«Η τέχνη δεν έχει καμιά υποχρέωση να ‘ναι πολυτέλεια των ακαμάτηδων. Κάθε τέχνη οφείλει να ‘χει κοινωνική αποστολή και χρησιμότητα», Ντενί Ντιντερό
Το κίνημα του Διαφωτισμού εκτός από την τεράστια χειραφετητική του λειτουργία απέδωσε και στη μοναρχική εξουσία ένα ιδανικό – την ‘’πεφωτισμένη δεσποτεία ‘’. Ιδανικό που ενσαρκώθηκε τόσο από τον Φρειδερίκο Β’ της Πρωσίας όσο και από την Αικατερίνη Β’ της Ρωσίας, ηγεμόνες που κέρδισαν τον τίτλο του ‘’μεγάλου’’.
Αυτός ο ρόλος της ‘’μεγαλοσύνης’’ στάθηκε καθοριστικός και για τους Έλληνες που διοικούσαν τις οθωμανικές επαρχίες της Μολδοβλαχίας που έφεραν την ιδιότητα του ‘’πρίγκιπα’’ ή του ‘’ηγεμόνα’’. Μιμούμενοι τους υψηλούς προστάτες προχωρούν σε σημαντικές πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη της λογιοσύνης και της φιλολογικής καλλιέργειας. Δεν είναι τυχαίο που βασικοί εκπρόσωποι του Ελληνικού διαφωτισμού, όπως ο Ε. Βούλγαρης και ο Νικ. Θεοτόκης είχαν σταδιοδρομήσει στην αυλή της ‘’φωτισμένης’’ Αικατερίνης. Όπως και η περίπτωση του Δ. Καταρτζή, ψυχή ενός σημαντικού μορφωτικού κύκλου στην Πόλη που φτάνει ως το αξίωμα του ‘’μεγάλου λογοθέτη’’ δηλ. του υπουργού στην ηγεμονία της Μολδαβίας.
Η δημιουργική λειτουργία του Διαφωτισμού είναι εμφανής σε όλους εκείνους τους ‘’δασκάλους του γένους’’ που επωμίζονται ένα έργο εκπαιδευτικό μεγάλο, με στόχο την αφύπνιση αλλά και την κοινωνική πρόοδο κατά το σχήμα της γαλλικής ‘’εγκυκλοπαίδειας’’.
Ωστόσο όντας οι περισσότεροι από αυτούς πολιτικοί αξιωματούχοι και κατά αναλογία εκπρόσωποι ταξικών συμφερόντων, υποχρεώνονται συχνά σε παραχωρήσεις απέναντι στην οθωμανική εξουσία. Οι Φαναριώτες π.χ. αντλούν την εξουσία τους από τη συνεργασία με την Πύλη, η θέση τους είναι πάντα επισφαλής, με συνέπεια να μη μπορούν ή και να αντιτίθενται σ’ ένα πρόγραμμα πολιτικής και κοινωνικής ανεξαρτησίας. Είναι χαρακτηριστικά τα λόγια του Καταρτζή.- ‘’ Εμείς δεν είμαστε έθνος που να φορμάρουμε καθ’ αυτό πολιτεία, αλλά είμαστε υποτελείς σε άλλο επικρατέστερο ‘’.
Αυτό το πνεύμα εξάρτησης και συμβιβασμού εκδηλώνεται νωρίς, ήδη από τα μέσα του 18ου αιώνα από τους ανερχόμενους παιδευμένους βλαστούς της νεαρής αστικής τάξης, πνεύμα στο οποίο σθεναρά αντιστέκεται ο Ρήγας που όπως είναι γνωστό προβάλει την υπόθεση της απελευθέρωσης με προχωρημένο και πιο ριζοσπαστικό κοινωνικό τρόπο.
Παρά τις διχόνοιες και τους συμβιβασμούς στα αστικά κέντρα του Ελληνισμού της διασποράς επικρατεί ο Διαφωτισμός με επήρεια σε όλες τις μορφές τέχνης. Η ποίηση, η πεζογραφία, η μουσική, οι εικαστικές τέχνες, το θέατρο, αποκτούν ξεχωριστή θέση στο οικοδόμημά του από το τέλος του 18ου αρχές 19ου αιώνα.
Πιο ειδικά το θέατρο αποτελεί βασικό βραχίονα της Φιλικής Εταιρείας που συμβάλει στην ψυχολογική προετοιμασία της ένοπλης επανάστασης και μοχλεύει τον πατριωτικό ενθουσιασμό πέρα από την αισθητική και μορφωτική του πλευρά.
Οι ερασιτεχνικές σκηνές στο Βουκουρέστι, στο Ιάσιο και την Οδησσό, μετατρέπονται σε πύρινες συγκεντρώσεις και τα αρχαιόθεμα κυρίως δραματικά έργα με κύριο θέμα την τυραννοκτονία που ανεβάζουν, λειτουργούν σαν εγερτήριες δυνάμεις αφύπνισης και ιστορικής αυτογνωσίας.
Πολλοί ερασιτέχνες ηθοποιοί μάχονται ή πέφτουν ηρωικά στο Δραγατσάνι, ενώ άλλοι αναλαμβάνουν ρόλο οπλαρχηγού. Σχεδόν ταυτόχρονα με την ίδρυση της Φιλικής Εταιρίας το Σεπτέμβρη του 1814, εντοπίζονται και οι πρώτες απόπειρες για την ανάπτυξη του θεάτρου στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και την Οδησσό όπου και η αρχική έδρα της Φιλικής Εταιρίας.
Από τους πρωτεργάτες της θεατρικής ιδέας οι πιο ριζοσπάστες και παιδευμένοι είναι οι ‘’μυημένοι’’ στη Φιλική Εταιρία κατά την τρίτη περίοδο του Ελληνικού Διαφωτισμού που είναι και η πιο ριζοσπαστική φάση του. Κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα θεατρικά έργα, όπως μεταφράσεις τραγωδιών από τα Ιταλικά- κυρίως του Μεταστάσιου- με βασικό πυρήνα το εξεγερτικό πνεύμα. Αλλά και κωμωδίες- όπως του Γκολντόνι- που προσαρμόζονται και αυτές στα ίδια πλαίσια με την υπενθύμιση ότι η κωμωδία ‘’ δεν είναι παίγνιον ερωτικόν, ούτε έργον ασελγές’’.
Τα έργα ανεβάζονται κυρίως στις σκηνές του Βουκουρεστίου και της Οδησσού, όπου και οι βασικοί πυρήνες της Φιλικής Εταιρείας. Αμέσως ακολουθούν μεταφράσεις έργων του Μολιέρου, του Βολταίρου και του Αλφιέρι και κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα πρωτότυπα θεατρικά έργα Ελλήνων συγγραφέων.
Μια σημαντική τομή για την εξέλιξη του θεάτρου γίνεται το 1814, όταν οι ερασιτεχνικές έως τότε παραστάσεις παίρνουν δημόσιο χαρακτήρα. Αυτές διαχωρίζονται σε μαθητικές, ερασιτεχνικές και αυλικές που είναι και οι πιο εμπεριστατωμένες και δίνονται στην αυλή του ηγεμόνα, όπως στο Ιάσιο. Η Ραλλού Καρατζά, μπορεί να θεωρηθεί η πρώτη Ελληνίδα σκηνοθέτης όταν το 1818 μετατρέπει μία λέσχη σε θεατρική αίθουσα ‘’ Το θέατρο της Ερυθράς Κρήνης’’.
Κέντρο της θεατρικής δραστηριότητας η Οδησσός, εκεί που από το 1811 λειτουργούν δύο δημοτικά σχολεία και το Ελληνικό Γυμνάσιο. Όταν το 1814 Ελληνικός θίασος ανεβάζει εκεί το έργο ‘’Θεμιστοκλής’’ του Μεταστάσιου, οι ηθοποιοί, στα σχόλια της εποχής, αναφέρονται ως ‘’φιλόθεοι, ερασταί, υποκριταί, σκηνικοί αγωνισταί ’’ που παίζουν σαν τεχνίτες και όχι σαν ερασιτέχνες.
Τα πρωτότυπα Ελληνικά θεατρικά έργα που εμφανίζονται εκφράζουν με σαφήνεια το επαναστατικό λάκτισμα. Έργα απολύτως στρατευμένα στο εθνικοαπελευθερωτικό ιδεώδες της νεαρής αστικής τάξης. Όπως λ.χ. ο Αθ. Χριστόπουλος με το έργο ‘’Αχιλλεύς’’ το 1815, ο Γιακωβάκης-Ρίζος Νερουλός με τα έργα ‘’Ασπασία’’το 1813, ‘’Πολυξένη’’ το 1814 και ‘’Κορακιστικά’’ μια σάτιρα με θέμα τη γλωσσική μεσοβέζικη πρόταση του Κοραή. Εμφανίζονται οι πρώτοι επαγγελματίες Έλληνες ηθοποιοί, όπως ο Κων.Κυριακός-Αριστίας, η Θ. Αλκαίου και η Μαριγώ Αλκαίου.
Ο Γεώργιος Λασσάνης, σημαιοφόρος του Ιερού Λόχου και από τους ελάχιστους επιζήσαντες στο Δραγατσάνι, με τα έργα του ‘’Αρμόδιος και Αριστογείτων’’ και ‘’ Η Ελλάς και ο Ξένος’’ το 1817, ίσως είναι η πιο αντιπροσωπευτική μορφή στρατευμένου μαχητή και διανοούμενου.
[ Περιηγητής] ‘’ Ω! δυστυχής Ελλάς! Αν οίκοθεν δεν έχεις καμία βοήθεια, αν τους τρόπους δεν έχεις ισχυρούς, πως δεν προστρέχεις εις ξένους;
[ Ελλάς ] Ποσάκις δε επεχείρησαν να με βοηθήσωσι! Αλλά το τέλος ποίον; Πληγαί πληρότεραι. Και διατί; Διότι ποτέ ξένος δεν βοηθεί ξένον, εάν δεν ελπίζει κέρδη μεγάλα.’’
Από το έργο ‘’Η Ελλάς και ο Ξένος’’ του Γ. Λασσάνη. Μονόπρακτο θεατρικό, μα περισσότερο ένα επαναστατικό μανιφέστο με τρία πρόσωπα. – ‘’Ελλάς’’ που την υποδύεται ο Ζακυνθινός Γ. Αβραμιώτης,- ‘’Περιηγητής’’ Ρώσος θαυμαστής του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού, που τον υποδύεται ο ίδιος ο συγγραφέας, και- ‘’Ερμής’’ που τον υποδύεται ο Ιθακήσιος Σπυρίδων Δρακούλης, μετέπειτα εκατόνταρχος του Ιερού Λόχου που μαχόμενος πέφτει στο Δραγατσάνι τον Ιούνιο του 1821. Η πρώτη παράσταση στο Γραικικό θέατρο της Οδησσού το 1819.
Ο Γ. Λασσάνης, αυτός ο ακάματος Κοζανίτης γνωρίζεται με τον Νικ. Υψηλάντη και μαζί δημιουργούν την πρώτη ομάδα νέων Ελλήνων φοιτητών – τη μαγιά του Ιερού Λόχου. Στην Οδησσό είναι επικεφαλής ομάδας εταιριστών της Φιλικής Εταιρείας. Είναι υπέρμαχος της άμεσης επαναστατικής δράσης και όντας ζωηρός, ενθουσιώδης και με ηγετική στόφα, προκαλεί αντιδράσεις στους κόλπους της Εταιρίας και αποκλείεται από αξιώματα. Η γνωριμία του όμως με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη το 1820 που τον εντυπωσιάζει, γίνεται αιτία και τον χρήζει γραμματέα και εντολοδόχο του. Παραιτείται από τα διδασκαλικά του καθήκοντα κι αφιερώνεται στο έργο της Φιλικής Εταιρείας.
Σε σύσκεψη στη Βεσσαραβία το 1820, όπου παρίσταται ο Αλεξ. Υψηλάντης, είναι αυτός που συντάσσει την προκήρυξη προς τους Έλληνες πλοιάρχους.
‘’ Γενναίοι πλοίαρχοι της Ελλάδος! Συμπατριώται! Η δική σας αφοβία και ευτολμία αποκατάστησαν το Ελληνικόν όνομα σεβαστόν εις όλον τον κόσμο… Προσπαθήσατε να εφωδιάζητε τα καράβια σας μικρά είτε μεγάλα, με όσα δύναστε πολεμικά εφόδια, μπαρούτι, κανόνια, βόλια…’’.
Μετά την ήττα και τη διάλυση του Ιερού Λόχου στο Δραγατσάνι τον Ιούνιο του 1821, μαζί με τον Αλεξ. Υψηλάντη περνούν σε Αυστριακό έδαφος. Οι Αυστριακοί αθετούν την αρχική συμφωνία και δεν τους επιτρέπουν να περάσουν στην Ελλάδα. Αντίθετα τους φυλακίζουν για εφτά ολόκληρα χρόνια! Στη φυλακή ο Λασσάνης μελετά και γράφει στίχους.
‘’ Προσφέρουν τους ξηρούς μαστούς εις τα κλέοντα τα βρέφη.
Και αχ! Εις τας αγκάλας των τα βλέπουν ξεψυχώντα.
Που είσθε φίλοι, Έλληνες, ομογενείς, αδέλφια!
Που είσθε εξαπτέρυγα, σταυραετοί, βουνίσιοι;
…Βοήθεια δεν θέλομε, ψωμί! Ψωμί ζητούμεν ‘’
Γράφει συνεπαρμένος από το δράμα των Ελεύθερων πολιορκημένων του Μεσολογγιού.
Όλα τα συμβαίνοντα στη Βενετία, την Πάδοβα και την Κρεμόνα, στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και την Οδησσό, που αφορούν στον ιδεολογικό και πνευματικό εξοπλισμό της ανερχόμενης νεαρής Ελληνικής αστικής τάξης, δεν θα είχαν επισυμβεί αν δεν ευνοούσε η ιστορική συγκυρία. Αν δηλ. η Ρωσική σημαία δεν κυμάτιζε στον Ελληνικό εμπορικό στόλο με βάση τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774, με επακόλουθο την κραταιά οικονομική ακμή των Ελλήνων εμποροπλοιάρχων που σχεδόν μονοπωλούν το εμπόριο στην ανατολική Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα μέχρι το 1815.
Οι νεαροί αστικοί βλαστοί χειραφετούνται πνευματικά και ιδεολογικά και ηγεμονεύουν έναντι των κλειστών πατριαρχικών δομών που κυριαρχούν στην Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Κάποια στοιχεία το αποδεικνύουν. Όπως π.χ. ότι μέχρι το 1790 το σύνολο των εκδόσεων κάθε λογής , κατά 80ο/ο είναι θρησκευτικού περιεχομένου . Όμως δέκα χρόνια πριν την επανάσταση το τοπίο αλλάζει και ανατρέπεται. Η θρησκευτική θεματογραφία αφορά μόνο το 30ο/ο των συνολικών εκδόσεων. Σ’ αυτό συμβάλλει και η αναβάθμιση μερικών ξεχωριστών σχολείων, όπως η Ευαγγελική Σχολή και το Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης. Οι συντεχνίες και οι εκπρόσωποί τους που αναλαμβάνουν την υλοποίηση ανάλογων δράσεων, πολλές φορές συγκρούονται με την εκκλησιαστική εξουσία. Όπως λ.χ. το 1814 όταν το Οικουμενικό Πατριαρχείο κλείνει το Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης.
Το ιδεολογικό ποτάμι του Ελληνικού αστικού διαφωτισμού προχωρά από το Δούναβη και την Οντέσσα μέχρι την Πάδοβα, την Αλεξάντρεια, την Πόλη και τη Σμύρνη. Παρά τις εσωτερικές αντιφάσεις και έχθρες. Παρά τον πόλεμο αρχαϊστών, όπως ο Νεόφυτος Δούκας, και δημοτικιστών, όπως ο Βηλαράς και ο Χριστόπουλος και με τον Κοραή σε ρόλο διαιτητή. Οι παράνομοι απεσταλμένοι της Εταιρίας προσπαθούν αυτό το ποτάμι να το στρέψουν στη Ρούμελη και το Μωριά, στην καρδιά της Τουρκοκρατούμενης Ελλάδας των κοτζαμπάσηδων, των προεστών και των προκρίτων. Εκεί που η οθωμανική κατοχή έχει αποσυνθέσει σε μεγάλο βαθμό την πολιτιστική ταυτότητα όπως αυτή οδοιπορεί μέσα από τη βυζαντινή παράδοση. Εκεί που επιβιώνει μονάχα το κλέφτικο τραγούδι και η φιγούρα του καραγκιόζη που αποποιούμενος τη ‘’χυδαιότητα’’ των Τούρκικων παραστάσεων θα αποτελέσει το είδωλο του αυθεντικού γκιαούρη.
Η ηρωική εποχή του ’21 που ξεκινά ευθύς αμέσως με τα γνωστά μεγαλόπρεπα γεγονότα στα πεδία των μαχών και της διπλωματίας, με τις γνωστές έριδες και εμφυλίους, με τις στοιχίσεις πίσω από το Αγγλικό, το Γαλλικό και το Ρωσικό κόμμα, με τους αγωνιστές παραγκωνισμένους και φυλακισμένους, κλείνει τυπικά το 1843. Χρονιά που σηματοδοτείται από το θάνατο του Κολοκοτρώνη, αλλά και από το δεύτερο βήμα της νεαρής αστικής τάξης που απαιτεί για λογαριασμό της Σύνταγμα και συνταγματικές ελευθερίες. Κι ας κολυμπάει στην πρώτη οικονομική κρίση, στην πρώτη πτώχευση…
Διακόσα χρόνια μετά, το ’21 ρίχνει ακόμα τη φλόγα του, το Θούριο, τη Χάρτα, το Επαναστατικό Μανιφέστο και την Προκήρυξη του Ρήγα, όπως το Μεσολόγγι και το Κούγκι. Οι επίσημοι καταχραστές του με ψεύτικα σιδερωμένα πρόσωπα και αισθήματα, εμπορεύονται για άλλη μια φορά την ‘’ελπίδα’’ – ακόμα και τη λέξη ‘’επανάσταση’’. Μεταπράτες ανθρώπινων ζωών γίνονται διαπρύσιοι κήρυκες ιστορικών ιδεών και ψεύτικων υποσχέσεων. Προσποιούνται τη ‘’μεγάλη Αικατερίνη’’ για να εξασφαλίσουν τη συνέχεια της ιεράς συμμαχίας. Κοτζαμπάσηδες, πασάδες και δεσποτάδες για μια ακόμα φορά οικειοποιούνται το πυρπολημένο ’21.
Οι μούμιες που γιορτάζουν τα διακόσα χρόνια, οι μαυραγορίτες που καρπώνονται περιουσίες, καταρρέουν μόλις αποβάλλουν το ψεύτικο σιδερωμένο προσωπείο. Ένα ποτάμι σύγχρονου διαφωτισμού είναι ικανό να τους ξεβράσει κινώντας τα λιμνάζοντα κοινωνικά πελάγη. Ένα ρεύμα διαφωτισμού εξοπλισμένου με αυθεντικά λαϊκά και εξεγερτικά στολίδια, με μελωδία, ρυθμό και πειθώ στα ρητορικά του, ικανό να παρακινήσει και παρατάξει –όπως τότε, όπως κάθε φορά- τους ταπεινούς και καταφρονεμένους.
Βιβλιογραφία
Αυγητίδη Κ.Γ. ‘’Οι Έλληνες της Οδησσού και η επανάσταση του 1821’’
Βάλτερ Πούχνερ ‘’ Το 1821 και το θέατρο’’
Mario Vitti ‘’ Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας’’
Γιάννη Σιδέρη ‘’ Ιστορία του νέου Ελληνικού θεάτρου’’
