Ή πώς ένα τούβλο την ημέρα, τον κομμουνισμό τον κάνει πέρα…
Αξίζει να διαβάσουμε την εισήγηση σε μια επιστημονική ημερίδα της αρχιτέκτονος Κωνσταντίνας Κάλφα, η οποία ανοίγει ένα αρχείο που δεν έχει μελετηθεί ξανά όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά στη διεθνή βιβιλιογραφία. Τα τεκμήρια που παρουσιάζονται δείχνουν ότι, στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, η ιδιωτική κατοικία χρησιμοποιήθηκε ως ιδεολογικό όπλο κατά της «κομμουνιστικής απειλής».
Η οικονομική και τεχνική βοήθεια που δόθηκε από τους Αμερικανούς, στο πλαίσιο του Σχεδίου Μάρσαλ, για την ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο και τον Εμφύλιο αγροτικών οικισμών στην Ελλάδα δεν ήταν καθόλου μα καθόλου αθώα. Αυτό αποδεικνύει η πολύ ενδιαφέρουσα εισήγηση της Κωνσταντίνας Κάλφα στην ημερίδα «Πολιτικές (αυτό-)στέγασης: Ελληνικό μεταπολεμικό κράτος και η Αμερικανική παροχή βοήθειας» που πραγματοποιήθηκε στις 25 Σεπτεμβρίου 2018 στο Ιστορικό Αρχείο του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου. Ο τίτλος της εισήγησης είναι «’’Η πραγματικά σπουδαία εμπειρία’’ της ελληνικής Ανοικοδόμησης. Διαβάζοντας τις αμερικανικές αναφορές».
Σκοπός της περίληψης που ακολουθεί είναι να παροτρύνει τον αναγνώστη να διαβάσει ολόκληρο το κείμενο της 16σέλιδης (μαζί με τις φωτογραφίες) εισήγησης όπου παρουσιάζονται άγνωστα για τους περισσότερους από εμάς στοιχεία. Η εισηγήτρια ανατρέπει την κυρίαρχη θεώρηση στη σχετική ελληνική βιβλιογραφία, δηλαδή ότι η αμερικανική συμβολή περιορίστηκε στην παροχή πόρων και υλικών. Αντίθετα, εξηγεί πώς η ιδιοκατοίκηση και η αυτοστέγαση λειτούργησαν ως ισχυρό ιδεολογικό όπλο στα πρώτα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου ενάντια στον «κομμουνιστικό κίνδυνο». Σε μια παρόμοια κατεύθυνση κινήθηκε το περίφημο σύστημα της αντιπαροχής, που γέννησε την πόλη-έκτρωμα.
Η συγγραφέας στηρίζεται σε στοιχεία και όχι σε υποθέσεις: κυρίως σε 7 εκθέσεις-αναφορές, δημοσιεύματα σημαινόντων προσώπων που εκείνη την εποχή υπηρετούσαν σε αρμόδιους κρατικούς φορείς των ΗΠΑ. Τα κείμενα αυτά, που συντάχθηκαν από τρία πρόσωπα-κλειδιά, τεχνοκράτες παγκόσμιας εμβέλειας, μας επιτρέπουν «να διερευνήσουμε το σκεπτικό, τη σκοπιμότητα και τις προσδοκίες της αμερικανικής βοήθειας στην ελληνική ανοικοδόμηση».
Στην Ελλάδα εφαρμόστηκε η αρχή της «aided self-help» (υποστηριζόμενη αυτοβοήθεια) που για πρώτη φορά δοκιμάστηκε στο Πουέρτο Ρίκο (1947-1953) κι «έμελλε να γίνει η κύρια μορφή στεγαστικής πολιτικής σε ολόκληρο τον ‘’αναπτυσσόμενο’’ κόσμο, ιδιαίτερα στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, τη Νότια Αφρική και την Ινδία». Η «αυτοβοήθεια» συνίσταται στην εμπλοκή της ίδιας της αγροτικής οικογένειας στην ανέγερση της κατοικίας της με την παροχή εργασίας υπό τις οδηγίες Αμερικανών συμβούλων. Οι διάφοροι Αμερικανοί γκουρού αυτού του τύπου ανοικοδόμησης είχαν κατά καιρούς πει:
Με τα προγράμματα αυτοβοήθειας «πουλάμε δημοκρατία και αγοράζουμε ασφάλεια στην ονομαστική τους αξία».
Είναι «το καταλληλότερο μέσο για την προώθηση του δικού μας [δηλ. του αμερικανικού] τρόπου ζωής».
«Αν η ταχεία αποκατάσταση δεν μπορούσε να επιτευχθεί, θα ήταν πιθανό για τους Κομμουνιστές να κερδίσουν την τελική νίκη».
‘Όπως διαβάζουμε, στη «διεθνική μελέτη-ορόσημο της Νancy Kwak για την αμερικανική παροχή βοήθειας στη στέγαση» (2015), «η Ελλάδα αναφέρεται ως το κατεξοχήν παράδειγμα για το ότι η βοήθεια στη στέγαση έφθανε εκεί όπου το απαιτούσαν οι γεωπολιτικές ανησυχίες των Αμερικανών, με την ελπίδα ότι η ιδιοκατοίκηση θα εξουδετέρωνε τις ριζοσπαστικές παρορμήσεις». Επομένως, η ιδιοκατοίκηση δεν είναι απλώς «μια φυσική και εφικτή ανθρώπινη επιθυμία ή ανάγκη», αλλά και μέσο πολιτικής εξάρτησης και υποταγής.
Τα πιο πάνω συνέβησαν στα χωριά, όπου μέσα σε ενάμιση μόνο χρόνο (Ιούνιος 1950 – Ιανουάριος 1951) πάνω από 90.000 αγροτικές οικογένειες υποστηρίχθηκαν στην αυτοστέγασή τους.
Όσον αφορά την ανοικοδόμηση στην Αθήνα και τα μεγάλα αστικά κέντρα, καθοριστικό ρόλο έπαιξε το ΚΗ’ Ψήφισμα του 1947, που αφορούσε τα ακίνητα που χτίζονταν ιδιωτικά αλλά για τα μεσαία και τα ανώτερα στρώματα. Τα ακίνητα αυτά απαλλάσσονταν από φορολογικές επιβαρύνσεις, ενώ το κράτος διευκόλυνε την έκδοση οικοδομικών αδειών και τη χορήγηση στεγαστικών δανείων. Για πρώτη φορά στην Ελλάδα, ανατίθεται επισήμως στην οικοδομή να παίξει παραγωγικό ρόλο στην οικονομία. Ένθερμος θιασώτης του ΚΗ΄ Ψηφίσματος υπήρξε ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης, ενώ αντιφατική εμφανίζεται η σχετική αμερικανική οπτική.
Η αμερικανική βοήθεια στη στέγαση, γράφει η Κwak, «ήταν ίσως το μόνο όπλο ψυχροπολεμικής προπαγάνδας που δεν γινόταν απευθείας αισθητό ως επεκτατική ανάμειξη», όμως ήταν. Προφανώς οι πρόκες και τα τούβλα που έδιναν δωρεάν οι Αμερικανοί να ήταν πιο χρήσιμα από τις πεπονοειδείς μπάλες του ράγκμπι που έκπληκτοι ανακάλυπταν οι κάτοικοι των χωριών μες στα κιβώτια της ΟΥΝΡΑ, που έφταναν στα χωριά, όμως αυτή η προσφορά δεν ήταν ανιδιοτελής.
Αξίζει λοιπόν να αφιερώσουμε λίγο χρόνο και προσπάθεια για να διαβάσουμε εδώ αυτό το κείμενο που αναρτήθηκε πριν ένα μήνα στην ιστοσελίδα archetype.gr και στη συνέχεια στην Attikipedia, τη διαδικτυακή πλατφόρμα, που εγκαινιάστηκε πριν ενάμιση χρόνο στο πλαίσιο του εργαστηρίου «Διαδρομές της Αρχιτεκτονικής…» του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ.
