Πηγή: Πριν
Ο Φρέντρικ Τζέιμσον, σημαντικός μαρξιστής στοχαστής στις ΗΠΑ που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή, έγινε παγκόσμια γνωστός και σημείο αναφοράς για την κριτική του στο μεταμοντερνισμό. Θεώρησε αυτό το ρεύμα αντιλήψεων έκφραση του «ύστερου καπιταλισμού», μια επικύρωση της ελεύθερης αγοράς, στάθηκε απέναντί του επιμένοντας στην επανάσταση και στην «ουτοπία» μιας άλλης κοινωνίας.
Στις 22 Σεπτέμβρη έφυγε από τη ζωή ο σημαντικότατος μαρξιστής διανοητής Φρέντρικ Τζέιμσον. Γεννήθηκε στο Κλίβελαντ των ΗΠΑ το 1934 και ήταν καθηγητής συγκριτικής λογοτεχνίας. Δεν περιορίστηκε στη λογοτεχνική κριτική, αλλά έπαιρνε πολιτική θέση – ήταν αλληλέγγυος στην Κούβα και την Παλαιστίνη και πάντα πολέμιος του καπιταλισμού. Κεντρικό σημείο στο θεωρητικό του έργο είναι η εξήγηση, ερμηνεία και κριτική αυτού που αποκαλείται μεταμοντερνισμός ή μετανεωτερικότητα. Έργα του που έχουν κυκλοφορήσει μεταφρασμένα στα Ελληνικά είναι, μεταξύ άλλων, Το μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού (εκδ. Νεφέλη), Μια μοναδική νεωτερικότητα (εκδ. Αλεξάνδρεια), Οι αρχαιολογίες του μέλλοντος (εκδ. Τόπος) και Μια αμερικανική ουτοπία, Δυαδική εξουσία και καθολικός στρατός (εκδ. Angelus Novus).
Έναν συνοπτικό ορισμό της μεταμοντέρνας θεώρησης έδωσε ο Βρετανός μαρξιστής Τέρι Ίγκλετον: «Η μετανεωτερικότητα είναι ένας τρόπος σκέψης που αντιμετωπίζει με δυσπιστία τις κλασικές έννοιες της αλήθειας, της λογικής, της ταυτότητας και της αντικειμενικότητας, την ιδέα της παγκόσμιας προόδου ή χειραφέτησης, τα γενικά πλαίσια, τις μεγάλες αφηγήσεις ή τις εσχατολογικές ερμηνείες. Αντίθετα από τα κοινωνικά αυτά πρότυπα, που προέρχονται από τον Διαφωτισμό, αντιλαμβάνεται τον κόσμο ως απρόοπτο, αβέβαιο, αθεμελίωτο, ανόμοιο, ασταθή και ακαθόριστο, μια σειρά από μη ενοποιημένους πολιτισμούς ή ερμηνείες, που δημιουργούν έναν κάποιο σκεπτικισμό όσον αφορά την αντικειμενικότητα της αλήθειας, της ιστορίας και των προτύπων, το κατά πόσο είναι δεδομένη η φύση και η συνοχή των ταυτοτήτων».
Ο Τζέιμσον μιλά για «την απουσία του οιουδήποτε μακρόπνοου συλλογικού σχεδίου» (Το μεταμοντέρνο…σελ. 54) και την αποδίδει στο τρίτο στάδιο του καπιταλισμού, στον ύστερο καπιταλισμό, σύμφωνα με τον Ερνέστ Μαντέλ. Αυτός ο καπιταλισμός «συνιστά την καθαρότερη μορφή κεφαλαίου που έχει εμφανιστεί μέχρι σήμερα» και επεκτείνεται ασύστολα «σε πεδία που δεν είχαν ποτέ πριν εμπορευματοποιηθεί» πραγματοποιώντας «μια νέα και ιστορικά πρωτοφανή αποικιοκρατική εισβολή στη φύση και στο υποσυνείδητο», εξαλείφοντας «τους θύλακες της προκαπιταλιστικής οργάνωσης» (ό.π., σελ. 77).
Η μετανεωτερικότητα λοιπόν είναι η φιλοσοφική, ιδεολογικοπολιτική και πολιτισμική έκφραση του κεφαλαίου που νίκησε τη φεουδαρχία και τα υπολείμματα προηγούμενων τρόπων παραγωγής και επικράτησε – προσωρινά λέμε εμείς – επί των επαναστάσεων και του κινήματος που τόλμησαν να επιδιώξουν μια κοινωνία από το μέλλον, χωρίς κεφάλαιο και εκμετάλλευση.
Αφού ο μεταμοντερνισμός «εξαφανίζει» τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και τις τάξεις του, τι νόημα έχει η ανατροπή τους;
Ο Τζέιμσον υπογραμμίζει ότι το μεταμοντέρνο αντιτίθεται σε κάθε προσπάθεια «εννοιολογικής ενοποίησης» και υποστηρίζει την «εμφάνιση παντοειδών υποσυστημάτων τυχαιότητας ασύνδετων μεταξύ τους». Η αποθέωση των διαφορών επεκτείνεται και στην εικόνα του κάθε ανθρώπου, λες και «κάτι εξαιρετικά πολύτιμο για την ύπαρξή μας, κάτι μοναδικό και εύθραυστο, που αφορά την ίδια την ιδιαιτερότητά μας, θα χαθεί ανεπίστρεπτα σαν ανακαλύψουμε πως είμαστε ίδιοι με όλους τους άλλους». Υπενθυμίζει ότι «ένα σύστημα το οποίο παράγει διαφορές ως συστατικό του στοιχείο εξακολουθεί να είναι σύστημα» και ακριβώς «η λογική του κεφαλαίου είναι λογική διασποράς και μοναδοποίησης ή “ατομοποίησης”» (ό.π. σελ. 163-164). Η σύλληψη της ολότητας, η επιδίωξη της «ολοποίησης» θεωρούνται «ενδείξεις όχι απλώς ενός σταλινικού μυαλού αλλά μιας επιβίωσης του μεταφυσικού».
Χωρίς την ολότητα δε μπορεί να συλληφθεί η έννοια του «τρόπου παραγωγής» που καταλήγει στη «συστηματική αποκήρυξη της έννοιας και των ιδεωδών της ίδιας της πράξης ή του συλλογικού εγχειρήματος» (ό.π. σελ. 151). Αφού «εξαφανίστηκαν» ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής και οι τάξεις του, τι νόημα έχει η ανατροπή τους; Το κενό καλύπτεται, σύμφωνα με τον Τζέιμσον: «Τα νέα κοινωνικά κινήματα εμφανίζονται στο κενό που αφήνουν μετά την εξαφάνισή τους οι κοινωνικές τάξεις και στα χαλάσματα των πολιτικών κινημάτων που οργανώνονταν γύρω τους» (ό.π. σελ. 132). Έτσι «φτάνουμε στο κρισιμότερο σημείο της πολιτικής του μεταμοντέρνου», στην υπέρβαση μιας «παλαιότερης πολιτικής» που «γύρευε να συντονίσει τους τοπικούς, ούτως ειπείν, και τους συνολικούς αγώνες», θεωρώντας τους επιμέρους «έκφανση του συνολικού αγώνα» (ό.π. σελ. 146).
Ο Τζέιμσον σαρκάζει με μια δόση πικρίας την εποχή μας: «Αν θυμάστε, η Αριστερά είχε κάποτε ένα πολιτικό πρόγραμμα που το έλεγαν επανάσταση» (Μια αμερικανική ουτοπία, σελ. 13). Αναζητά τα ουτοπικά σχεδιάσματα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, σχεδιάζοντας και ο ίδιος. Αντίθετα, όπως γράφει, η σύγχρονη αντιουτοπική σκέψη «υποστηρίζει ότι η κοινωνική και συλλογική ψευδαίσθηση της ουτοπίας, ή μιας κοινωνίας ριζικά διαφορετικής, πάσχει πρωτίστως επειδή φορτίζεται από μιαν άλλη, εκ προοιμίου παθολογική ψευδαίσθηση προσωπικού ή υπαρξιακού χαρακτήρα» (Το μεταμοντέρνο… σελ. 153). Ο ίδιος δεν επιθυμεί την επιστροφή σε παλιότερες εποχές, σε πιο περιορισμένα «συστήματα κοινωνικής οργάνωσης» και επομένως πιο διαυγή, πιο προσιτά και πιο κατανοητά από τον απλό άνθρωπο.
Ο Τζέιμσον αντιμετωπίζει τη συζήτηση περί νοσταλγίας: «Αυτό που μερικοί χαρακτηρίζουν νοσταλγία μιας απαρχαιωμένης μορφής ταξικής πολιτικής πολύ πιθανόν να αποδειχθεί, εν τέλει, “νοσταλγία” της πολιτικής tout court (απλούστατα). Και αν σκεφτούμε το πώς οι περίοδοι της έντονης πολιτικοποίησης εναλλάσσονται με περιόδους αποπολιτικοποίησης και απομόνωσης […], το να χαρακτηρίζουμε το αίσθημα αυτό ‘’νοσταλγία’’ είναι σαν να χαρακτηρίζουμε την οργανική μας πείνα, πριν από το γεύμα, νοσταλγία του φαγητού» (ό.π. σελ. 147). Για όσους δεν θεωρούν την επαναστατική πολιτική νοσταλγία για το παρελθόν αλλά προσδοκία για τις επαναστάσεις του μέλλοντος, ο Φρέντρικ Τζέιμσον θα είναι πάντα χρήσιμος.
