Εύκολη η πρόβλεψη για το ιστορικό θέμα που θα κυριαρχήσει το 2022. Ήδη κυκλοφορούν πολυδάπανες κινηματογραφικές παραγωγές, ανατυπώνονται μελέτες και λογοτεχνικά έργα, προαναγγέλλονται νέα με θέμα τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική καταστροφή. Θα γυρίσει το ρολόι της ιστορίας και πιο πίσω, το 1922 δεν προέκυψε ξαφνικά, ήταν το αποτέλεσμα μιας ιστορικής διαδρομής στην οποία ήταν καθοριστική η παρουσία του Ελευθέριου Βενιζέλου.
Tο ερώτημα, που συνήθως αποφεύγεται: Πώς ένας πολίτης και Πρόεδρος της κυβέρνησης της «Κρητικής Πολιτείας», αυτόνομης περιοχής της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, βρέθηκε μέσα σε λίγους μήνες πρωθυπουργός της Ελλάδας; Το παράδοξο αυτό παρουσιάζεται με ασάφειες και ασυνέχειες από την επίσημη ιστορία, η προσέγγισή του βοηθά στην κατανόηση της περιόδου.
Έχουν μεγάλη σημασία οι ημερομηνίες, αξίζει να παρατηρήσει ο αναγνώστης/τρια τη συνέχεια των γεγονότων ή… την ασυνέχειά τους!
Η επίσημη εκδοχή
Στο εγχειρίδιο «Ιστορία Προσανατολισμού Γ΄ Λυκείου» αναφέρεται (σελ. 118):
«Πριν από τις εκλογές της 8ης Αυγούστου 1910 δεν είχε συγκροτηθεί κανένα νέο μεγάλο κόμμα που να υποστηρίζει τις μεταρρυθμίσεις οι οποίες προτάθηκαν το 1909/1910. Φορείς των νέων ιδεών υπήρξαν ανεξάρτητοι υποψήφιοι… με το γενικό σύνθημα της «ανόρθωσης», εννοούσαν είτε την υλοποίηση των αιτημάτων των συντεχνιών, όπως εκφράστηκαν στα συλλαλητήρια του 1909, είτε την επίλυση του αγροτικού ζητήματος, με την παροχή γης στους ακτήμονες…
Τα παλαιά κόμματα συμμετείχαν στις εκλογές ως «συνασπισμός» και τελικά κέρδισαν τις περισσότερες έδρες στη Βουλή… Οι εκσυγχρονιστές συσπειρώθηκαν γύρω από το πρόσωπο του κρητικού ηγέτη Ελευθερίου Βενιζέλου, ο οποίος εξελέγη χωρίς να συμμετέχει στην προεκλογική αναμέτρηση… Ο Βενιζέλος πήρε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης μετά την παραίτηση της Κυβέρνησης Δραγούμη (6 Οκτωβρίου 1910). »
Εκλέγεται λοιπόν, χωρίς καν να συμμετέχει στην προεκλογική εκστρατεία τον Αύγουστο του 1910, πρώτη φορά βουλευτής ο «κρητικός ηγέτης» που έγινε «ελλαδίτης πολιτικός» και μετά από 8 εβδομάδες (!) διορίζεται πρωθυπουργός (!) από τον Γεώργιο Α΄!
Στο ίδιο εγχειρίδιο (σελ. 228):
|
«…τις εκλογές του Μαρτίου 1910 (σ.σ. στην Κρήτη). Το κόμμα του Ελ. Βενιζέλου πλειοψήφησε και σχημάτισε κυβέρνηση δύο μήνες αργότερα (17 Μαΐου 1910). Λίγους μήνες μετά την ανάληψη της προεδρίας της Κρητικής Κυβέρνησης από τον Ελ. Βενιζέλο, ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος που έλεγχε τα ελληνικά πολιτικά πράγματα μετά την επανάσταση στο Γουδί (1909), τον κάλεσε στην Αθήνα να αναλάβει την πρωθυπουργία της Ελλάδας (Σεπτέμβριος 1910).» |
Κραυγαλέες αντιφάσεις και ανακρίβειες! Πιο κοντά στην πραγματικότητα ο Δ. Αλαστός: «Παρόμοιο φαινόμενο δεν είχε παρουσιάσει μέχρι τότε η ευρωπαϊκή κοινοβουλευτική ιστορία. Ένας πολίτης που είχε περάσει όλα τα χρόνια της (ενήλικης) ζωής του έξω από τα όρια της χώρας, που ήταν μέλος του ελληνικού κοινοβουλίου μόλις 8 εβδομάδες και του οποίου η εθνικότητα είχε γίνει αντικείμενο διεθνών διαπραγματεύσεων, κλήθηκε ξαφνικά να ανοικοδομήσει ένα κατεδαφισμένο κράτος.»
Ξαφνικά; Όχι ακριβώς…
«Η ιστορία σου αρχίζει απ’ τα Χανιά…»
Γεννημένος το 1864 στις Μουρνιές Χανίων, αποφοίτησε από τη Νομική το 1887. Εμπλέκεται στα κοινά της Κρήτης ως αρχισυντάκτης της εφημερίδας «Λευκά Όρη», ιδιοκτησίας Κωστή Μητσοτάκη. Θα εκλεγεί βουλευτής στην Κρητική βουλή το 1889. Αντιτάχθηκε στις επαναστατικές κινήσεις του 1896, τις θεώρησε άκαιρες και ζητήθηκε από μερίδα Επαναστατών η προσαγωγή του σε δίκη. Το 1897 θα ταχτεί με τους Επαναστάτες στο Ακρωτήρι, στην Επαναστατική Συνέλευση στις Αρχάνες θα εκλεγεί πρόεδρος. Υποστηρίζοντας τη θέση της «Ένωσης», αρνήθηκε να υπογράψει για «Αυτονομία». Ακολούθησαν επεισόδια, διέκοψε τη συνεδρίαση και θα αποχώρησε. Του αφαιρέθηκε η προεδρία και απαγορεύθηκε η συμμετοχή στις συνεδριάσεις.
Τελικά θα αποφασιστεί «Αυτονομία» και Ύπατος Αρμοστής ορίζεται ο πρίγκηπας Γεώργιος, γιος του Γεώργιου Α΄. Στις 8 Δεκέμβρη 1898 φτάνει στην Κρήτη και στην «κυβέρνησή» του ο Βενιζέλος διορίζεται «Σύμβουλος επί της Δικαιοσύνης». Συμβάλλει καθοριστικά στη σύνταξη του Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας, κατακρίθηκε για τις ασάφειές και την υπερσυγκέντρωση εξουσιών στο πρόσωπο του Ύπατου Αρμοστή.
Θα απολυθεί με σκαιό τρόπο το 1901 μετά από σύγκρουση με τον Γεώργιο, τον κατηγορούσε για αυταρχική διακυβέρνηση και ευνοιοκρατία προς την Αθηναϊκή «αυλή». Οι κατηγορίες είχαν βάση, η κύρια διαφωνία αφορούσε τη στρατηγική για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Την περίοδο 1901-1905 θα ηγηθεί της «Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως», με συνεργάτες τους Κ. Φούμη και Κ. Μάνο και δημοσιογραφικό όργανο τον «Κήρυκα» των Χανίων, εφημερίδα γνωστή ως τις μέρες μας, όχι πάντα για καλό…
Η σύγκρουση κορυφώνεται στις 10 Μαρτίου 1905 όταν ο Βενιζέλος θα ηγηθεί της Επανάστασης του Θερίσου που θα φέρει το Κρητικό ζήτημα στο κέντρο της διεθνούς διπλωματίας. Στις 2 Νοέμβρη 1905 θα υπογραφεί συμφωνία στις Μουρνιές. Ο Βενιζέλος επιβάλλεται, ο πρίγκηπας Γεώργιος παραιτείται στις 12 Σεπτέμβρη 1906 για να αντικατασταθεί αμέσως, στις 18 Σεπτέμβρη, από τον Αλέξ. Ζαΐμη. Ο Βενιζέλος ελέγχει την πολιτική ζωή της Κρήτης και την παρουσία της στη διπλωματική διελκυστίνδα μεταξύ Ελλάδας, Τουρκίας και μεγάλων Δυνάμεων.
Ένα μάτι στα Χανιά, ένα στην Αθήνα
Την ίδια περίοδο η Ελλάδα βιώνει μια από τις χειρότερες κρίσεις. Οι πολιτικές που ακολουθήθηκαν, με στόχο την εξυπηρέτηση αδηφάγων κεφαλαιούχων, έφεραν τη χρεοκοπία του 1893, έθρεψαν εθνικιστικούς τυχοδιωκτισμούς και οδήγησαν στην τραγωδία του 1897. Το πολιτικό σύστημα απαξιώνεται και η αντίδραση στην σήψη θα εκφραστεί με το Κίνημα στο Γουδή, τον Αύγουστο του 1909.
Ο Βενιζέλος παρακολουθεί τις εξελίξεις στην Ελλάδα, επηρεάζουν αποφασιστικά το Κρητικό ζήτημα. Έχει ευρύτερες φιλοδοξίες, δεν είδε ποτέ τον εαυτό του ως «νομάρχη». Την «Ένωση» της Κρήτης με την Ελλάδα την ενέτασσε στη στρατηγική της διεύρυνσης του ζωτικού χώρου της ελληνικής αστικής τάξης, τα ισχυρά τμήματα της οποίας βρίσκονταν εκτός του αδύναμου Ελληνικού κρατιδίου. Στόχος ήταν η συγκέντρωση των δυνάμεων αυτών στον «εθνικό κορμό» ο οποίος θα διεκδικούσε την Ελλάδα των «5 θαλασσών και των 3 ηπείρων».
Διεύρυνση εδαφική και οικονομική: υποδομές, φυσικοί πόροι, αγορές. Η εκμετάλλευσή τους – από κοινού με την εγχώρια αστική τάξη – αποτελούσε το αντάλλαγμα για το «πατριωτικό έργο» των Ελλήνων κεφαλαιούχων του εξωτερικού. Στα εδάφη που, θεωρητικά, θα επεκτεινόταν η Ελλάδα, υπήρχε (όχι απαραίτητα πλειοψηφικό) ελληνικό στοιχείο που κυριαρχούσε στον τομέα της οικονομίας.
Αυτή η στρατηγική ήταν η αναβάθμιση της «Μεγάλης Ιδέας» κι ο Βενιζέλος την υπηρέτησε με συνέπεια. Ήταν η μόνη στρατηγική πρόταση για τους αστούς της ομογένειας αλλά και τα δυναμικά ανερχόμενα αστικά στρώματα στο εσωτερικό. Δεν μπορούσαν να την εκφράσουν τα παλαιά κόμματα και το προσωπικό τους ούτε οι στρατιωτικοί που συγκροτούσαν τον «Στρατιωτικό Σύνδεσμο». Άφθαρτος, δημοφιλής ως αγωνιστής της ελευθερίας της Μεγαλονήσου και εχθρός των Γλύξμπουργκ, ο Βενιζέλος φάνταζε ως η ιδανική λύση.
Η … διπλή πολιτική ζωή
Τον Δεκέμβρη του 1909 ο Βενιζέλος έρχεται στην Αθήνα, προσκεκλημένος του Στρατιωτικού Συνδέσμου. Η πολιτική ζωή, λίγους μήνες μετά το κίνημα στο Γουδή, βρισκόταν σε αδιέξοδο. Στο εσωτερικό του Συνδέσμου υπήρχαν πολιτικές διαφωνίες και προσωπικές στρατηγικές, είχε χαθεί η ιστορική ευκαιρία για βαθιές αλλαγές. Η ανατροπή της Μοναρχίας ήταν πλέον αδύνατη, είχαν συσπειρωθεί γύρω της ο ξένος παράγοντας και τα παλαιά πολιτικά κόμματα. Ο Αγγλικός στόλος της Μεσογείου είχε καταπλεύσει στον Πειραιά σε μια εκδήλωση αποφασιστικής στήριξης στη Βασιλική οικογένεια των Γλύξμπουργκ. Από την άλλη, η κρίση βάθαινε και το κοινωνικό ηφαίστειο παρέμενε ενεργό.
Ο Σ. Μελάς και ο Β. Τσίχλης υποστηρίζουν πως στο πρωτόκολλο που είχε υπογραφεί μεταξύ των πρώτων μελών του Συνδέσμου σε συγκεκριμένο άρθρο προβλεπόταν ότι «μόλις επικρατούσε ο Σύνδεσμος θα ανέθετε στον Βενιζέλο την πρωθυπουργία». Υποστηρίζεται πως την ιδέα για την πρόσκλησή του είχε ο αξιωματικός Επ. Ζυμβαράκης, μία άλλη πληροφορία θέλει τον λοχαγό Κων. Σάρρο εμπνευστή.
Ας τονίσουμε την – επιμελώς αποκρυπτόμενη – εκτίμηση του Γ. Φιλάρετου πως ο Βενιζέλος προωθήθηκε στην ελληνική πολιτική σκηνή κατόπιν συνεργασίας του Άγγλου πρέσβη στην Αθήνα Έλλιοτ και του Άγγλου προξένου στα Χανιά. Ο Φιλάρετος ήταν διακεκριμένος νομικός και σημαντική πολιτική προσωπικότητα. Υπουργός, γερουσιαστής και εκδότης. Από τους πρώτους υποστηρικτές της αβασίλευτης δημοκρατίας, αποκλήθηκε τιμητικά «Πατέρας της Ελληνικής Δημοκρατίας» από τον… Ελ. Βενιζέλο! Το 1909 εξέδωσε την εφημερίδα “Ριζοσπάστης” ως «εβδομαδιαία εφημερίδα δημοκρατικών αρχών», το μετέπειτα όργανο της ΚΕ του ΚΚΕ.
Στις 22 Δεκεμβρίου 1909 ο λοχαγός Ιουλιανός Κονταράτος μετέβη στα Χανιά μεταφέροντας επιστολή του Στρατιωτικού Συνδέσμου που τον καλούσε στην Ελλάδα για να αναλάβει την πρωθυπουργία. Ο Βενιζέλος εγγράφως απάντησε πως δεν ενδιαφερόταν για την πρωθυπουργία και ότι θα ερχόταν στην Αθήνα ως πολιτικός σύμβουλος του Συνδέσμου. Η «ειλικρίνεια» της δήλωσης και το γεγονός πως αυτές οι διαβουλεύσεις δεν είχαν την τυπική έστω δημοκρατική νομιμοποίηση, μένουν ασχολίαστες από την επίσημη ιστορία.
Ο «Αθηναϊκός χειμώνας 1909 – 1910» του Βενιζέλου
Όταν έφτασε στην Αθήνα, 28 Δεκέμβρη 1909, μέλη του Στρατιωτικού Συνδέσμου του πρότειναν να κηρύξει δικτατορία(!), με τη στήριξή τους. Φυσικά αρνήθηκε, μόνο ανόητος δεν ήταν. Με τη στήριξη των στρατιωτικών, των δυναμικών τμημάτων του αστικού κόσμου αλλά και του ξένου παράγοντα, ο Βενιζέλος θα λειτουργήσει ως …διαιτητής, διαμορφώνοντας μια συμβιβαστική πρόταση: Κατά παράβαση του Συντάγματος πρότεινε τη σύγκληση Αναθεωρητικής Βουλής για την αναθεώρηση του Συντάγματος (και όχι Συντακτικής Συνελεύσεως όπως επιβαλλόταν), σχηματισμό Κυβέρνησης υπό τον Στέφανο Δραγούμη και ψήφιση ορισμένων μεταρρυθμιστικών νόμων που περιέχονταν στο πρόγραμμα του Στρατιωτικού Συνδέσμου. Δινόταν δηλαδή στην κοινωνία η αίσθηση αλλαγών χωρίς να θίγεται η παλιά πολιτική δομή και, πάνω από όλα, ο θεσμός της Μοναρχίας.
Στις 16 Ιανουαρίου 1910, ο Γεώργιος Α΄ συγκάλεσε το Συμβούλιο του Στέμματος για να συζητήσουν τις προτάσεις Βενιζέλου. Να επισημάνουμε ξανά το παράδοξο: Συγκαλείται το ανώτατο όργανο ενός κράτους για να συζητηθούν οι προτάσεις ενός πολιτικού, ομογενή μεν πολίτη άλλου κράτους δε!
Στο Συμβούλιο μετείχαν οι Γ. Θεοτόκης, Δ. Ράλλης, Κυρ. Μαυρομιχάλης, Στέφ. Δραγούμης, Αλέξ. Ζαΐμης και Αλέξ. Ρώμας οι οποίοι συμφώνησαν: Βουλή για αναθεώρηση των ΜΗ θεμελιωδών άρθρων του Συντάγματος, νέα κυβέρνηση υπό την ηγεσία του Στέφανου Δραγούμη, διάλυση Στρατιωτικού Σύνδεσμου. Ουσιαστικά ο Βασιλιάς και οι εκπρόσωποι των παλαιών κομμάτων αποδέχτηκαν και τυπικά τις προτάσεις του Βενιζέλου.
Στις 18 Ιανουαρίου 1910 ορκίσθηκε η νέα κυβέρνηση Δραγούμη. Τη διαδικασία για την αναθεώρηση των μη θεμελιωδών διατάξεων του Συντάγματος του 1864 ανέλαβε ο καθηγητής Νικ. Σαρίπολος, το τελικό κείμενο προώθησε στη Βουλή ο κοινός εκπρόσωπος των κομμάτων Δ. Βακαλόπουλος και επικύρωσε στις 17 Μαρτίου 1910 ο Γεώργιος Α’, σε ειδική συνεδρίαση του Κοινοβουλίου, με διάγγελμα. Στις 20 Μάρτη διαλύεται ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος»…
Μετά από αυτά ο «κρητικός ηγέτης» που λειτουργούσε και ως «Ελλαδίτης πολιτικός» επέστρεψε στην Κρήτη, «πλήρως ικανοποιημένος» καθώς «προώθησε με ευρηματικό τρόπο τη μετάβαση από την επαναστατική εκτροπή του 1909 στην καθιέρωση της δημοκρατικής νομιμότητας και των κοινοβουλευτικών θεσμών…».
Σαφέστατη η επίσημη ιστορία, ειδικά με τον χαρακτηρισμό «επαναστατική εκτροπή του 1909»!
Και η «Κρητική άνοιξη του 1910»
Μετά την αναχώρηση του Βενιζέλου από την Κρήτη, στις 29 Δεκεμβρίου, είχε σχηματιστεί νέα κυβέρνηση από τους Κ. Μ. Φούμη, Γ. Σκουλούδη και Αλ. Παπαχατζή. Προκηρύχθηκαν εκλογές για την ανάδειξη Κρητικής Βουλής. Ο Βενιζέλος τον Φεβρουάριο του 1910 επιστρέφει στην Κρήτη, στις εκλογές του Μάρτη εκλέγεται πρωθυπουργός και πρόεδρος της Συνέλευσης.
Στις 17 Μάη 1910 σχηματίζει κυβέρνηση στην Κρήτη με τους Β. Σκουλά και Σ. Μυλωνογιαννάκη. Αμέσως θα φύγει για την Ελλάδα και στη συνέχεια για την Ευρώπη. Ο «Πρωθυπουργός» της Κρητικής Πολιτείας ποτέ δεν θα επιστρέψει στο νησί με αυτήν την ιδιότητα, αρχίζει πλέον το «μεγάλο Αθηναϊκό καλοκαίρι» του 1910 που θα κρατήσει 26 χρόνια.
Όλα πια είναι έτοιμα για την θριαμβευτική είσοδο του Βενιζέλου στην Ελληνική πολιτική ζωή που όπως είδαμε μόνο… «ξαφνική» δεν ήταν. Αντίθετα ήταν μια πολύ καλά προετοιμασμένη επιλογή, αποτέλεσμα ταξικών επιλογών και συμβιβασμών σε συνθήκες πολιτικού κενού και απαξίωσης του πολιτικού προσωπικού των παλαιών κομμάτων. Ήταν άραγε και η «προσωπικότητα» που «γοήτευε εχθρούς και φίλους», όπως διατείνονται οι υμνητές του; Ισχυρή προσωπικότητα ήταν σίγουρα, ας αποφύγουμε όμως τις σαπουνόπερες κι ας σταθούμε στο γεγονός που προαναφέραμε, στην στρατηγική πρόταση που παρουσίασε και έδωσε όραμα στα δυναμικά τμήματα της αστικής τάξης.
Στο 2ο μέρος αυτού του άρθρου θα αναφερθούμε στο καλοκαίρι και στο φθινόπωρο του 1910 που τελείωσε με τον Βενιζέλο πρωθυπουργό και την Ελλάδα να μπαίνει στην τρομερή 12ετία που θα τελειώσει στις φλόγες της Σμύρνης. Οι σπίθες της πυρκαγιάς που έκαψε και τη «Μεγάλη Ιδέα» είχαν αρχίσει να κάνουν την εμφάνιση τους από νωρίς…
