπει σήμερα –αλλά και πάντα- να σταθούμε απέναντι στην ιστορική μνήμη της.
Με πρόσχημα τον ευπρεπισμό, την ανάδειξη και την αξιοποίηση και με οικολογικές –τάχατες-πρωτοβουλίες αναβάθμισης(;) του φυσικού προστατευόμενου περιβάλλοντος, επιχειρείται μέσω του ιδιωτικού διαγωνισμού και με τις ευλογίες φυσικά της κυβέρνησης, η απονεύρωση του τόπου, η πλήρης αποϊδεολογικοποίησή του, η διαστρέβλωση της ιστορίας και η λήθη. Αντιθέτως, απέναντι στην συνειδητή εγκατάλειψή του όλες τις προηγούμενες δεκαετίες, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης θα έπρεπε να συντηρηθούν προσεκτικά, ως σημαντικά μνημεία της νεοελληνικής ιστορίας, και να γίνουν επισκέψιμοι δημόσιοι χώροι για όλες και όλους, μακριά από κάθε μορφή τουριστικής και κερδοσκοπικής εκμετάλλευσης. Τόσα νησιά κατέστρεψε το αδηφάγο real estate. Τώρα οι “ευαίσθητοι επενδυτές” θέλουν να “βάλουν χέρι” και στη Γυάρο, να βεβηλώσουν τον τόπο της, να φυτέψουν κι εδώ ανεμογεννήτριες (;), στο όνομα πάντα της “πράσινης ανάπτυξης”. Ας αφήσουμε, λοιπόν, ήσυχα τα “Γιούρα”, με τις διαχρονικές εφιαλτικές τους μνήμες να τριγυρνάνε σαν φαντάσματα μέσα στα στοιχειωμένα σκονισμένα κελιά και τους σκοτεινούς διαδρόμους της “πειθαρχημένης διαβίωσης”. Ο άνυδρος, άγονος, πυρωμένος βραχότοπος, μαζί με τα κτίρια της ντροπής, πρέπει να παραμείνουν ανέγγιχτα εκεί, in situ, ως άλλα μνημεία της φασιστικής θηριωδίας, για να θυμίζουν στις νεότερες γενιές, τις συνθήκες ζωής των πολιτικών κρατούμενων της επτάχρονης στρατιωτικής δικτατορίας (κι όχι μόνο).
Ο λαός που ξεχνάει την ιστορία του και λησμονά τις πιο τραυματικές στιγμές της, κινδυνεύει να ξαναζήσει στο μέλλον τις ίδιες ή και χειρότερες τραγωδίες που πέρασε στο παρελθόν. Τα κτίρια και τα ντουβάρια που στέκουν ακόμη όρθια από το στρατόπεδο-φυλακή-κάτεργο της ανθρώπινης εξαθλίωσης και του θανάτου, έχουμε ιστορικό χρέος να τα διατηρήσουμε ως έχουν, μαζί με ολόκληρο το φυσικό περιβάλλον (στεριανό και θαλάσσιο), ως χώρους εγκλεισμού και βασανισμού ανθρώπων που οραματίστηκαν, πάλεψαν και πολλοί έδωσαν και τη ζωή τους ακόμη, για έναν καλύτερο και δικαιότερο κόσμο. Αυτό το όραμα για έναν άλλο κόσμο, με καλύτερες συνθήκες ζωής για τους πολλούς και τους αδύναμους, με άλλες αξίες και αρχές, προσπαθούν χρόνια τώρα, (ιδίως τα τελευταία), να το σβήσουν από τη συλλογική μνήμη. Να το ταυτίσουν με την ουτοπία επιχειρώντας να μας πείσουν ότι ένας τέτοιος κόσμος είναι ανέφικτος. Η Γυάρος, η Μακρόνησος, η Λέρος, αλλά και ο Αη Στράτης, η Ικαρία, η Φολέγανδρος, η Ανάφη…, θα στέκουν όμως για πάντα εκεί, καταμεσής στο Αιγαίο, να μνημονεύουν εσαεί τον ακατάβλητο αγώνα του ανθρώπου για ένα καλύτερο αύριο. Τα νησιά της εξορίας είναι ένας ύμνος για την αξιοπρέπεια του ανθρώπου και για την αντίστασή του απέναντι σε κάθε μορφή καταπίεσης. Η λήθη δεν θα μπορέσει εδώ να σκεπάσει τη μνήμη!
Ο Τάσης Παπαϊωάννου είναι αρχιτέκτων, ομότιμος καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ
