Το άρθρο που ακολουθεί προέρχεται από τη συζήτηση του Ομίλου Μαρξιστικών Ερευνών για το σύγχρονο κράτος, με αφορμή τα 100 χρόνια από το θάνατο του Λένιν.
Ευχαριστώ πάρα πολύ για την πρόσκληση να συμμετάσχω στη σημερινή εκδήλωση για το σύγχρονο κράτος με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τον θάνατο του Λένιν.
Όταν εκπονούσα τη διδακτορική μου διατριβή για τον Πουλαντζά και το κράτος, ο Διονύσης Τζαρέλλας που κάθεται δίπλα μου, σε μια συζήτηση που είχαμε μου έδωσε την ιδέα να εντάξω το επιστημολογικό υπόδειγμα του Λάκατος στην εργασία μου.
Σύμφωνα με αυτό, κάθε θεωρία βασίζεται πάνω σε έναν πυρήνα θεωρητικών παραδοχών, που δεν είναι σε θέση να τροποποιηθεί ή να εγκαταλειφθεί χωρίς ουσιαστικά να εγκαταλειφθεί και η ίδια η θεωρία. Περιμετρικά του πυρήνα είναι τοποθετημένο ένα θεωρητικό δίχτυ προστασίας, όπου είναι γαντζωμένες επιμέρους εξειδικευμένες θεωρίες, οι οποίες διατυπώνονται προς ερμηνεία δεδομένων του πυρήνα, αποκαλούμενες «βοηθητικές υποθέσεις». Αυτές είναι αναλώσιμες ή «θυσιάσιμες» και μπορούν να τροποποιηθούν ή να εγκαταλειφθούν προκειμένου να προστατευθεί ο πυρήνας.
Προσαρμόζοντας το ευφυές σχήμα του Λάκατος στη μαρξική θεωρία του κράτους, εντοπίζουμε στον πυρήνα της: τη θέση περί της αναγκαιότητας συντριβής της αστικής κρατικής μηχανής. Αν και η παραπάνω επιλογή αποτελεί κοινό θεωρητικό τόπο και δύσκολα χωρά αμφισβήτηση, ο Μπαλιμπάρ τη θωρακίζει ακόμα περισσότερο, υπενθυμίζοντας πως αυτή αποτελεί τη μόνη «διόρθωση» στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο και η οποία προήλθε από την επαναστατική πείρα των Κομμουνάρων του Παρισιού και της πρωτόλειας κατάληψης της εξουσίας από τον εξεγερμένο λαό.
Ο Μαρξ, λοιπόν, τόνιζε την αναγκαιότητα συντριβής της κρατικής μηχανής, ως σημείο καμπής για το επιτυχές πέρασμα σε μια διαφορετική κοινωνία. Η συντριβή του αστικού κράτους αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο της μαρξικής θεωρίας για το κράτος και την επανάσταση, υπό την έννοια πως η συντριβή νοηματοδοτείται ως υπέρβαση της φιλελεύθερης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στην πορεία οικοδόμησης της προλεταριακής δημοκρατίας. Επομένως, η συντριβή του αστικού κρατικού μηχανισμού και ο ταυτόχρονος επαναστατικός μετασχηματισμός της αστικής σε εργατική δημοκρατία αποτελούν, για τη μαρξική σκέψη, τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος
Τί σημαίνει, όμως, συντριβή της κρατικής μηχανής και γιατί η Κομμούνα αποτελεί φωτεινό παράδειγμα; Η συντριβή είχε δύο κύρια σκέλη, από τη μια την καταστροφή των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους και από την άλλη το σάρωμα της γραφειοκρατίας, με παράλληλη επέκταση της συμμετοχής του λαού στην άσκηση της εξουσίας. Η Κομμούνα πραγματώνει ακαριαία αυτές τις επιταγές, τη μεν πρώτη με την κατάργηση του στρατού και της αστυνομίας και την αντικατάστασή τους από τον ένοπλο λαό, τη δεύτερη με την αιρετότητα και ανακλητότητα των δημοσίων υπαλλήλων και την ευθυγράμμιση των μισθών τους με του μέσου εργάτη.
Σύμφωνα με τις θεωρητικές αναλύσεις του σπουδαίου Λουί Αλτουσέρ οι βασικοί μηχανισμοί λειτουργίας του κράτους διαχωρίζονται στους κατασταλτικούς, αυτούς δηλαδή που έχουν ως κύριο χαρακτηριστικό τους την καταστολή και οι οποίοι συγκροτούν τον λεγόμενο «σκληρό πυρήνα» του κράτους, και τους ιδεολογικούς, αυτούς δηλαδή που έχουν ως κύριο χαρακτηριστικό τους την παραγωγή ιδεολογίας.
Το κράτος, λοιπόν, έχει στο εσωτερικό του έναν σκληρό πυρήνα, ένα ταξικά αδιαπέραστο δομικό όριο, το οποίο παραμένει σχετικά αλώβητο από τις πιέσεις της ταξικής πάλης. Η αντίληψη πως το κράτος στον σκληρό του πυρήνα αρθρώνεται ως εργαλείο της αστικής τάξης, μας οδηγεί στην αναγκαιότητα συντριβής της αστικής κρατικής μηχανής.
Από την άλλη, η υιοθέτηση μιας μονοσήμαντα σχεσιακής αντίληψης του κράτους και η πεποίθηση πως η πάλη των τάξεων δύναται να διαπερνά το σύνολο των κρατικών δομών, ακόμα και του πιο σκληρού πυρήνα του, οδηγεί στη θέση πως εν τέλει η καταστροφή της παλιάς κρατικής μηχανής δεν είναι αναγκαία συνθήκη για τη μετάβαση στο σοσιαλισμό.
Επί της ουσίας, είναι η διατρητότητα του σκληρού πυρήνα του κράτους, η οποία καθιστά εφικτή την ανάπτυξη μιας διαφορετικής στρατηγικής μετάβασης, μια στρατηγική η οποία θα εκμεταλλευτεί τις αντιθέσεις στο εσωτερικό των κρατικών μηχανισμών.
Είναι γεγονός πως το καπιταλιστικό κράτος παραμένει αναμφισβήτητα ένα πεδίο ταξικής πάλης, το οποίο σαφώς διατρέχεται από σωρεία ενδοταξικών και ταξικών αντιφάσεων. Αντιφάσεων, οι οποίες όμως, δεν ακυρώνουν την υλικότητά του και την ενότητα του δομικού του σκληρού πυρήνα. Ακριβώς, αυτός ο θωρακισμένος, στεγανοποιημένος πυρήνας του αστικού κράτους είναι που καθιστά ανυπέρβλητη συνθήκη τη συντριβή του αστικού κράτους για τη μετάβαση σε μια διαφορετική κοινωνία.
Γιατί η ταξική πάλη δεν αρχίζει εκ του μηδενός, αλλά αντιθέτως διεξάγεται πάνω σε διαμορφωμένα αποτελέσματα της πάλης αυτής, δηλαδή σε ιεραρχημένες κρατικές δομές, οι οποίες αποκρυσταλλώνουν τους ταξικούς συσχετισμούς,
Το κράτος παρεμβαίνει ενεργά στην κοινωνία και δέχεται την αντανάκλαση της παρέμβασής του, τροποποιώντας, μετασχηματίζοντας ή και αναθεωρώντας την πολιτική του, όμως δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως υπάρχει ένα δομικό όριο στις μετατροπές που μπορούν να πραγματοποιηθούν εντός του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και οι οποίες σχετίζονται φυσικά με την αναπαραγωγή των σχέσεων ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και απόσπασης υπεραξίας. Συνεπώς, μπορεί μεν οι συσχετισμοί δύναμης των κοινωνικών δυνάμεων να κρίνουν το μέγεθος των υποχωρήσεων που είναι διατεθειμένη να κάνει η αστική τάξη κάθε φορά, όμως σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να υπερβούν το παραπάνω δομικό όριο, το όριο διαιώνισης του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής.
Στις περιπτώσεις, λοιπόν, εκείνες που οι δυνάμεις αμφισβήτησης στρέφονται μαζικά ενάντια στο κυρίαρχο σύστημα παραγωγής, τότε το κράτος υιοθετεί την απροκάλυπτη καταστολή των λαϊκών κινητοποιήσεων με τη χρήση ωμής βίας, χωρίς μάλιστα πολλές φορές να κρίνεται αναγκαία η επίκληση κάποιου νομικού προσχήματος. Αυτά συμβαίνουν, διότι στο εσωτερικό του κράτους εδράζεται ο «σκληρός πυρήνας» του, ο οποίος συγκροτείται κατά απόλυτα ιεραρχημένο και γραφειοκρατικό τρόπο, προωθώντας την ιδεολογία του «κοινού εθνικού συμφέροντος».
Ο πυρήνας παραμένει αναλλοίωτος όσο η καπιταλιστική πολιτική εξουσία δεν ανατρέπεται. Προαπαιτούμενος όρος επομένως για την ανατροπή της καπιταλιστικής πολιτικής εξουσίας, για την κατάληψη της από την εργατική τάξη και τους συμμάχους της είναι η συντριβή του κρατικού μηχανισμού καταστολής (και ορισμένων ιδεολογικών κρατικών μηχανισμών) που συμπυκνώνουν ακριβώς το «δομικό πυρήνα» του αστικού κράτους.
Φυσικά, δεν θα πρέπει να γίνεται εξομοίωση των αμέτρητων κοινωνικών λειτουργιών, που το κράτος εκπληρώνει για να ικανοποιήσει κάποιες αντικειμενικές αναγκαιότητες της υλικής αναπαραγωγής με τη φύση του κρατικού μηχανισμού ως οργάνου διατήρησης και αναπαραγωγής της κυριαρχίας μιας τάξης πάνω σε μια άλλη. Ως εκ τούτου, υπάρχουν εκατοντάδες λειτουργίες του κράτους (διανομή ταχυδρομείου, φωτισμός δρόμων, καθαριότητα κ.λπ.) οι οποίες είναι απαραίτητες, ανεξάρτητα από την ταξική φύση του κράτους. Όπως, λοιπόν, αυτές σήμερα εκπληρώνονται από το αστικό κράτος, αύριο θα εκπληρώνονται και από το εργατικό κράτος, αφού κανείς δεν προτείνει να «συντριβούν» οι ταχυδρομικοί ή οι σιδηροδρομικοί, επειδή συνηγορεί υπέρ της συντριβής του αστικού κρατικού μηχανισμού.
Συνεπώς, θα πρέπει να γίνεται διάκριση μεταξύ των λειτουργιών της υλικής αναπαραγωγής που εκπληρώνει το κράτος και των λειτουργιών της αναπαραγωγής μιας προσδιορισμένης κοινωνικής δομής, δηλαδή της αναπαραγωγής της ταξικής κυριαρχίας. Με άλλα λόγια, ανώτατα στελέχη της κρατικής διοίκησης, όπως οι στρατηγοί, οι αρχηγοί της αστυνομίας και οι ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι των υπουργείων, υπηρετούν τα συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης και όχι τα συμφέροντα της «κοινωνίας γενικά», όπως οι σιδηροδρομικοί ή οι ταχυδρομικοί υπάλληλοι. Πρόκειται για εκείνο το ειδικό τμήμα της κρατικής μηχανής, που η εργατική τάξη πρέπει σε κάθε περίπτωση να συντρίψει, αφού δεν μπορεί να το χρησιμοποιήσει για δικούς της σκοπούς.
Οι κορυφές του αστικού κρατικού μηχανισμού, που αποτελούν την ενσάρκωση της κρατικής μηχανής, είναι πλήρως απορροφημένες και ενσωματωμένες στην αστική τάξη, και ως εκ τούτου δεν μπορούν παρά να υπηρετούν τα συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης. Παράλληλα, είναι αδύνατο να μιλάμε για γκρέμισμα της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας της αστικής τάξης, χωρίς το ταυτόχρονο γκρέμισμα της ιεραρχίας του στρατού, της αστυνομίας, των υπουργείων, με την αυταπάτη πως αυτές είναι σε θέση να «δημοκρατικοποιηθούν» βαθμιαία μέσω μικροεπεμβάσεων. Διότι άλλωστε μια πραγματικά «δημοκρατική μεταρρύθμιση» αυτών των θεσμών περνά ακριβώς από την αμφισβήτηση της ιεραρχικής δομής τους, πράγμα που ισοδυναμεί με τη διάλυση αυτών των μηχανισμών καταπίεσης της κρατικής μηχανής.
Στις μέρες μας, λοιπόν, που ο καπιταλισμός μοιάζει ταυτισμένος με τη δημοκρατία, που η εξουσία είναι όλο και περισσότερο μυστικοποιημένη, που έχουν τελειοποιηθεί οι κατασταλτικές δυνατότητες των κρατών, μέσα από ποιο πρίσμα θα μπορούσαμε να φανταστούμε μια μετάβαση σήμερα, την εποχή του διαδικτύου, των κοινωνικών δικτύων, της τεχνητής νοημοσύνης, του ψηφιακού πολέμου και όλων των νέων δεδομένων που φέρνουν με ταχύτατους ρυθμούς οι νέες τεχνολογίες; Πώς θα έμοιαζε άραγε σήμερα μια αναμέτρηση με τον σκληρό πυρήνα του αστικού κράτους; Πρόκειται φυσικά για κρίσιμα ερωτήματα που δεν είναι εύκολο να απαντηθούν.
Σε κάθε περίπτωση, εκατό πενήντα χρόνια μετά τα διδάγματα της Παρισινής Κομμούνας υπάρχει πάντα ο κίνδυνος να χαρακτηριστεί παρωχημένη η μαρξική αντίληψη για τη συντριβή του αστικού κράτους. Όμως, μια τέτοια παραδοχή θα αλλοίωνε τον ίδιο τον πυρήνα της μαρξικής σκέψης, θα επρόκειτο για μια αλλαγή, και μάλιστα βάναυση, του ίδιου του κομμουνιστικού υποδείγματος. Στην αντίθετη κατεύθυνση, λοιπόν, αυτό που απαιτείται σήμερα -και προκειμένου να απαντηθούν και τα ερωτήματα που έθεσα προηγουμένως- είναι η περαιτέρω επεξεργασία και ανάπτυξη μιας σύγχρονης κομμουνιστικής θεωρίας της μετάβαση πάνω στις διαχρονικές και θεμελιώδεις παρατηρήσεις του ίδιου του Μαρξ, ακόμη και σε αυτούς του ιδεολογικά δίσεκτους καιρούς.
Ο Τάσος Σκλάβος είναι Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
