1. Η Οκτωβριανή Επανάσταση ήταν η πρώτη πράξη της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης.
Έδωσε την έμπρακτη επιβεβαίωση της μαρξιστικής θεωρίας, ιδιαίτερα της θέσης του μαρξισμού ότι ο καπιταλισμός δεν μεταρρυθμίζεται και ότι για να απελευθερωθεί η ανθρωπότητα από τα δεινά του είναι αναγκαία η επαναστατική ανατροπή του, ώστε να ανοίξει ο δρόμος για την οικοδόμηση μιας νέας, σοσιαλιστικής κοινωνίας. Αυτή η μετατροπή μπορεί να εκπληρωθεί με επιτυχία μόνο κάτω από μια φωτισμένη μαρξιστική ηγεσία, που ενσάρκωσε το κόμμα των Μπολσεβίκων υπό τον Λένιν. Η κατάκτηση της εξουσίας από τα σοβιέτ για την έξοδο από την ιμπεριαλιστική σφαγή, η κατανίκηση της αντεπανάστασης και της ιμπεριαλιστικής επέμβασης, η οικονομική ανόρθωση της Ρωσίας σε συνθήκες ερήμωσης από τον πόλεμο και τον εμφύλιο στην περίοδο της ΝΕΠ, η δημιουργία της Κομμουνιστικής Διεθνούς, αποτελούν ιστορικές συνεισφορές με διαρκή αξία, που δεν μπορεί να τις ακυρώσει καμιά αντιδραστική συκοφαντία.
Το να μιλήσουμε σήμερα για τον Οκτώβρη σημαίνει έτσι τόσο να εκτιμήσουμε την εμπειρία του και τη μετέπειτα πορεία της ΕΣΣΔ όσο και να αξιοποιήσουμε αυτή την εμπειρία για να φωτίσουμε τα σύγχρονα προβλήματα του αγώνα για το σοσιαλισμό.
2. Η ευθύνη για την αποτυχία του εγχειρήματος του Οκτώβρη, μια αποτυχία προσωρινή, πέφτει κύρια στο σταλινισμό. Ο σταλινισμός υπήρξε ο φορέας του γραφειοκρατικού εκφυλισμού της επανάστασης. Στην ίδια την ΕΣΣΔ με τη βίαιη κολεκτιβοποίηση, τις διώξεις της περιόδου 1936-38, κ.ά., διέστρεψε τις προοπτικές της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, δημιουργώντας ένα αυταρχικό, καταπιεστικό καθεστώς. Τα εγκλήματά του, η εξόντωση της ηγεσίας του Οκτώβρη, αλλά και μαρξιστών, διανοούμενων, επιστημόνων και καλλιτεχνών, ακτιβιστών του κόμματος και εκατομμυρίων αθώων πολιτών, αμαύρωσαν την υπόθεση του σοσιαλισμού. Στον υπόλοιπο κόσμο, ο σταλινισμός πρόδωσε το επαναστατικό κίνημα σε μια σειρά περιπτώσεις –Κίνα 1926-28, Γερμανία 1930-33, Ισπανία 1936-39, Ελλάδα μεταπολεμικά– οδηγώντας στον εκφυλισμό και την καταστροφή την Κομμουνιστική Διεθνή.
Η ταύτιση του σταλινισμού με τον Οκτώβρη, είτε με την απολογία και συγκάλυψη των εγκλημάτων του, όπως επιχειρείται από το νεοσταλινισμό, είτε με την εμφάνιση των σταλινικών εγκλημάτων ως του αναπόφευκτου αποτελέσματος της επανάστασης, όπως γίνεται συστηματικά από την αντιδραστική αστική ιδεολογία, είναι έτσι ένα ψέμα. Το γεγονός ότι ο Στάλιν επικράτησε εξοντώνοντας την μπολσεβίκικη ηγεσία και οι ίδιες οι αντεπαναστατικές πολιτικές του, αναγόμενες τελικά στη μικροαστική-αντιδραστική φύση της γραφειοκρατίας, πιστοποιούν αντίθετα ότι ο σταλινισμός δεν ήταν η συνέχιση αλλά η άρνηση της επανάστασης.
Ένα μέρος της ευθύνης για την αρνητική έκβαση αναλογεί, ωστόσο, και στους άλλους ηγέτες των Μπολσεβίκων, όπως ο Τρότσκι και ο Μπουχάριν, για το ότι δεν μπόρεσαν να δώσουν μια καθοδήγηση εφάμιλλη του Λένιν και με τις ταλαντεύσεις και τις ανακολουθίες τους απέτυχαν να θέσουν έναν αποτελεσματικό φραγμό στη σταλινική διαστροφή.
3. Το κύριο πρόβλημα στην ΕΣΣΔ ήταν η επικράτηση της επανάστασης σε μια καθυστερημένη χώρα, ενώ η επανάσταση στις ανεπτυγμένες χώρες της καπιταλιστικής Δύσης καθυστερούσε, λόγω της αυξημένης ικανότητας αντίστασης της αστικής τάξης τους. Αυτό έθετε το ερώτημα για το τι μπορούσε να οικοδομηθεί στην ΕΣΣΔ, σε συνθήκες πολύ διαφορετικές από εκείνες που ανέμεναν οι Μαρξ και Ένγκελς και γενικά οι μαρξιστές.
Η απάντηση του Λένιν περιλάμβανε τρία κύρια σημεία:
Ι. Στην ΕΣΣΔ μπορούσε να τεθεί το θεμέλιο ή η βάση του σοσιαλισμού, δηλαδή μια επαρκής βαριά σοσιαλιστική βιομηχανία ικανή να ικανοποιεί τις βασικές ανάγκες των αγροτών, εδραιώνοντας έτσι τη συμμαχία της εργατικής τάξης με την αγροτιά.
ΙΙ. Αυτή η διαδικασία δεν μπορούσε να προωθηθεί με άμεσα σοσιαλιστικό τρόπο, αλλά μόνο μέσα από τις καπιταλιστικές υποχωρήσεις και τα μέτρα της ΝΕΠ (ελευθερία εμπορίου, κρατικός καπιταλισμός, κοκ). Οι σοσιαλιστικοί μετασχηματισμοί θα εισάγονταν βαθμιαία, στο βαθμό που θα προχωρούσε ο εξηλεκτρισμός και η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων.
ΙΙΙ. Το τελικό αποτέλεσμα, μέσα από συνεχείς μεταρρυθμίσεις των μορφών και σχέσεων της ΝΕΠ (βαθμιαία εξάπλωση των συνεταιρισμών, πολιτιστική επανάσταση, κ.ά.), θα ήταν μια σοσιαλιστική κοινωνία με πολλές ατέλειες.
Ο Λένιν δεν αντιπαρέθετε τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στην ΕΣΣΔ με την προώθηση της παγκόσμιας επανάστασης, βλέποντάς τις ως συμπληρωματικές, αλληλένδετες διαδικασίες. Θεωρούσε όμως ότι ακόμη και αν η επανάσταση καθυστερούσε για 1-2 δεκαετίες στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, η σοσιαλιστική οικοδόμηση μπορούσε να προχωρήσει στην ΕΣΣΔ και ότι οι επιτυχίες της θα είχαν ένα θετικό αντίκτυπο στο παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα.
4. Το σχήμα ή η θεωρία του Στάλιν για την πλήρη οικοδόμηση του σοσιαλισμού, και μάλιστα του κομμουνισμού, σε μια μόνη χώρα, συνιστούσε μια διαστρέβλωση και απάρνηση της προοπτικής του Λένιν. Ουσιαστικά επρόκειτο για μια απολογητική εκ των προτέρων δικαίωση των αυθαίρετων, υποκειμενιστικών επιλογών της γραφειοκρατίας, οι οποίες εμφανίζονταν έτσι ως ταυτόσημες με την υπόθεση του κομμουνισμού. Αυτές οι επιλογές, όπως η πρόωρη, βίαιη κολεκτιβοποίηση, ενάντια στην οποία είχε προειδοποιήσει ο Λένιν, είχαν καταστροφικά αποτελέσματα, οδηγώντας σε ρήξη της εργατοαγροτικής συμμαχίας.
Από τη θέση του Λένιν παρέκλιναν επίσης σε κάποιο βαθμό ο Τρότσκι και ο Μπουχάριν.
Ο Τρότσκι δεν έδινε σαφή απάντηση στο ερώτημα τι μπορούσε να οικοδομηθεί στην ΕΣΣΔ, κάνοντας αόριστα λόγο για «προετοιμασία των εθνικών στοιχείων της μελλοντικής σοσιαλιστικής κοινωνίας». Η από μέρους του διαζευκτική αντιπαράθεση της «διαρκούς επανάστασης» στη σοσιαλιστική οικοδόμηση σε μια χώρα λειτουργούσε στην πράξη ως συγκάλυψη αυτής της ασάφειας. Ως αποτέλεσμα δεν μπόρεσε να ενώσει το κόμμα απέναντι στον Στάλιν, αφού αυτό απαιτούσε μια ακριβή διατύπωση της θετικής προοπτικής.
Ο Μπουχάριν, από τη μεριά του, συχνά έπεφτε σε μια εξιδανίκευση της ΝΕΠ, θεωρώντας την πορεία στο σοσιαλισμό ως μια γραμμική, βήμα-βήμα πορεία εφαρμογής των αρχών της ΝΕΠ χωρίς ποιοτικές τομές.
5. Ο Τρότσκι κριτικάρισε σωστά τις σταλινικές προδοσίες στην Κίνα και τη Γερμανία. Ιδιαίτερα στη δεύτερη περίπτωση, απέναντι στην καταστροφική σταλινική πολιτική του σοσιαλφασισμού, αντέτεινε τη σωστή γραμμή του ενιαίου μετώπου, που είχαν επεξεργαστεί τα πρώτα συνέδρια της Κομιντέρν. Ωστόσο, ο Τρότσκι έπεσε έξω σε δυο καίρια σημεία.
Ι. Στην Κινεζική Επανάσταση δεν αντιλήφθηκε την καθοριστική ιδιομορφία της, δηλαδή την ακολούθηση μετά τις ήττες του 1927-28 μιας πορείας «από την ύπαιθρο στις πόλεις», σε αντίθεση με το σχήμα «από τις πόλεις στην ύπαιθρο» του Οκτώβρη. Ως αποτέλεσμα δεν μπόρεσε να εκτιμήσει σωστά τη νέα φάση της κινεζικής επανάστασης στη δεκαετία του 1930, όπως έκανε τότε ο Μάο.
ΙΙ. Αναφορικά με τη Δύση απέτυχε να λάβει επαρκώς υπόψη την ισχύ του κοινοβουλευτισμού. Ιδιαίτερα λαθεμένη ήταν η απόρριψή του της τακτικής του ενιαίου μετώπου στο κοινοβουλευτικό πεδίο και η επακόλουθη σε αυτή τη βάση άρνηση της συμμετοχής στο Λαϊκό Μέτωπο. Η σωστή στρατηγική αντίθετα θα ήταν η συμμετοχή χωρίς παραίτηση από την κριτική και η πραγματοποίηση της ρήξης με τους αστούς συμμάχους την κατάλληλη στιγμή, όταν ξέσπασε το επαναστατικό κύμα (η κρίση της κυβέρνησης Καμπαγιέρο στην Ισπανία, η γενική απεργία στη Γαλλία).
6. Ο Τρότσκι σωστά υπογράμμιζε την ανάγκη υπεράσπισης της ΕΣΣΔ, αναγνωρίζοντας την ύπαρξη του σοσιαλιστικού θεμελίου (εθνικοποιημένη οικονομία) και αντιτιθέμενος σε απόψεις πως η ΕΣΣΔ ήταν μια νέου τύπου εκμεταλλευτική κοινωνία. Στις τελευταίες αντέτεινε τη στοιχειώδη μαρξιστική θέση ότι η γραφειοκρατία δεν είναι μια ιδιαίτερη τάξη, αλλά ένα ενδιάμεσο παρασιτικό στρώμα χωρίς δικά του θεμέλια στην παραγωγή και επομένως ανίκανο να θεμελιώσει ένα νέο σύστημα και μια δική του ιστορική προοπτική.
Η θέση του Τρότσκι ότι η επάνοδος στο δρόμο του Οκτώβρη προϋπέθετε μια πολιτική επανάσταση ήταν όμως μονόπλευρη και ελλιπής. Η ιστορία έδειξε ότι υπήρχαν επίσης και παρουσιάζονταν κατά καιρούς μεταρρυθμιστικές δυνατότητες προς την κατεύθυνση της σοσιαλιστικής δημοκρατίας. Η συνύπαρξη του σοσιαλιστικού θεμελίου με τις γραφειοκρατικές διαστροφές είχε ως συνέπεια την εναλλαγή στην πορεία της ΕΣΣΔ θετικών (20ό Συνέδριο και Περεστρόικα) και αρνητικών τάσεων (σταλινισμός, μπρεζνιεφισμός).
Υπεράσπιση της ΕΣΣΔ σήμερα σημαίνει το ξεχώρισμα κάθε θετικού στοιχείου στις εμπειρίες του υπαρκτού σοσιαλισμού, τόσο στο πεδίο της πράξης (κοινωνική ισότητα και πρόνοια, αντιφασισμός, κ.ά.) όσο και στο πεδίο της θεωρίας (συνεισφορές του σοβιετικού μαρξισμού, ιδιαίτερα στη δεκαετία του 1970). Μετά το 20ό Συνέδριο οι πιο αρνητικές πλευρές του σταλινισμού παραμερίστηκαν και είναι λαθεμένη η θέση ότι στην ΕΣΣΔ υπήρχε μόνο καταπίεση και εκφυλισμός.
7. Η νεοσταλινική θέση πως υπαίτια για τη διάλυση της ΕΣΣΔ είναι η πολιτική υποχωρήσεων στον καπιταλισμό των ηγεσιών Χρουστσόφ και Γκορμπατσόφ είναι βαθιά λαθεμένη. Στην πραγματικότητα, οι υποχωρήσεις αυτές ήταν ιστορικά αναγκαίες. Τις επέβαλλαν η παρατεινόμενη καθυστέρηση της οικονομικής βάσης της ΕΣΣΔ, οι συσσωρευμένες αντιθέσεις της σταλινικής και, όσον αφορά την Περεστρόικα, της μπρεζνιεφικής περιόδου (γραφειοκρατικός αναποτελεσματικός σχεδιασμός, τεχνολογική ανεπάρκεια, κ.ά.) και η όξυνση των εθνικών αντιθέσεων στη δεκαετία του 1980. Αυτά τα περιστατικά έκαναν αναγκαία μια νέα υποχώρηση τύπου ΝΕΠ, την οποία αντιπροσώπευε ουσιαστικά η Περεστρόικα. Βασικά λάθη του Γκορμπατσόφ ήταν ότι δεν τόνισε, όπως είχε κάνει ο Λένιν, το χαρακτήρα της ως καπιταλιστικής υποχώρησης και τους εμπλεκόμενους κινδύνους, αλλά τους έκρυψε με το λαθεμένο σύνθημα «περισσότερος σοσιαλισμός», και η μη αποκατάσταση του Τρότσκι, με παράλληλη κριτική των λαθών του. Από αυτά τα λάθη πιάστηκε ο μηχανισμός για να υπονομεύσει την αναγκαία ιστορική κίνηση, βάζοντας την ταφόπλακα της ΕΣΣΔ. Οι νεοσταλινικές λοιδορίες περί «αντεπανάστασης της Περεστρόικα», όπως υποστηρίχθηκαν αργότερα τυπικά από το ΚΚΕ, δεν αποτελούν κάτι άλλο από μια θεωρητικοποίηση και απολογία του αντιδραστικού ρόλου των γραφειοκρατών.
8. Η περίοδος μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ ήταν μια περίοδος υποχώρησης και αποσύνθεσης του επαναστατικού κινήματος, το οποίο ιδιαίτερα μετά την έναρξη της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης το 2007, δέχεται επίθεση από δυο μέτωπα: τις παραδοσιακές, νεοφιλελεύθερες ελίτ και τον ανερχόμενο νεοφασισμό.
Στις συνθήκες αυτές είναι εξαιρετικά επίκαιρη η ανάλυση του Τρότσκι για τη γερμανική κρίση του 1930-33, αναφορικά με τον αμυντικό χαρακτήρα των άμεσων καθηκόντων του κινήματος. Όπως τότε έτσι και τώρα το κίνημα καλείται να αποκρούσει την επίθεση της αντίδρασης με μια ευέλικτη πολιτική ενιαίου μετώπου σε όλα τα πεδία και, μέσα από αυτό, να συγκεντρώσει δυνάμεις για τη μελλοντική του αντεπίθεση. Η λογική της αντεπίθεσης που υποστηρίζει τις τελευταίες δεκαετίες το ΚΚΕ, εν μέρει και η ΑΝΤΑΡΣΥΑ, είναι αναντίστοιχη με την πραγματική κατάσταση, υπερπηδά τα καθήκοντα του τωρινού σταδίου για χάρη μελλοντικών για τα οποία δεν υπάρχουν ακόμη οι δυνάμεις, και έχει και θα έχει καταστροφικά αποτελέσματα.
9. Η εκλογή Τραμπ σηματοδοτεί οριστικά το πέρας της ανοδικής φάσης της παγκοσμιοποίησης που διάρκεσε από τη διάλυση της ΕΣΣΔ ως την αποχώρηση του Ομπάμα. Παρά την αντιδραστική ευφορία και τις φανφάρες περί «τέλους της ιστορίας», ο καπιταλισμός όχι μόνο δεν μπόρεσε να λύσει στη διάρκειά της κανένα από τα παγκόσμια προβλήματα, αλλά τα επέτεινε και δημιούργησε νέα: τεράστια αύξηση της φτώχειας και της ανισότητας, τοπικοί πόλεμοι, οικολογική καταστροφή, έξαρση του εθνικισμού και του θρησκευτικού σκοταδισμού. Η αδυναμία του καπιταλισμού να υπερβεί τη βαθιά του κρίση και η άνοδος ως συνέπεια της ακροδεξιάς και του νεοφασισμού δίνουν ευκαιρίες στις επαναστατικές δυνάμεις, θέτουν όμως ταυτόχρονα επιτακτικά το ζήτημα της οργανωτικής ανασύνταξης του κομμουνιστικού κινήματος. Αναγκαία σε αυτή τη φάση είναι ιδιαίτερα η συνένωση δυνάμεων που συμμερίζονται μια βασικά κοινή εκτίμηση της κατάστασης και το ξεπέρασμα της οργανωτικής πολυδιάσπασης. Θετικά ιστορικά πρότυπα παρέχουν η ανασυγκρότηση του Ιταλικού ΚΚ από τον Γκράμσι στα 1925-26 και η δημιουργία του ΠΟΥΜ με τη συνένωση των τροτσκιστικών και μπουχαρινικών ομάδων από τον Νιν στην Ισπανία το 1935.
10. Σημαντικά καθήκοντα μπαίνουν και στον τομέα της θεωρίας: ανασύσταση της μαρξιστικής ορθοδοξίας μέσα από τη συνθετική προσέγγιση της μετά τον Λένιν πορείας του μαρξισμού, μιας πορείας που περνά από τον Τρότσκι και τον Μπουχάριν στον Γκράμσι και τον Λούκατς· καταπολέμηση των μικροαστικών παραχαράξεων του μαρξισμού (αλτουσεριανισμός, οι διάφοροι Ζίζεκ και Μπαντιού των ημερών μας, κοκ)· αφομοίωση των επιτευγμάτων της επιστημονικής επανάστασης.
11. Οι φιλόσοφοι προσπαθούσαν ως τώρα να εξηγήσουν τον κόσμο. Οι σταλινικοί του άλλαξαν τα φώτα και οι μικρές επαναστατικές ομάδες απέτυχαν να τον αλλάξουν. Εκατό χρόνια μετά τον Οκτώβρη, το ζήτημα παραμένει να τον αλλάξουμε.
*Ο Χρήστος Κεφαλής είναι μέλος της ΣΕ της Μαρξιστικής Σκέψης. Το 2017 κυκλοφόρησαν τα βιβλία του Λένιν. Η Διάνοια της Επανάστασης (εκδόσεις Τόπος) και Υπόθεση Κατίν. Η Ιστορική Αλήθεια και ο Ριζοσπάστης (εκδόσεις Επίκεντρο).
