Υπέρμετρη εξόρυξη πόρων στην Παταγονία, μια κυβέρνηση στην υπηρεσία του κεφαλαίου και η αντίσταση των Μαπούτσε.
Μια συζήτηση με τον Ορλάντο Καρίκεο.
Συνέντευξη: Φρεντερίκ Σνάτερερ, μετάφραση: Άλεξ Κάντζιας – Ρόντε
Για σχεδόν δύο χρόνια, η Αργεντινή κυβερνάται από τον Javier Milei, έναν ριζοσπάστη της ελεύθερης αγοράς. Ενώ εικόνες αστυνομικής καταστολής, για παράδειγμα, εναντίον συνταξιούχων διαδηλωτών στην πρωτεύουσα Μπουένος Άιρες, προβάλλονται και από τα τοπικά μέσα ενημέρωσης, οι αναφορές για την κατάσταση στις αγροτικές περιοχές της χώρας είναι σπάνιες. Εσείς ο ίδιος κατάγεστε από την Παταγονία και ζείτε στην επαρχία Ρίο Νέγκρο. Εκεί είστε Werkén ή εκπρόσωπος των ιθαγενών Μαπούτσε. Πώς είναι η κατάσταση στην περιοχή σας;
Συνολικά, στην Αργεντινή βιώνουμε αυτή τη στιγμή μια βάναυση οπισθοδρόμηση στα δημοκρατικά δικαιώματα. Η μυστική υπηρεσία διώκει ιδιαίτερα όσους αγωνίζονται κατά της εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων. Οι συναντήσεις παρακολουθούνται, όπως και τα μέλη των αυτοχθόνων πληθυσμών και τα μέλη της αντιπολίτευσης. Το γεγονός ότι η κυβέρνηση εφαρμόζει ένα τόσο μεγάλης κλίμακας πρόγραμμα παρακολούθησης είναι από μόνο του προβληματικό για ένα δημοκρατικό κράτος. Αυτό είναι ακόμη πιο σοβαρό δεδομένου του παρελθόντος της Αργεντινής. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας στρατιωτικής δικτατορίας (1976 έως 1983), το αργεντινό κράτος διέπραξε σοβαρές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Έχει ενταθεί η καταστολή ειδικά κατά των κινημάτων των ιθαγενών από τότε που ανέλαβε τα καθήκοντά του ο Μιλέι στα τέλη του 2023;
Καταρχάς, θα ήθελα να τονίσω: Οι πολιτικές κατά των ιθαγενών έχουν μακρά παράδοση στην Αργεντινή. Αυτό δεν επηρεάζει μόνο εμάς τους Μαπούτσε, αλλά μας επηρεάζει σε ιδιαίτερο βαθμό. Ακόμα και δημοκρατικές κυβερνήσεις όπως αυτή του Αλμπέρτο Φερνάντεζ (2019 έως 2023) ήταν καταπιεστικές – παρόλο που το σύνταγμα εγγυάται θεωρητικά τα δικαιώματά μας, παρόλο που η Αργεντινή έχει υπογράψει διεθνείς συμβάσεις για να μας προστατεύσει, και ούτω καθεξής. Ωστόσο, όταν δεξιές κυβερνήσεις όπως αυτή του Μαουρίτσιο Μάκρι (2015 έως 2019) ή τώρα αυτή του Μιλέι ανέρχονται στην εξουσία, εντείνουν αυτήν την πολιτική ακόμη περισσότερο. Κατά τη γνώμη μου, υπάρχουν δύο λόγοι για αυτό, οι οποίοι πολύ σπάνια αναλύονται μαζί. Ο πρώτος είναι το χρέος του αργεντινού κράτους προς το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Αυτό είναι ένα μέσο άσκησης πίεσης για την τελική επιβολή της καταλήστευσης των φυσικών πόρων. Μόλις πρόσφατα, ο πρέσβης των Ηνωμένων Πολιτειών, Πίτερ Λαμέλας, δήλωσε ανοιχτά ότι η Αργεντινή διαθέτει όλους τους φυσικούς πόρους που χρειάζεται η χώρα του. Φυσικά, δεν είναι μόνο οι ΗΠΑ που ενδιαφέρονται για τον πλούτο μας· αλλά και η Ευρώπη.
Ποιος είναι ο δεύτερος λόγος για την εντατικοποίηση της καταστολής;
Οι μεγάλες εταιρείες προσπαθούν να διατηρήσουν ένα επίπεδο κατανάλωσης που ευθύνεται για μια ολόκληρη σειρά κρίσεων. Σήμερα, οι θέσεις εργασίας μας βρίσκονται σε κρίση, υπάρχει έλλειψη στέγης και περιβαλλοντική κρίση. Σε αυτό προστίθεται μια πολιτική κρίση, που σημαίνει ότι όλο και λιγότεροι άνθρωποι αισθάνονται ότι εκπροσωπούνται από τους πολιτικούς. Αυτό οφείλεται στην ταχεία διάβρωση των δημοκρατικών δικαιωμάτων σε όλο τον κόσμο, και ιδιαίτερα στη Λατινική Αμερική. Παρόλο που κυβερνήσεις όπως αυτή του Μιλεί εκλέχθηκαν δημοκρατικά, αγνοούν όλο και περισσότερο τη διάκριση των εξουσιών και τα συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα. Προς το συμφέρον των πολυεθνικών εταιρειών, βασίζονται στην ακραία εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, στον εξορυκτικτισμό.
Οι πολιτικές αποφάσεις δεν λαμβάνονται σύμφωνα με τη βούληση της πλειοψηφίας, αλλά για το κέρδος των πολυεθνικών εταιρειών. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η κυβέρνηση χρησιμοποιεί τόση βία κατά όσων σκέφτονται διαφορετικά. Θέλει να καθιερώσει την καταστολή ως στοιχείο της πολιτικής αντιπαράθεσης. Ωστόσο, τα γεγονότα των τελευταίων εβδομάδων, όπως όταν ο Πρόεδρος Μιλέι δέχτηκε επίθεση με πέτρες από ορισμένους περαστικούς στο προάστιο Λόμας ντε Ζαμόρα του Μπουένος Άιρες, δείχνουν ότι ο λαός της Αργεντινής δεν φοβάται πλέον.
Τον Ιούλιο του 2024, ο Μιλέι εφάρμοσε τις «Ley Bases», οι οποίες, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνουν ένα λεγόμενο σύστημα κινήτρων για επενδύσεις μεγάλης κλίμακας (RIGI), ιδίως στον εξορυκτικό τομέα. Οι επικριτές περιγράφουν τον κανονισμό ως καταστροφικό για την οικονομία της Αργεντινής και την προστασία της φύσης, καθώς και εντελώς αντιδημοκρατικό. Ποιον ρόλο οραματίζεται η κυβέρνηση του Μιλέι για την Παταγονία και ολόκληρη την Αργεντινή εντός της παγκόσμιας οικονομικής τάξης;
Ο νόμος RIGI, καθώς και άλλες νομοθετικές τροποποιήσεις, παραβιάζουν το Σύνταγμα της Αργεντινής. Έχουμε ήδη υποβάλει καταγγελία στο Διαμερικανικό Δικαστήριο και τώρα προσφεύγουμε στα Ηνωμένα Έθνη. Αλλά όλα αυτά δεν θα είναι αρκετά. Επομένως, το βλέπουμε αυτό πρωτίστως ως ευκαιρία να ασκήσουμε κάποια πίεση στην κυβέρνηση. Δεν πρέπει να ξεχνάμε: Η κυβέρνηση Μιλέι είναι η κυβέρνηση μεγάλων εταιρειών, τραπεζιτών και επιχειρηματιών. Περιλαμβάνει άτομα που προηγουμένως μισθοδοτούνταν από την J.P. Morgan. Άλλοι είχαν εργαστεί προηγουμένως για τον πρώην πρόεδρο Μάκρι. Ο ίδιος ο Μιλέι ουσιαστικά δημιουργήθηκε από τους σημαντικότερους επιχειρηματίες της Αργεντινής σε συνεργασία με τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης. Δεν είχε καμία εμπειρία στην πολιτική.
Από αυτή την άποψη, ο ισχυρισμός του πως δεν προέρχεται από το χώρο της πολιτικής είναι εντελώς ψευδής – μόνο τις τελευταίες εβδομάδες, έχουμε δει πόσο διεφθαρμένη είναι η κυβέρνηση της Αργεντινής. Το γεγονός ότι ο Μιλέι έζησε δωρεάν σε ένα ξενοδοχείο που ανήκει στον Εντουάρντο Ελστάιν, έναν από τους πλουσιότερους Αργεντινούς, κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του 2023 δείχνει επίσης: Ο Μιλέι δεν είναι αντι-, είναι η κάστα. Αντί να πιστεύει στο κράτος, πιστεύει αποκλειστικά στους νόμους της ελεύθερης αγοράς. Συνεπώς, οι σημαντικότεροι νόμοι του δεν συντάχθηκαν από κυβερνητικούς αξιωματούχους ή δημόσιους υπαλλήλους, αλλά απευθείας στα δικηγορικά γραφεία των μεγάλων εταιρειών που τελικά επωφελούνται από αυτούς. Έτσι, ενώ από τη μία πλευρά, περικόπτονται τα κονδύλια για όσους έχουν τα λιγότερα, οι πλούσιοι συσσωρεύουν ακόμη περισσότερο πλούτο. Υπάρχει μια ιστορική συνέχεια από τη γενοκτονία των αυτοχθόνων λαών από τη στρατιωτική δικτατορία έως την κυβέρνηση Μιλέι. Οι εκάστοτε πολιτικοί είναι καθαρά διακοσμητικοί. η πραγματική δύναμη προέρχεται από εκείνους που βρίσκονται στα παρασκήνια.
Τι σημαίνει αυτό ειδικά για τους αυτόχθονες πληθυσμούς των οποίων τα προγονικά εδάφη θέλουν να εκμεταλλευτούν μεγάλες, συχνά πολυεθνικές, εταιρείες;
Όλοι οι αυτόχθονες λαοί στη Λατινική Αμερική, χωρίς εξαίρεση, είναι θύματα του εξορυκτισμού. Όταν εξορύσσεται χρυσός, ασήμι, λίθιο ή χαλκός, όταν παράγεται «πράσινο» υδρογόνο ή όταν εξορύσσεται φυσικό αέριο και πετρέλαιο από το έδαφος με fracking, αυτό σημαίνει κλοπή γης για εμάς. Οι μεγάλες οικονομικές δυνάμεις του κόσμου αρπάζουν τον πλούτο και καταστρέφουν τη γη πέραν κάθε αναγνώρισης. Είναι μια διαδικασία αποικιοποίησης που δεν έχει τελειώσει ποτέ πραγματικά. Η λεηλασία συνεχίζεται εδώ και 500 χρόνια. Δεν είναι τίποτα άλλο από αναγκαστικές απελάσεις, ακόμη και αν η διαδικασία αναφέρεται ως μετανάστευση στη Γερμανία και την Ευρώπη.
Ζείτε στο Ρίο Νέγκρο. Αυτή η νότια επαρχία της Αργεντινής φιλοξενεί τα δεύτερα μεγαλύτερα αποθέματα μη συμβατικού φυσικού αερίου στον κόσμο, τη Βάκα Μουέρτα, η οποία εξορύσσεται από το πέτρωμα με τη χρήση υδραυλικής ρωγμάτωσης. Η βιομηχανία έχει ακμάσει τα τελευταία χρόνια. Αυτό δεν έχει φέρει κοινωνικές βελτιώσεις στην περιοχή;
Στο Βάκα Μουέρτα γίνεται γρήγορα σαφές πόσο ψευδής είναι η αφήγηση της προόδου. Στην επαρχία Νεουκουέν, όπου παράγεται το μεγαλύτερο μέρος του φυσικού αερίου και του πετρελαίου, η ανισότητα είναι εξαιρετικά υψηλή. Το κόστος ζωής είναι τεράστιο. Ομοίως, η συχνότητα εμφάνισης μάτσο βίας είναι υψηλότερη από τον εθνικό μέσο όρο. Από την έλευση του fracking πριν από περισσότερα από δέκα χρόνια, οι πράξεις βίας, η εμπορία ναρκωτικών και η εμπορία ανθρώπων έχουν αυξηθεί απότομα. Τα συνδικάτα καλούν τακτικά σε απεργίες και διαμαρτυρίες επειδή εργαζόμενοι απολύονται. Για να μην αναφέρουμε τις φρικτές περιβαλλοντικές ζημιές, όπως η ρύπανση των υδάτων.
Εδώ και αρκετές εβδομάδες, οργανώσεις των Μαπούτσε και περιβαλλοντικοί ακτιβιστές κινητοποιούνται ενάντια στην προγραμματισμένη πρώτη γεώτρηση με υδραυλική ρωγμάτωση σε άμεση γειτνίαση με τη λίμνη Μάρι Μενούκο. Ένα μεγάλο μέρος του πόσιμου νερού της περιοχής προέρχεται από τη δεξαμενή και η πόλη Νεουκέν, ειδικότερα, εξαρτάται από αυτήν.
Η εκμετάλλευση πετρελαίου και φυσικού αερίου επιταχύνεται σημαντικά, ενώ η προστασία του περιβάλλοντος παραμελείται. Η πετρελαϊκή εταιρεία YPF, κατά πλειοψηφία κρατική, έχει πλέον εγκρίνει την υδραυλική ρωγμάτωση. Η Μαρι Μενούκο παρέχει πόσιμο νερό όχι μόνο στην πόλη Νεουκουέν, αλλά και σε δύο γειτονικές πόλεις – συνολικά σχεδόν ένα εκατομμύριο ανθρώπους. Το κράτος δίνει έτσι προτεραιότητα στο μέγιστο κέρδος για λίγους έναντι της υγείας ενός εκατομμυρίου ανθρώπων. Αυτό συμβαίνει εν μέσω της εξελισσόμενης κλιματικής κρίσης, η οποία καθιστά σαφές ότι ο πιο πολύτιμος πόρος που διαθέτουμε δεν είναι ο χρυσός, το λίθιο, το πετρέλαιο ή το φυσικό αέριο, αλλά το νερό. Με την εκστρατεία “Save Mari Menuco”, θέλουμε να αποτρέψουμε την υδραυλική ρωγμάτωση στην περιοχή και τον κίνδυνο μόλυνσης του πόσιμου νερού μας που τη συνοδεύει.
Τώρα, η YPF είναι μια εταιρεία που ανήκει σε μεγάλο βαθμό στο αργεντίνικο κράτος. Δεν έχει σημασία αν πρόκειται για πολυεθνικές εταιρείες όπως η Chevron που προωθούν την υδραυλική ρωγμάτωση στην περιοχή ή για μια εταιρεία όπως η YPF, όπου το κράτος κατέχει το 51% των μετοχών;
Ο εξορυκτισμός παραμένει ο ίδιος, είτε είναι ιδιωτικός είτε οργανωμένος από ιδιωτικούς και κρατικούς φορείς. Οι επιπτώσεις του είναι οι ίδιες. Η τεχνική της υδραυλικής ρωγμάτωσης δεν μας αφήνει τίποτα άλλο παρά τον θάνατο. Σήμερα, λειτουργούν με ταχύτητα ρεκόρ, κάνοντας γεωτρήσεις μέρα νύχτα. Στο μέλλον σχεδιάζεται η κατασκευή αγωγού για τη μεταφορά φυσικού αερίου στις ακτές. Από εκεί θα μεταφέρεται στην Ευρώπη με τη μορφή υγροποιημένου φυσικού αερίου. Η Γερμανία είναι επίσης πιθανό να δείξει ενδιαφέρον για το LNG που θα παράγεται εκεί.
Στην Ευρώπη, η λεγόμενη ενεργειακή μετάβαση προωθείται ως λύση για την κλιματική κρίση. Τα ορυκτά καύσιμα πρόκειται να αντικατασταθούν από την λεγόμενη πράσινη ενέργεια. Τι αντίκτυπο θα έχει αυτό στους κατοίκους των περιοχών από τις οποίες προέρχεται ένα μεγάλο μέρος της παγκόσμιας ενέργειας;
Είμαι πεπεισμένος ότι πρέπει να απομακρυνθούμε από τα ορυκτά καύσιμα και ότι η καταναλωτική συμπεριφορά στις κοινωνίες μας πρέπει να αλλάξει. Ωστόσο, είναι σημαντικό να είμαστε σαφείς σχετικά με το τι εννοούμε με αυτό. Ειδικά στον παγκόσμιο Βορρά, η ενεργειακή μετάβαση θεωρείται ως ένα καθαρά τεχνικό πρόβλημα: Απλώς κατασκευάζουμε πολλά νέα αιολικά πάρκα και φωτοβολταϊκά συστήματα στην Παταγονία και θα έχουμε λύσει το πρόβλημα. Ωστόσο, αυτό θα σήμαινε ότι χώρες όπως η Αργεντινή και περιοχές όπως η Παταγονία θα εξελιχθούν σε ενεργειακές αποικίες. Αυτή δεν μπορεί να είναι η λύση.
Όταν συζητείται σήμερα η ενεργειακή μετάβαση, ειδικά στον παγκόσμιο Βορρά, ένα κρίσιμο ερώτημα παραλείπεται: Από πού πρέπει να προέρχεται αυτή η καθαρή ενέργεια; Χωρίς να το λένε, οι περισσότεροι άνθρωποι φαίνεται να συμφωνούν ότι η ενέργεια πρέπει να προέρχεται σχεδόν αποκλειστικά από την Αφρική, την Ασία ή τη Λατινική Αμερική. Αυτό είναι άδικο. Οι συζητήσεις για τον εξορυκτισμό σε περιοχές αυτοχθόνων της Λατινικής Αμερικής αφορούν και την Ευρώπη. Το ερώτημα του κατά πόσον οι πρώτες ύλες και οι πηγές ενέργειας εξορύσσονται στις περιοχές μας έχει συνέπειες: στις ιθαγενείς περιοχές, όπου μας σκοτώνουν και μας εγκληματοποιούν, και στην Ευρώπη, όπου αυτή η ενέργεια είναι απαραίτητη και όπου βρίσκονται οι οικονομικές δυνάμεις που μαζεύουν το κέρδος.
Και τι γίνεται με την καταναλωτική συμπεριφορά των κοινωνιών μας που αναφέρατε; Πιστεύετε ότι η λύση έγκειται στο να καταναλώνουμε όλοι πιο συνειδητά, δηλαδή λιγότερο;
Είμαι πεπεισμένος ότι η ενεργειακή μετάβαση πρέπει επίσης να συζητηθεί στο πλαίσιο της έντονης καταναλωτικής συμπεριφοράς των κοινωνιών. Όταν μιλάω για κατανάλωση, ωστόσο, κάνω μια σημαντική διάκριση: Η κατανάλωση της εργατικής τάξης δεν είναι η ίδια με αυτή των ισχυρών που κατέχουν τέσσερις ή πέντε αυτοκίνητα Mercedes-Benz και ταξιδεύουν με αεροπλάνο κάθε μέρα. Δεν θα μου περνούσε ποτέ από το μυαλό να απαιτήσω από την εργατική τάξη να μετριάσει την κατανάλωσή της. Μεγάλα τμήματα του πληθυσμού ήδη δυσκολεύονται πολύ να τα βγάλουν πέρα. Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, υπάρχει μια τάξη που δεν είναι διατεθειμένη να κάνει παραχωρήσεις.
Είστε μέλος του κοινοβουλίου Μαπούτσε –Τεχουέλτσε του Ρίο Νέγκρο, το οποίο θεωρείται σημαντική φωνή για τις αυτόχθονες κοινότητες της περιοχής. Ποια είναι η τρέχουσα κατάσταση του κινήματος Μαπούτσε στην Αργεντινή;
Εμείς οι Μαπούτσε αντιστεκόμαστε στον αποικισμό για περισσότερα από 500 χρόνια. Όταν η Ισπανική Αυτοκρατορία ήρθε στη Νότια Αμερική, αρχικά καταφέραμε να αποτρέψουμε την κατάκτηση των εδαφών μας. Αργότερα ήταν τα κράτη της Χιλής και της Αργεντινής που προέλασαν στα εδάφη μας με στρατιωτική δύναμη. Αυτή η προέλαση συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Για εμάς, είναι ζωτικής σημασίας να φέρουμε κοντά τα διάφορα κινήματα – όχι μόνο μεταξύ μας, των Μαπούτσε, αλλά και με άλλα τμήματα της κοινωνίας. Ως κίνημα, χρησιμοποιούμε ποικίλες στρατηγικές. Όπου είναι δυνατόν, διαπραγματευόμαστε απευθείας με κυβερνητικές υπηρεσίες και ταυτόχρονα υπερασπιζόμαστε τα συμφέροντά μας μέσω άμεσων δράσεων, όπως οι αποκλεισμοί εταιρειών εξόρυξης. Νομικά οι πόρτες είναι συχνά κλειστές για εμάς, και το ίδιο ισχύει και για τον Τύπο. Μόλις που μας επιτρέπουν να μιλήσουμε αυτές τις μέρες. Η ορατότητα που είχαμε σε άλλες εδαφικές συγκρούσεις στο παρελθόν δεν είναι πλέον η ίδια σήμερα, καθώς αγωνιζόμαστε ενάντια στο συγκεκριμένο μοντέλο εξόρυξης.
Σε ποιο βαθμό βρίσκεστε σε επαφή με άλλες αυτόχθονες κοινότητες, των οποίων η κατάσταση, όπως αναφέρατε προηγουμένως, είναι παρόμοια με αυτή των Μαπούτσε;
Συνεργαζόμαστε με αρκετές οργανώσεις ιθαγενών σε όλη τη Λατινική Αμερική που έχουν σημαντικό βάρος: Codeca από τη Γουατεμάλα, Conaie από τον Ισημερινό, Cunarc από το Περού και CRIC από την Κολομβία. Σίγουρα, απέχουμε ακόμη πολύ από ορισμένες από αυτές τις οργανώσεις σε οργανωτικό επίπεδο. Αλλά βρισκόμαστε σε διάλογο σχετικά με το ποια πολιτικά εργαλεία και στρατηγικές μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να κατακτήσουμε μια μεγαλύτερη εκπροσώπηση και μια διαφορετική πολιτική. Είναι δύσκολο, αναμφίβολα, αλλά πρόκειται για διεργασίες.
Οι οργανώσεις μας έχουν επανειλημμένα συκοφαντηθεί και διωχθεί ως τρομοκρατικές στο παρελθόν. Ωστόσο, εμείς ήμασταν πάντα εκείνοι που βασίζονταν στον διάλογο. Το μόνο που απαιτούμε από το κράτος είναι να τηρεί τους δικούς του νόμους. Αυτό περιλαμβάνει το δικαίωμά μας σε να έχει προοηγηθεί διαβούλευση, όταν σχεδιάζονται έργα πρώτων υλών στα εδάφη μας. Η εξόρυξη επιτρέπεται μόνο εάν συμφωνήσουμε με αυτή.
Αυτή τη στιγμή βρίσκεστε στην Ευρώπη, όπου θέλετε να ευαισθητοποιήσετε το κοινό σχετικά με την κατάσταση, μεταξύ άλλων, μέσω εκδηλώσεων. Ταυτόχρονα, ενδιαφέρεστε να συνεργαστείτε με πιθανούς συμμάχους, για παράδειγμα, από το κίνημα για την κλιματική δικαιοσύνη. Ποιες είναι οι προσδοκίες σας από αυτή σας την επίσκεψή;
Στόχος μου είναι να εκκινήσω μια συζήτηση στην Ευρώπη σχετικά με την προέλευση της ενέργειας που καταναλώνεται εδώ και τον αντίκτυπο που αυτό έχει στις περιοχές που εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται ως αποικίες. Στις κοινότητές μας, μέσω των οποίων διέρχεται ο αγωγός φυσικού αερίου, οι άνθρωποι δεν έχουν καν αέριο για να μαγειρέψουν. Όπου εξάγεται το πετρέλαιο, οι κάτοικοι δεν έχουν καν αυτοκίνητο για να μετακινηθούν. Ολόκληρα χωριά πλημμυρίζουν για την κατασκευή ενός υδροηλεκτρικού σταθμού, η ενέργεια του οποίου καταναλώνεται στη συνέχεια στο Μπουένος Άιρες. Δεδομένου αυτού πρέπει να βασιστούμε και στη διεθνή υποστήριξη και αλληλεγγύη.
