Ο πόλεμος στην Ουκρανία συνεχίζεται εδώ και πάνω από δυο μήνες. Το ίδιο παραμένει και ο κίνδυνος κλιμάκωσης είτε σταματήσει ο συγκεκριμένος πόλεμος είτε όχι, καθώς η καπιταλιστική κρίση οξύνει τις αντιθέσεις για την αναδιανομή των αγορών και των σφαιρών επιρροής. Σε αυτές τις συνθήκες η καταφυγή στη λενινιστική θεωρία προβάλλει πιο αναγκαία από ποτέ.
“Τα δυο μεγάλα διακριτικά γνωρίσματα του ιμπεριαλισμού”, έγραφε ο Λένιν, είναι “οι τεράστιες αποικιακές κτήσεις και η μονοπωλιακή θέση στην παγκόσμια αγορά”[1]. Διέκρινε στην εποχή του “μια χούφτα ισχυρότατα ή πλουσιότατα έθνη” που έχουν μια τέτοια θέση και που γι’ αυτό είναι σε θέση “να εκμεταλλεύονται ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό μικρών ή αδύνατων εθνών”[2].
Ο Λένιν υπογράμμιζε παράλληλα ότι δεν μπορεί να υπάρχει απόλυτο όριο ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις και σε εκείνες που βρίσκονται από άποψη ισχύος λίγο παρακάτω, καθώς “όλα τα όρια στη φύση και στην κοινωνία είναι συμβατικά και κινητά”[3].
Για το λόγο αυτό αλλού κάνει λόγο στην εποχή του για “6 μεγάλες Δυνάμεις (Αγγλία, Ρωσία, Γαλλία, Γερμανία, ΗΠΑ, Ιαπωνία)”, αλλού μιλά για “μεγαλύτερες Δυνάμεις¨, με πιο αόριστο τρόπο δηλαδή και αλλού χρησιμοποιεί τον όρο “καπιταλιστικές Δυνάμεις”[4], ενώ σε άλλο σημείο αναφέρεται σε “ανταγωνισμό μερικών ιμπεριαλισμών”[5]. Ακόμη και ο διαχωρισμός σε “πλουσιότατα ή ισχυρότατα έθνη” δείχνει τη διαλεκτική του προσέγγιση καθώς ένα κράτος μπορεί προσωρινά να είναι πλούσιο αλλά όχι στρατιωτικά ισχυρό (πχ. η σύγχρονη Γερμανία πριν τον επανεξοπλισμό της) ή και το αντίστροφο (πχ. η σημερινή Ρωσία που δεν είναι στην πρώτη γραμμή από άποψη οικονομικής ισχύος).
Επιπλέον, επιμένει σε ένα θεμελιακό χαρακτηριστικό, στην ανισομετρία ακόμη και ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις. Για παράδειγμα, σημείωνε ο Λένιν, η Γαλλία υπήρξε στην αρχή της ιμπεριαλιστικής περιόδου “κάμποσες φορές πλουσιότερη από τη Γερμανία και την Ιαπωνία μαζί”[6]. Για τη Γερμανία έγραφε πως μισό αιώνα πριν τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο “ήταν ένα αξιοθρήνητο μηδενικό αν συγκρίνουμε την καπιταλιστική της δύναμη με τη δύναμη της τότε Αγγλίας. Το ίδιο και η Ιαπωνία σε σύγκριση με τη Ρωσία”[7], που όμως βαθμιαία ανέβηκαν τα σκαλιά της οικονομικής ισχύος και διεκδίκησαν το μερίδιό τους. Τη Ρωσία ειδικά τη χαρακτήριζε χώρα με μισοφεουδαρχικά κατάλοιπα, με έντονη διείσδυση του ξένου κεφαλαίου και παρόλα αυτά, την κατέτασσε, έστω και ως ασθενή κρίκο στην ομάδα των πλουσιότερων χωρών του πλανήτη που εκμεταλλεύονται με τον ένα ή άλλο τρόπο άλλες αδύναμες χώρες.
Αντίστοιχα στις μέρες μας διακρίνεται καθαρά η ανισομετρία, η διαφορά ισχύος μέσα στην ομάδα των 8 ή 10 πχ. πλουσιότερων χωρών. Αυτή είναι εξάλλου η αιτία της σύγκρουσης ανάμεσα στις υπάρχουσες, στις αναδυόμενες και στις φθίνουσες μεγάλες δυνάμεις[8].
Οι μέθοδοι της εκμετάλλευσης των αδύναμων χωρών
Με ποιες μορφές πραγματοποιείται η εκμετάλλευση των αδύναμων χωρών από αυτή τη χούφτα των μεγάλων δυνάμεων; Μια βασική μορφή είναι η εξαγωγή κεφαλαίων προς τις καθυστερημένες οικονομικά χώρες. “Σ’ αυτές τις καθυστερημένες χώρες το κέρδος είναι σχετικά συνήθως μεγάλο, γιατί έχουν λίγα κεφάλαια, η τιμή της γης δεν είναι μεγάλη, ο μισθός εργασίας είναι χαμηλός και οι πρώτες ύλες φτηνές”[9].
Μια δεύτερη μορφή είναι ο δανεισμός. Μάλιστα ο Λένιν επισημαίνει ότι η Γαλλία της εποχής του δεν έχει τόσο επενδύσεις κεφαλαίων στο εξωτερικό όσο δάνεια προς άλλες χώρες και μάλιστα κρατικά δάνεια: “πρόκειται κυρίως για δανειστικό κεφάλαιο, για κρατικά δάνεια και όχι για κεφάλαιο τοποθετημένο σε βιομηχανικές επιχειρήσεις”[10]. Έτσι κάνει λόγο ότι “ο κόσμος χωρίστηκε σε μια χούφτα κράτη – τοκογλύφους και σε μια τεράστια πλειοψηφία κράτη – οφειλέτες”[11]. Μάλιστα εξετάζοντας αυτή την πλευρά εστιάζει στη δύναμη 4 μόνο από τις 6 μεγάλες δυνάμεις[12].
Μια τρίτη μορφή είναι μέσω του κρατικού μονοπωλίου, το οποίο ανοίγει δρόμους για το ιδιωτικό κεφάλαιο στη διεθνή αγορά όταν το ιδιωτικό κεφάλαιο διστάζει να ρισκάρει. “Το κρατικό μονοπώλιο στην καπιταλιστική κοινωνία είναι απλώς ένα μέσο για να μεγαλώνουν και να σταθεροποιούνται τα έσοδα των εκατομμυριούχων του ενός ή του άλλου κλάδου της βιομηχανίας, που βρίσκονται στα πρόθυρα της χρεοκοπίας”[13].
Μια τέταρτη μορφή είναι μέσω της εξαγωγής εμπορευμάτων και της προσπάθειας κυριαρχίας στις αγορές άλλων χωρών. Συχνά μάλιστα ο δανεισμός είναι το μέσο για να αναγκαστεί μια χώρα να αγοράσει τα προϊόντα του πιστωτή της[14]. “Το ανέβασμα των εξαγωγών συνδέεται ακριβώς με τις απάτες και τις μανούβρες του χρηματιστικού κεφαλαίου, που δεν νοιάζεται για την αστική ηθική, μα γδέρνει δυο φορές το ίδιο βόδι: πρώτο, βγάζοντας κέρδος από το δάνειο, δεύτερο, βγάζοντας κέρδος από το ίδιο επίσης δάνειο, όταν ξοδεύεται για την αγορά προϊόντων του Κρουπ…”[15]. Στην Ελλάδα έχουμε μακρά σχετική, πικρή εμπειρία.
Από την τάση για οικονομική κυριαρχία, υποστηρίζει ο Λένιν, πηγάζει η τάση για πολιτική κυριαρχία, “η τάση προς τις προσαρτήσεις, δηλαδή προς την παραβίαση της εθνικής ανεξαρτησίας”[16]. Εγκαθιδρύεται έτσι ένα ολόκληρο φάσμα αποικιοκρατούμενων ή εξαρτημένων χωρών, όπου αλλού πιο έντονα και αλλού λιγότερο εξασκείται η επικυριαρχία των ισχυρών κρατών στα αδύναμα. Έτσι έχουμε τον αγώνα και τον ανταγωνισμό για “τις πηγές των πρώτων υλών, για την εξαγωγή κεφαλαίου, για τις “σφαίρες επιρροής”, δηλ. για τις σφαίρες προσοδοφόρων συμφωνιών, παραχωρήσεων, μονοπωλιακών κερδών κά – τέλος για οικονομικό έδαφος γενικά”[17].
Από τα παραπάνω συνάγεται εύκολα το συμπέρασμα ότι η χούφτα των ισχυρών κρατών ακολουθούν μια ληστρική πολιτική και ότι ανταγωνίζονται μεταξύ τους άλλοτε ειρηνικά και άλλοτε στρατιωτικά για τον έλεγχο των σφαιρών επιρροής, οικονομικών, πολιτικών, στρατιωτικών. Συχνά μάλιστα μια μεγάλη δύναμη διεισδύει στις σφαίρες επιρροής μιας άλλης, και αυτός είναι ένας περαιτέρω λόγος όξυνσης της διαπάλης[18]. Χρησιμοποιούν όλες ή μερικές από τις παραπάνω μορφές διείσδυσης και εκμετάλλευσης, σε διάφορους συνδυασμούς.
Είναι η Ρωσία αδύναμο κράτος;
Στους προοδευτικούς ανθρώπους της πατρίδας μας είναι εύκολα κατανοητός ο ρόλος των ΗΠΑ-ΝΑΤΟ-ΕΕ στον πόλεμο της Ουκρανίας. Ερωτηματικά παρουσιάζονται μερικές φορές σε σχέση με το ρόλο της Ρωσίας.
Το ερώτημα αν η τελευταία είναι ένα αδύναμο κράτος, ή αντιθέτως μια μεγάλη δύναμη, έχει προκύψει με αφορμή τον πόλεμο στην Ουκρανία. Ανήκει η Ρωσία στην ομάδα των αδύναμων, φτωχών χωρών, που αποτελούν αντικείμενο εκμετάλλευσης από τα ισχυρά; Ανήκει έστω στα μέσου επιπέδου ανάπτυξης που εξαρτώνται από τις ισχυρές χώρες; Το ερώτημα έχει σημασία, γιατί αν η Ρωσία ανήκει στην ομάδα των υπανάπτυκτων ή μέσου επιπέδου ανάπτυξης χωρών, θα διεξήγαγε εθνικό αγώνα στην Ουκρανία, δίκαιο πόλεμο απελευθέρωσης από τη θηλειά των ΗΠΑ, όπως έκανε η Σερβία το 1999 ή η Συρία αργότερα.
Είναι όμως προφανές ότι η Ρωσία δεν ανήκει στις αδύναμες χώρες, όπως είναι -με διαβαθμίσεις βέβαια- για παράδειγμα η Συρία, οι αφρικανικές χώρες, η Σερβία, η Ελλάδα. Η Ρωσία, παρά τις δομικές αδυναμίες της, ανήκει στις 10 ισχυρότερες οικονομίες του πλανήτη, διαθέτει ΑΕΠ σχεδόν 40 φορές μεγαλύτερο της Σερβίας και ακόμη περισσότερες φορές εκείνου της Συρίας, 13 φορές μεγαλύτερο της Ελλάδας (η οποία είναι μια μέσου επιπέδου ανάπτυξης χώρα).
Είναι η Ρωσία μεγάλη δύναμη;
Η Ρωσία είναι, με βάση το ΔΝΤ, η 6η ισχυρότερη οικονομία στον πλανήτη. Δραστηριοποιείται οικονομικά και στρατιωτικά σε όλες τις ηπείρους. Το 2008 κατέλαβε την 5η διεθνώς θέση στους εξαγωγείς κεφαλαίου[19]. Πρωτίστως στην κεντρική Ασία (πρώην σοβιετικές δημοκρατίες). Ιδιαίτερα πρέπει να μνημονευθεί η Ευρασιατική Οικονομική Ένωση (που εκτός της Ρωσίας περιλαμβάνει το Καζακστάν, το Κιργιστάν, τη Λευκορωσία και την Αρμενία), που είναι η πλέον άμεση σφαίρα επιρροής και που έχει συμφωνήσει με την Κίνα την διαμόρφωση ενός ανεξάρτητου διεθνούς νομισματικού και χρηματοοικονομικού συστήματος.
Δραστηριοποιείται και στην Αφρική, όπου έχει οικονομική και στρατιωτική παρουσία σε τουλάχιστον 10 χώρες. Δεν είναι τυχαίο ότι αρκετές αφρικανικές κυβερνήσεις στήριξαν τη Ρωσία στην ψηφοφορία τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ για το ουκρανικό. Ούτε είναι τυχαίο ότι λίγες βδομάδες πριν τον πόλεμο στην Ουκρανία, σε δυο χώρες της Αφρικής έγιναν πραξικοπήματα που ευνοήθηκαν από το Κρεμλίνο.
Συγκεκριμένα, η Ρωσία διαθέτει, ανάμεσα στα άλλα, συμβόλαια εκμετάλλευσης πρώτων υλών με 10 χώρες της Αφρικής, συμβόλαια συνεργασίας στον πυρηνικό τομέα με 11 χώρες, συνεργασία στον τομέα της ενέργειας με 11 χώρες (όχι απαραίτητα με τις ίδιες χώρες σε κάθε κατηγορία). Έχει στρατιωτική παρουσία στη Γουινέα, Λιβύη, Σουδάν, Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, Τανζανία, ΛΔ Κονγκό, Αγκόλα, Ζιμπάμπουε, Μαδαγασκάρη, Μοζαμβίκη. Πουλά οπλικά συστήματα ή και έχει συμφωνίες στρατιωτικής συνεργασίας με 22 αφρικανικά κράτη[20].
Ενδεικτικά η ρωσική ισχύς αποτυπώνεται στη δράση ρωσικών εταιρειών όπως:
H Gazprom, που δραστηριοποιείται στην Τουρκία, καθώς και στην Αλγερία, έχοντας, μάλιστα, εκδηλώσει το ενδιαφέρον να αναπτύξει αγωγό φυσικού αερίου που θα συνδέει τη Νιγηρία με την Ευρώπη μέσω Αλγερίας.
H Gazprom Neft, που δραστηριοποιείται στο Ιρακινό Κουρδιστάν και στο Ιράκ, έχοντας παράλληλα συνάψει συμφωνίες συνεργασίας και με τη σαουδαραβική Aramco.
Η Lukoil, που δραστηριοποιείται σε Αίγυπτο, Νιγηρία, Γκάνα, Καμερούν κ.ά.
Η πετρελαϊκή Rosneft (στην οποία διατηρεί πλέον μετοχικό μερίδιο και το Κατάρ) που δραστηριοποιείται στην Αίγυπτο (κοίτασμα Ζορ), στο Ιράν (μαζί με τη National Iranian Oil Company), στο Ιρακινό Κουρδιστάν, στον Λίβανο (Τρίπολη), στη Μοζαμβίκη και στη Νιγηρία (μαζί με την Oranto Petroleum), ενώ έχει προετοιμάσει το έδαφος και για τη μεγαλύτερη εμπλοκή της σε Λιβύη, Σαουδική Αραβία και Συρία.
Η παραγωγός αλουμινίου Rusal, που διατηρεί ορυχεία βωξίτη στη Γουινέα.
Η Alrosa, που «σκάβει» για διαμάντια σε Αγκόλα και Μποτσουάνα.
Η Novatek, που έχει εξασφαλίσει τα δικαιώματα για έρευνες υδρογονανθράκων στα θαλασσοτεμάχια 4 και 9 του Λιβάνου (ελέγχοντας το 20% στο πλαίσιο κοινοπραξίας μαζί με τις TOTAL και ΕΝΙ).
Η Rosatom, που δραστηριοποιείται στην κατασκευή πυρηνικών εργοστασίων σε Τουρκία (Ακούγιου), Αίγυπτο (Νταμπάα), Ιράν (Μπουσέρ) και Ιορδανία, έχοντας παράλληλα καταλήξει και σε σχετικές (σε άλλες περιπτώσεις προκαταρκτικές και σε άλλες περισσότερο προχωρημένες) συμφωνίες με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, τη Νιγηρία, το Σουδάν, την Κένυα, τη Γκάνα, τη Ζάμπια, την Ουγκάντα κ.ά.
Έχει σημασία επίσης να δει κανείς και πώς αντιλαμβάνεται τη Ρωσία ο υπόλοιπος κόσμος. Οι ισχυρότερες χώρες του κόσμου δέχτηκαν στο G7 τη Ρωσία μετατρέποντάς το σε G8 (αποβλήθηκε στη συνέχεια λόγω Κριμαίας). Στο ίδιο μήκος κύματος βρίσκεται η θέση της Κίνας όσο και οι ειδικοί των διεθνών σχέσεων. Σε κάθε ευκαιρία αναφέρονται στη Ρωσία ως μεγάλη δύναμη[21].
Εξάλλου, οι μεγάλες δυνάμεις δεν διαχωρίζονται με σινικά τείχη από τις πχ. μεγαλομεσαίες, ή τις περιφερειακές δυνάμεις (Ισραήλ, Τουρκία), οι οποίες επίσης διεξάγουν λυσσώδη αγώνα για σφαίρες επιρροής. Στην ιστορική περίοδο του ιμπεριαλισμού τόσο τα πλέον ισχυρά κράτη όσο και τα κράτη που βρίσκονται στην πυραμίδα ισχύος αμέσως μετά τις 5-6 ή 7-8 μεγάλες δυνάμεις, ασκούν και αυτά αναγκαστικά ληστρική, δηλαδή ιμπεριαλιστική πολιτική. Παλεύουν να κερδίσουν αγορές, σφαίρες επιρροής, να ανέβουν στην πυραμίδα ή έστω να μην πέσουν πιο κάτω.
Το ίδιο κάνουν πρωτίστως οι μεγάλες δυνάμεις: παλεύουν διαρκώς για να κερδίσουν αγορές, σφαίρες επιρροής, να μείνουν ψηλά ή να ανέβουν ακόμη περισσότερο στην πυραμίδα ή να μην πέσουν πιο κάτω. Δεν έχει σημασία αν η Ρωσία βρίσκεται στην 6η ή στη 10η θέση της διεθνούς κλίμακας οικονομικής ισχύος (βρίσκεται βέβαια σίγουρα στη 2η θέση στρατιωτικής ισχύος). Στο σύγχρονο κόσμο βλέπουμε επίσης τις περιφερειακές δυνάμεις που διεκδικούν το δικό τους μερίδιο και παλεύουν να ανέλθουν στην κλίμακα. Η Τουρκία και το Ισραήλ είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα[22].
Η ουσία της σύγκρουσης
Αυτή είναι η ουσία της σύγκρουσης ΗΠΑ – Ρωσίας. Ανεξάρτητα από τη διαφορά μεγέθους της ισχύος τους, η σύγκρουση αφορά τις σφαίρες επιρροής. Οι ΗΠΑ θέλουν να εκμηδενίσουν την επιρροή της Ρωσίας ιδίως στην ανατολική Ευρώπη, στα Βαλκάνια, στην κεντρική Ασία, να αρπάξουν τις όποιες χώρες από την επιρροή της. Και η Ρωσία αντίστροφα θέλει να διατηρήσει, σταθεροποιήσει και επεκτείνει την εκεί επιρροή της, και γιατί όχι προοπτικά να στηθεί στα πόδια της ως παγκόσμια κραταιά μεγάλη δύναμη, να διεκδικήσει ηγετική θέση στο σύστημα του ιμπεριαλισμού. Για τους λόγους αυτούς η Ρωσία δεν διεξάγει αντιιμπεριαλιστικό αγώνα αλλά αγώνα για τις σφαίρες επιρροής της.
Δεν έχει σημασία αν η Ρωσία αντιδρά στην επιθετικότητα του ΝΑΤΟ. Για όποιον έμενε στην επιφάνεια κρίνοντας μόνο ποιος είναι επιτιθέμενος και ποιος αμυνόμενος, ο Λένιν έγραφε πως “δεν καταλαβαίνει ότι ο πόλεμος είναι “συνέχιση της πολιτικής” και γι’ αυτό περιορίζεται να λέει ότι “ο εχθρός επιτίθεται”, “ο εχθρός εισέβαλε στη χώρα μου”, χωρίς να εξετάζει γιατί διεξάγεται ο πόλεμος, από ποιές τάξεις και για ποιόν πολιτικό σκοπό”[23].
Με ποια γραμμή συσπείρωσης;
Τα παραπάνω δεν μεταβάλλουν το γεγονός ότι τη βασική ευθύνη της αιματοχυσίας στην Ουκρανία την έχουν οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ. Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία δείχνει σε τι όλεθρο μπορεί να οδηγήσει ο οξυμένος ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων για τη διανομή των σφαιρών επιρροής σε συνθήκες παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Η αντιπαράθεση αυτή τροφοδοτήθηκε από την εντεινόμενη επιθετικότητα των ΗΠΑ και του NATO στη λογική περικύκλωσης των χωρών της Ευρασίας που δεν υποτάσσονται στην ισχύ τους ή που θέλουν να διεκδικήσουν ηγετική θέση στο σύστημα του ιμπεριαλισμού. Έχει προεκτάσεις σε όλο τον κόσμο όπου αντιπαρατίθενται τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων άμεσα ή δι’ αντιπροσώπων: στην Αφρική, στην Ασία, στη Λ. Αμερική, στα Βαλκάνια.
Επιπλέον, και μάλλον το σημαντικότερο: το καθήκον του αντιπολεμικού κινήματος στην Ελλάδα είναι η πάλη ενάντια στο “δικό μας ιμπεριαλιστή”, η απεμπλοκή και η έξοδος από το ΝΑΤΟ και την ΕΕ. Αυτή μπορεί να είναι η μέγιστη συνεισφορά μας στον ελληνικό και στους άλλους λαούς.
Ο Δημήτρης Καλτσώνης είναι καθηγητής θεωρίας κράτους και δικαίου, Πάντειο Πανεπιστήμιο
[1] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 411.
[2] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 429.
[3] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 394.
[4] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 383, 384, 385, 392.
[5] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 396.
[6] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 384.
[7] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 424.
[8] Βλ. https://www.kordatos.org/o-%ce%bb%ce%ad%ce%bd%ce%b9%ce%bd-%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%cf%84%ce%b7%ce%bd-%ce%bf%cf%85%ce%ba%cf%81%ce%b1%ce%bd%ce%af%ce%b1/.
[9] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 365, 420.
[10] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 367.
[11] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 405.
[12] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 363-364.
[13] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 340, 376.
[14] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 368, 370.
[15] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 420-421.
[16] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 426-427.
[17] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 429.
[18] Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 419.
[19] Βλ. Las relaciones economicas entre la Federacion de Rusia y America Latina y el Caribe, SELA, Caracas, 2009.
[20] Βλ. https://www.rtbf.be/article/cartographie-de-linfluence-russe-sur-le-continent-africain-10938092.
[21] Βλ. https://www.kathimerini.gr/world/561771463/pekino-h-kina-stin-sosti-pleyra-tis-istorias-exofrenikes-oi-dytikes-kyroseis/ και https://www.in.gr/2022/03/20/world/economist-dysi-ftaiei-gia-ton-polemo-stin-oukrania-arthro-kolafos-amerikanou-epistimona/.
[22] Ο Λένιν δίνει ακόμη και το παράδειγμα της Πορτογαλίας, η οποία, παρότι προφανώς δεν ήταν μεγάλη δύναμη, διεξήγαγε αποικιακό, ιμπεριαλιστικό πόλεμο για τη διατήρηση των παλαιών αποικιών της. Βλ. Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, Άπαντα, τ. 27, σελ. 390.
[23] Βλ. Β.Ι. Λένιν, Για τους δίκαιους και άδικους πολέμους, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, σελ. 73.
