Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
Ένας Βέλγος δημοσιογράφος εξέφρασε πρόσφατα με τον πιο συνεκτικό και ολοκληρωμένο τρόπο την κυρίαρχη άποψη της οικονομικής ελίτ όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά στον κόσμο. Σε άρθρο του υποστήριζε ότι η μόνη υπαρκτή πολιτική επιλογή είναι η εφαρμογή μιας σκληρής αντιλαϊκής πολιτικής. Βασικά της στοιχεία θα είναι η περαιτέρω μείωση της φορολογίας για τις μεγάλες επιχειρήσεις και η ακόμη μεγαλύτερη μείωση των μισθών και των κοινωνικών δαπανών για τους εργαζόμενους. Αλλά όπως διαπίστωνε ο δημοσιογράφος, μια τέτοια πολιτική έχει ως αποτέλεσμα να στρέφεται το εκλογικό σώμα προς την ακροδεξιά.
Η τοποθέτηση αυτή έχει επομένως το πλεονέκτημα ότι πετυχαίνει “μ’ ένα σμπάρο δυο τρυγόνια”. Παρουσιάζει την όξυνση των ανισοτήτων και της εκμετάλλευσης ως τη μόνη λύση ενώ ταυτόχρονα πλασάρει έμμεσα ως απάντηση την ακροδεξιά.
Ποιος προωθεί την ακροδεξιά;
Η ακροδεξιά στις διάφορες μορφές της στηρίζεται από συγκεκριμένα ισχυρά οικονομικά κέντρα και μέσα ενημέρωσης. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στην περίπτωση Τραμπ καθώς η ανάδειξή του και η στροφή του Ρεπουμπλικανικού κόμματος σε ακροδεξιές θέσεις έγινε με τη χρηματοδότηση και στήριξη συγκεκριμένων ισχυρών επιχειρηματιών και με την αντίστοιχη προβολή των απόψεων αυτών από τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης. Επιβεβαιώνεται σήμερα από την ίδια τη σύνθεση και την πρακτική της κυβέρνησης Τραμπ.
Αντίστοιχα συνέβη με τον Μιλέι και τον Μπολσονάρο σε Αργεντινή και Βραζιλία, με το ακροδεξιό κόμμα AfD στη Γερμανία, με το Vox στην Ισπανία, με την προώθηση απόψεων όλου του ακροδεξιού φάσματος στη Γαλλία. Είναι ενδεικτικό ότι ο Μιλέι στην Αργεντινή παρουσιάστηκε το 2018 (πριν εκλεγεί) σε 300 εκπομπές στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο, δηλαδή ήταν καθημερινά στα βασικά μέσα ενημέρωσης. Μετατράπηκε έτσι από ένα άσημο πρόσωπο σε υποψήφιο πρόεδρο και κατόπιν σε πρόεδρο της Αργεντινής.
Ένας συμπληρωματικός παράγοντας που συμβάλλει στην απήχηση της ακροδεξιάς σε λαϊκά στρώματα είναι η απουσία, ή πάντως η ισχνή παρουσία πειστικών γνήσιων εναλλακτικών λύσεων. Τα σοσιαλδημοκρατικά και κεντροαριστερά κόμματα έχουν ταυτιστεί με την ατζέντα του νεοφιλελευθερισμού και πάντως δεν βγαίνουν από το πλαίσιο της κυρίαρχης αντιλαϊκής πολιτικής. Στην καλύτερη περίπτωση προτείνουν ανώδυνες μικροβελτιώσεις, γεγονός που απογοητεύει και απομακρύνει τις λαϊκές τάξεις. Από την άλλη, οι επαναστατικές και ριζοσπαστικές δυνάμεις αναζητούν ακόμη το βηματισμό τους.
Αποδυνάμωση της δημοκρατίας
Η άνοδος της ακροδεξιάς στην κυβέρνηση έχει δραματικές επιπτώσεις τόσο στη δημοκρατία όσο και στο κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο. Η άνοδος της ακροδεξιάς επιταχύνει τη συντηρητικοποίηση του κυρίαρχου πολιτικού συστήματος. Εντείνεται η οικοδόμηση μιας “σιδερόφραχτης δημοκρατίας”.
Πρώτο, η ακροδεξιά διακυβέρνηση εντείνει το φαινόμενο της παραβίασης των όποιων νομοθετικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων και ελευθεριών. Το φαινόμενο αυτό χαρακτηρίζει τη διακυβέρνηση και των άλλων συστημικών κομμάτων αλλά με την ακροδεξιά παίρνει ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις.
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της διακυβέρνησης Τραμπ. Η παραβίαση του Συντάγματος, είτε άμεσα είτε μέσω αυθαίρετης ερμηνείας των διατάξεών του, η παραβίαση δικαστικών αποφάσεων είναι πλέον καθημερινή πρακτική, παρότι βέβαια παραβιάσεις του Συντάγματος σε μικρότερη έκταση σημειώνονταν και παλαιότερα κατά τη διάρκεια της θητείας προηγούμενων προέδρων. Αντίστοιχα η ακροδεξιά κυβέρνηση Μιλέι στην Αργεντινή κυβερνά σε μεγάλο βαθμό με προεδρικά διατάγματα παραβιάζοντας το Σύνταγμα της χώρας και παρακάμπτοντας το Κογκρέσο.
Εντείνονται ακόμη περισσότερο τα φαινόμενα της παράνομης αστυνομικής βίας και αυθαιρεσίας. Οι πρακτικές αυτές φτάνουν και ξεπερνούν τα όρια της βαρβαρότητας, όπως έδειξε η ενώπιον τηλεοπτικών καμερών μεταχείριση των απελαθέντων πολιτών της Βενεζουέλας, οι οποίοι απελάθηκαν από τις ΗΠΑ ημίγυμνοι, σιδηροδέσμιοι, αναγκασμένοι να κρατούν το κεφάλι και το σώμα τους χαμηλωμένο. Οι προϋπάρχουσες πρακτικές του Γκουαντάναμο επεκτείνονται και επιδεικνύονται δημόσια με κυνισμό.
Δεύτερο, περιορίζονται νομοθετικά τα δικαιώματα και οι ελευθερίες. Ειδικότερα ο περιορισμός των συναθροίσεων, της απεργίας, της ελευθερίας του τύπου, ο περιορισμός της ελευθερίας έκφρασης, η παρακολούθηση των επικοινωνιών των πολιτών αποτελούν βασικές στοχεύσεις της ακροδεξιάς παράλληλα με την αύξηση των αρμοδιοτήτων και εξουσιών της αστυνομίας.
Νομοθετήματα και πρακτικές περιορισμού της ελευθερίας των συναθροίσεων αλλά και της έκφρασης έχουν ήδη υιοθετηθεί στις ΗΠΑ του Τραμπ. Χαρακτηριστικά είναι επίσης τα νομοθετήματα που έχει ψηφίσει η ακροδεξιά κυβέρνηση Όρμπαν στην Ουγγαρία. Με τους νόμους αυτούς εξασφαλίζεται ακόμη μεγαλύτερος έλεγχος της κυβέρνησης επί των μέσων ενημέρωσης και ακόμη ασφυκτικότερος έλεγχος επί της Δικαιοσύνης. Παρόμοια είναι η προσπάθεια της Μελόνι στην Ιταλία να προωθήσει προς ψήφιση νόμο που περιορίζει την αυτοτέλεια των δικαστών. Η αυτοτέλεια αυτή αποτελεί σε μεγάλο βαθμό καρπό του Συντάγματος του 1948 το οποίο ψηφίστηκε υπό την επίδραση της αντιφασιστικής νίκης.
Τρίτο, με την ακροδεξιά διακυβέρνηση σημειώνεται ακόμη μεγαλύτερη ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας ή και εξωθεσμικών κέντρων σε βάρος του Κοινοβουλίου. Ούτε αυτό το στοιχείο είναι απολύτως καινούργιο γνώρισμα της αστικής δημοκρατίας. Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι η ακροδεξιά το οδηγεί σε πιο ακραίες μορφές. Αυτό γίνεται είτε νόμιμα και σύμφωνα με τις υπάρχουσες συνταγματικές διατάξεις είτε κατά παραβίασή τους.
Για παράδειγμα στη λογική αυτή βρίσκεται η πρόθεση της κυβέρνησης Μελόνι να αναθεωρήσει το Σύνταγμα εισάγοντας ημιπροεδρικό σύστημα για τη διακυβέρνηση της χώρας. Αντίστοιχη είναι η πρόθεση του Τραμπ να παραβιάσει την 22η Τροποποίηση του Αμερικανικού Συντάγματος που προστέθηκε το 1951 και απαγορεύει στο ίδιο πρόσωπο να θέσει υποψηφιότητα για την προεδρία τρίτη φορά.
Οικονομία και κοινωνία
Η στροφή προς τη δραστική συρρίκνωση της δημοκρατίας υπηρετεί στην πραγματικότητα έναν άλλο, πιο ουσιαστικό στόχο. Επιχειρεί να περιορίσει τα μέσα αντίδρασης του λαού στις σκληρές αντιλαϊκές πολιτικές.
Τα κόμματα της ακροδεξιάς στην κυβέρνηση ακολουθούν την ίδια πολιτική κατεύθυνση, το ίδιο στρατηγικό πλαίσιο, που υπήρχε ως τώρα. Ωστόσο οι στόχοι και οι μέθοδοι που χρησιμοποιούν είναι πιο δραστικοί, πιο ακραίοι, πιο σαρωτικοί. Η ακροδεξιά, παρότι ψευδώς εμφανίζεται ως αντισυστημική δύναμη, αποδεικνύεται στην πράξη το πιο ακραίο όπλο για την πλήρη κατεδάφιση των κοινωνικών και εργασιακών δικαιωμάτων.
Οι ακροδεξιές κυβερνήσεις ακολουθούν την πεπατημένη, που έχουν χαράξει όλα τα συστημικά κόμματα, δηλαδή την αναντιστοιχία προεκλογικών υποσχέσεων και κυβερνητικής πράξης σε ό,τι αφορά τα δικαιώματα των εργαζομένων. Για παράδειγμα ο Τραμπ προεκλογικά υποσχόταν ότι άμεσα θα αντιμετωπίσει την ακρίβεια που πλήττει τις λαϊκές οικογένειες και ότι θα μειώσει τις τιμές των βασικών καταναλωτικών αγαθών. Αλλά η πολιτική του πράξη έχει ήδη δείξει ότι κινείται στον αντίποδα των προεκλογικών του υποσχέσεων.
Μετεκλογική πολιτική του Τραμπ είναι η ακόμη περαιτέρω μείωση της φορολογίας των επιχειρήσεων ενώ άλλη βασική συνιστώσα της είναι οι χιλιάδες απολύσεις προσωπικού από το δημόσιο τομέα, η μείωση των παρεχόμενων κοινωνικών δαπανών, η “ελάφρυνση” του κράτους. Απολύσεις γίνονται και στον ιδιωτικό τομέα ως αποτέλεσμα της δασμολογικής πολιτικής Τραμπ. Αντικειμενικά η κυβέρνηση Τραμπ αυξάνει την ανεργία, ασκεί πτωτικές πιέσεις στους μισθούς και στον ιδιωτικό τομέα. Η ακρίβεια στα είδη λαϊκής ανάγκης εκτινάχθηκε και ταυτόχρονα τα λιγοστά ψήγματα κοινωνικών δικαιωμάτων που υπήρχαν στις ΗΠΑ τίθενται στο στόχαστρο.
Αντίστοιχα σαρωτική είναι η πολιτική του Μιλέι στην Αργεντινή με απολύσεις εργαζομένων, μείωση μισθών και συντάξεων, κάταργηση διάφορων επιδομάτων, εκτίναξη της ακρίβειας με αποτέλεσμα την καταβύθιση του εισοδήματος της εργατικής τάξης αλλά και των μεσαίων στρωμάτων. Σύμφωνα με έκθεση του Κέντρου Οικονομικής Πολιτικής της Αργεντινής (CEPA) περισσότερες από 261.000 θέσεις εργασίας χάθηκαν μόνο στο διάστημα από τον Νοέμβριο του 2023 έως τον Αύγουστο του 2024 ενώ η αγοραστική δύναμη των μισθών μόνο στο διάστημα αυτό μειώθηκε κατά μέσο όρο κατά 9,6%. Τα όποια κοινωνικά δικαιώματα περικόπτονται. Εμβληματική είναι από την άποψη αυτή η κατάργηση του Υπουργείου Παιδείας.
Χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι η ακροδεξιά στη Γερμανία δεν ψήφισε υπέρ της κατάργησης της συνταγματικής διάταξης που καθιέρωνε τον περιβόητο “κόφτη” χρέους. Αυτή η πράξη είναι από μόνη της μια έμπρακτη απόδειξη ότι η AfD τάσσεται ξεκάθαρα υπέρ της διατήρησης και ενίσχυσης των σκληρών πολιτικών λιτότητας και περικοπής των κοινωνικών δαπανών και δικαιωμάτων.
Αντίστοιχα η κυβέρνηση Όρμπαν στην Ουγγαρία μείωσε ακόμη περισσότερο τη φορολογία για τις επιχειρήσεις. Έχει το χαμηλότερο φορολογικό συντελεστή για τις επιχειρήσεις σε όλη την Ευρώπη. Ταυτόχρονα περιόρισε τις κοινωνικές δαπάνες και τα δικαιώματα αυξάνοντας τις κοινωνικές ανισότητες και κάνοντας τους πλούσιους πλουσιότερους και τους φτωχούς φτωχότερους. Όλα αυτά συνοδεύονται βέβαια από μια προπαγανδιστική εκστρατεία ψεύδους περί υπεράσπισης του βιοτικού επιπέδου του εργαζόμενου. Ακόμη και αντινεοφιλελεύθερες κορώνες χρησιμοποιούνται προκειμένου στη συνέχεια να εφαρμοστούν αμιγώς θατσερικές πολιτικές. Παρότι η κυβέρνηση Όρμπαν επέκρινε, πριν εκλεγεί, τα μέτρα λιτότητας των προκατόχων της σοσιαλδημοκρατών, οι δικές της πολιτικές διατήρησαν την ίδια γραμμή πλεύσης. Ενδεικτικό είναι ότι με πρωτοβουλία της, απαλείφθηκαν από το Σύνταγμα της Ουγγαρίας οι αναφορές σε κοινωνικά δικαιώματα.
Όλες επίσης οι ακροδεξιές κυβερνήσεις στηρίζουν την εκτίναξη των εξοπλιστικών προγραμμάτων, που φέρνουν νέα αβάσταχτα βάρη στους λαούς. Προετοιμάζουν τα πολεμικά σφαγεία για τα συμφέροντα των πολυεθνικών. Στηρίζουν τη γενοκτονική κυβέρνηση του Ισραήλ.
Ασυδοσία των ισχυρών
Η ακροδεξιά διακυβέρνηση εντείνει την παραβίαση των νόμων από την πλευρά των κρατούντων και των οικονομικά ισχυρών, την ασυδοσία και ατιμωρησία τους. Το προϋπάρχον φαινόμενο του κρατικο-εταιρικού εγκλήματος λαμβάνει ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις. Οι μεγάλες επιχειρήσεις παρανομούν ατιμώρητα με τη συνενοχή του κράτους και εντείνουν πρακτικές που είναι εξαιρετικά επιβλαβείς για την κοινωνία. Κλασικό παράδειγμα είναι οι παραβιάσεις της περιβαλλοντικής νομοθεσίας αλλά και η αποχώρηση των ΗΠΑ από τις διεθνείς συμφωνίες για το κλίμα.
Αν παρακολουθήσει κανείς το φαινόμενο Μασκ, που δεν αφορά μόνο τις ΗΠΑ, διαπιστώνει πόσο επίκαιρη γίνεται η επισήμανση του Μαρξ ότι “ιδιαίτερα στις κορυφές της αστικής κοινωνίας, … επικράτησαν αχαλίνωτα νοσηρές και έκλυτες ορέξεις που κάθε στιγμή έρχονταν σε σύγκριση με τους ίδιους τους αστικούς νόμους”. Αντίστοιχα παραδείγματα υπάρχουν πάρα πολλά, όπως το σκάνδαλο με την κερδοσκοπία του Μιλέι και των “ημετέρων” του με τη διαφήμιση κρυπτονομίσματος που αποδείχθηκε φούσκα. Στην Αυστρία επίσης υπάρχουν ουκ ολίγες δικαστικές καταδίκες σε βάρος κορυφαίων στελεχών και πρώην υπουργών της ακροδεξιάς για διάφορα σκάνδαλα σε βάρος του δημόσιου, μίζες κλπ. Όλα αυτά δείχνουν πόσο βαθιά υποκριτική είναι η ρητορεία της ακροδεξιάς ενάντια στην υπαρκτή διαφθορά των λοιπών συστημικών κομμάτων.
Υπάρχει απάντηση;
Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι η προώθηση της ακροδεξιάς είναι αποτέλεσμα της κρίσης εμπιστοσύνης που διαπερνά το κυρίαρχο πολιτικό σύστημα. Η βαθιά οικονομική κρίση και η προσπάθεια αντιμετώπισής της δημιουργούν πρόβλημα διαχείρισης και αξιοπιστίας. Αυτό συμβαίνει καθώς τόσο τα παραδοσιακά συντηρητικά κόμματα όσο και τα σοσιαλδημοκρατικά, στις διάφορες παραλλαγές και ανεξάρτητα από τις επιμέρους αποχρώσεις και την ένταση, εξυπηρετούν την ίδια στρατηγική κατεύθυνση: τη ριζική αναδιανομή του κοινωνικού πλούτου σε βάρος των εργαζόμενων τάξεων, την απαλλαγή των κυρίαρχων τάξεων από όλο το φορτίο των λαϊκών κατακτήσεων που σημειώθηκαν τον 20ό αιώνα ως αποτέλεσμα των επαναστάσεων, των επαναστατικών κινημάτων και των λαϊκών αγώνων.
Η πτώση της εμπιστοσύνης προς τα κυρίαρχα πολιτικά κόμματα διοχετεύεται προς την ακροδεξιά σε μια προσπάθεια των κρατούντων να υπερβούν την κρίση εμπιστοσύνης. Η προσπάθεια αποδίδει αλλά μόνο εν μέρει και προπαντός είναι θνησιγενής. Μοιραία επομένως θα κλείσει κάποια στιγμή ο κύκλος της ακροδεξιάς και η πολιτική δυσπιστία των λαϊκών στρωμάτων θα αγκαλιάσει και αυτό τον πολιτικό χώρο.
Βέβαια, αν οι ριζοσπαστικές διαθέσεις των λαών ενισχυθούν σοβαρά, οι κυρίαρχες τάξεις θα καταφύγουν σε ακόμη πιο ακραίες λύσεις. Η εκτροπή σε δικτατορικά και φασιστικά καθεστώτα βρίσκεται πάντοτε στη φαρέτρα των κυρίαρχων τάξεων.
Πάντως, η πολιτική αντιπαράθεση σήμερα δεν πρέπει να εγκλωβιστεί ανάμεσα στην ακροδεξιά και στα λοιπά συστημικά κόμματα. Στην περίπτωση αυτή οι μόνες διαφορές θα είναι κάποια επιμέρους δημοκρατικά δικαιώματα (πχ. γάμος ομόφυλων ζευγαριών) ενώ στα βασικά ζητήματα της οικονομικής πολιτικής θα υπάρχει συμφωνία επί του στρατηγικού πλαισίου, δηλαδή επί των πολιτικών λιτότητας, εξοπλισμών κλπ.
Το κρίσιμο ζήτημα είναι η άρθρωση μιας πραγματικής εναλλακτικής πρότασης. Μια τέτοια διέξοδος δεν μπορεί παρά να αμφισβητεί έμπρακτα και να υπερβαίνει τα όρια της κυρίαρχης πολιτικής. Θα πρέπει να αντιστρατεύεται την εξουσία της οικονομικής ολιγαρχίας και να διεκδικεί τη ριζική αναδιανομή του κοινωνικού πλούτου σε όφελος των εργαζόμενων τάξεων. Αυτό απαιτεί εθνικοποίηση των στρατηγικών τομέων της οικονομίας, ρήξη με το ΝΑΤΟ και την ΕΕ και μια νέου τύπου δημοκρατία. Αλλιώς δεν θα είναι ουσιαστικά εναλλακτική πρόταση και δεν θα μπορεί να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα των λαϊκών τάξεων ούτε να προσελκύσει το ενδιαφέρον τους.
Ο Δημήτρης Καλτσώνης είναι καθηγητής θεωρίας κράτους και δικαίου, Πάντειο Πανεπιστήμιο
1) Τη διαδικασία αναδείκνυαν ήδη πριν πολλά χρόνια ο καθηγητής του Γέιλ J. Stanley στο βιβλίο του Πώς λειτουργεί ο φασισμός και οι καθηγητές του Χάρβαρντ St. Levitsky – D. Ziblatt στο Πώς πεθαίνουν οι δημοκρατίες.
2) Βλ. αναλυτικότερα Δ. Καλτσώνης – Ε. Ντομίνγκες Λόπες, Το μέλλον της δημοκρατίας, Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2024.
3) Βλ. R. Zibechi, «Los imperios caen desde dentro», La Jornada, 18/4/2025, www.jornada.com.mx/noticia/2025/04/18/opinion/los-imperios-caen-desde-dentro
4) Βλ. ενδεικτικά Σ. Βιδάλη, Ν. Κουλούρης, Χ. Παπαχαραλάμπους (επιμ.), Εγκλήματα των ισχυρών, Αθήνα, εκδ. ΕΑΠ, 2019 και Μ. Γασπαρινάτου – Ε. Σταμούλη (επιμ.), Εγκλήματα των ισχυρών. Θεωρία και πραγματικότητα, Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2024.
5) Βλ. Κ. Μαρξ, Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία από το 1848 ως το 1850, Αθήνα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 2000, σελ. 39.
6) Βλ. ενδεικτικά “Οικονομική λειτουργία του κράτους και αποδέσμευση από την ΕΕ”, στον τόμο Δ. Καλτσώνης (επιμ.), Μπορεί η Ελλάδα εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης;, Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2023, σελ. 163 επ. και Δ. Καλτσώνης, Θ. Μαριόλης, Κ. Παπουλής, Μετωπικό πρόγραμμα δι-εξόδου από την κρίση, Αθήνα, εκδ. Κοροντζής, 2017.
