Ο Άρης Μαραγκόπουλος μιλά στο kommon.gr για τον Τζόις και την περιπέτεια του οράματός του φωτίζοντας το αινιγματικό κείμενό του «Τζάκομο Τζόις».
Ο καινούργιος κόσμος του Τζόις
Δεν θα υπηρετήσω την οικογένεια, τη θρησκεία και το έθνος. Το λέει πολύ καθαρά ο ίδιος ο Τζόις στο Πορτρέτο του καλλιτέχνη. Αυτή είναι η απόφασή του. Φεύγει από την Ιρλανδία. Φεύγει για να ξαναγράψει τον κόσμο από την αρχή. Να ξαναδιαβάσει και να ξαναγράψει τον κόσμο από την αρχή. Να επιτρέψει στους αναγνώστες του να δουν τον κόσμο χωρίς οικογένεια, χωρίς θρησκεία, χωρίς δεσμά.
Τη Νόρα, την αγαπημένη του, την παντρεύτηκε λίγο πριν πεθάνει. Δεν δουλεύει με το σύστημα της οικογένειας, δεν δουλεύει με το σύστημα του έθνους, και δεν δουλεύει με τη γλώσσα όπως την έχει διδαχτεί. Θεωρεί εκ προοιμίου την αγγλική εχθρική γλώσσα. Το αναφέρει ρητά, ότι τα αγγλικά «είναι η γλώσσα του κατακτητή μου». Στην Τεργέστη είναι ευτυχής. Η πολυγλωσσία της είναι λυτρωτική, είναι αυτό ακριβώς που έχει ανάγκη για τη γραφή του.
Τα σωθικά του καίει η άρνηση των συμβάσεων. Όλα του τα βιβλία αρνούνται τις συμβάσεις, και τις αρνούνται πρώτα απ’ όλα στη γλώσσα. Στο Τζάκομο Τζόις, αυτό το μικρό κείμενο των πενήντα παραγράφων, διαπιστώνουν οι ερευνητές τις περισσότερες τεχνικές με τις οποίες ανέτρεψε ό,τι κυριαρχούσε ως τότε στον πεζό λόγο.
Τι είναι το Τζάκομο Τζόις
Είναι ένα κρυπτικό κείμενο, είναι ένας γρίφος. Τυπικά, είναι μια ερωτική ιστορία ενός δάσκαλου προς μία ή περισσότερες μαθήτριές του. Ο βιογράφος του Τζόις Ρίτσαρντ Έλμαν το παρουσίασε στην αρχή σαν λαβ στόρι. Αυτό δυσκόλεψε τους αναγνώστες και τους ερευνητές να αντιληφθούν την ουσία του έργου. Όλες οι έρευνες αρχικά στρέφονταν γύρω από το ποια ήταν η μαθήτρια. Το ζήτημα όμως είναι ότι αυτό που ήθελε να κρύψει ο Τζόις δεν ήταν ο έρωτας προς μια μαθήτριά του. Αυτό που ήθελε να κρύψει ήταν η τολμηρή ηθική στάση που πρότεινε μέσα από αυτό το κείμενο ως προς τη συντροφική σχέση, ως προς τη σχέση κάθε ερωτικού ζευγαριού. Τα τελευταία είκοσι χρόνια έγινε αντιληπτό από την έρευνα ότι το Τζάκομο δεν είναι απλώς ένα λαβ στόρι. Είναι κάτι πολύ πιο ουσιαστικό.
Η θέση του Τζόις είναι πολύ καθαρή, και αφορά κυρίως τις γυναίκες: σε μια συντροφική σχέση μπορεί να υπάρχει αμοιβαία αγάπη, σεβασμός, συντροφικότητα και ταυτόχρονα τα δύο μέρη να έχουν, αν το επιθυμούν, σεξουαλική σχέση με κάποιον άλλο. Πιο απλά: στο βαθμό που εμπιστεύομαι τη συντροφική μου σχέση, στον βαθμό που αγαπώ και σέβομαι τον άλλον, δέχομαι και τη δυνατότητα εγώ ή ο σύντροφός μου να έχει σεξουαλική σχέση με κάποιον τρίτο. Η έμφαση από τη μεριά του Τζόις αφορούσε το θηλυκό μέρος της σχέσης. Αυτό το πράγμα, καθώς διατυπώνεται λίγο πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, υπήρξε, οπωσδήποτε, πρωτοπόρο για την εποχή του.
Το γράφεις, μπορείς να το ζήσεις;
Προσπαθεί να βιώσει αυτή τη θεώρηση της σχέσης, και μάλιστα, για να είναι ισότιμοι οι όροι, ωθεί έναν Ιταλό φίλο του δημοσιογράφο να φλερτάρει τη γυναίκα του, τη Νόρα, αλλά αστοχεί επειδή η Νόρα του το αποκαλύπτει, οπότε εκείνος αναγκάζεται να αντιδράσει με τον παραδοσιακό «αντρικό» τρόπο, αυτόν που ακριβώς εχθρευόταν. Όμως, θα βρει τη λύτρωση στη γραφή: στο περίφημο θεατρικό του Οι Εξόριστοι. Εκεί διατυπώνει πάρα πολύ καθαρά αυτή τη θεωρία του. Ο Τζόις δεν έγραφε τίποτα που δεν αφορούσε τη ζωή του. Ξαναδούλευε τη ζωή του στο εργαστήρι της τέχνης του. Αυτό έκανε. Δεν ήταν θεωρητικός όπως ο Φρόιντ. Έκανε λογοτεχνία.
Για να μην παρεξηγηθούμε: με αυτή τη θεώρηση των σχέσεων δεν υπονοούσε αυτό που επιπόλαια σήμερα ονομάζουμε «ελεύθερες σχέσεις». Άλλωστε, δεν άφησε τη Νόρα ποτέ στη ζωή του. Αυτό που διεκδικούσε σε ατομικό επίπεδο απευθύνεται διά της γραφής του προς όλους τους αναγνώστες: δεν πρόκειται για κάποιο ατομικό πόθο, αλλά για ένα κοινωνικό όραμα που διατρέχει το σύνολο του έργου του. Αυτό που θίγει στο Τζάκομο, το διατυπώνει πολύ πιο καθαρά στο Ulysses, στον Οδυσσέα.
Ο Οδυσσέας και η ερωτική ελευθερία της Πηνελόπης
Ο Οδυσσέας / κύριος Μπλουμ περιπλανιέται στη «θάλασσα» του Δουβλίνου επειδή δεν ξέρει πώς να διαχειριστεί την ερωτική ελευθερία της Πηνελόπης, που κατά βάθος κι ο ίδιος επιζητεί. Στον Οδυσσέα αυτό φαίνεται καθαρά, όπως και στο Τζάκομο και στους Εξόριστους. Αγαπάει τη γυναίκα του ο κύριος Μπλουμ, αγαπάει τη Νόρα ο ήρωας του Τζάκομο Τζόις, άρα δεν «απιστεί» απλώς για να αναθερμάνει μια σχέση. Κατανοεί την απλή αλήθεια ότι κάποια στιγμή πλήττουμε ερωτικά με τον σύντροφό μας και αποζητούμε ένα άλλο σώμα. Είναι χρήσιμο να συζητάμε αυτά τα θέματα έξω από τις αστικές συμβάσεις. Εάν επιλέγω να ζω με έναν άνθρωπο, δεν είναι η σύμβαση της «συζυγικής πίστης» που θα μας κρατήσει μαζί, είναι η αγάπη και ο σεβασμός, η συντροφικότητα με ό,τι σημαίνει αυτό.
Αυτό που αποκαλούμε «πίστη» είναι απόλυτη υποκρισία, επειδή όλοι «απατούν» και όλοι έχουν άλλου τύπου σχέσεις, γεγονός που κυρίως ευνοεί τους άντρες. Ενάντια σ’ αυτή την υποκρισία ο Τζόις προτείνει την ερωτική ελευθερία των γυναικών με όρους ισοτιμίας προς τους συντρόφους τους. Επιμένει να μην βασίζονται οι σχέσεις στη σύμβαση της αποκλειστικότητας, αλλά στην αμοιβαία αγάπη και στον αμοιβαίο σεβασμό. Αυτή η ηθική στάση βασανίζει τον Τζόις από τις αρχές του εικοστού αιώνα.
Δεν είναι τυχαίο που θαύμαζε τον Ίψεν. Οι ηρωίδες του Ίψεν διεκδικούν ελευθερία από τον πατέρα, τον σύζυγο, τον σύντροφο. Δεν είναι τυχαίο ότι στη βιβλιοθήκη του Τζόις στην Τεργέστη ανακαλύπτουμε όλους εκείνους τους συγγραφείς που έθεταν παρόμοια θέματα, όπου το βάρος έπεφτε στη δυνατότητα της γυναίκας να είναι ερωτικά ισότιμη με τον άνδρα. Με τρόπο ώστε να μην τίθεται το θέμα ως «απιστία» στο βαθμό που εκείνη παρέμενε στη σχέση. Και ο Τζόις γνωρίζει ότι όλο αυτό είναι δύσκολο να πραγματωθεί, γι’ αυτό και κρύβει αυτό το γραπτό.
Ο Άρης Μαραγκόπουλος στο γραφείο του. Φωτογραφία: Μάριος Βαλασόπουλος/efsyn.gr
Ο Τζέιμς Τζόις με μια κιθάρα στην Τεργέστη (1915). Το «Τζάκομο Τζόις» έχει ήδη γραφτεί.
Η μοναξιά του ήρωα-συγγραφέα
Δεν μπορεί να μιλήσει στη Νόρα γι’ αυτή την προχωρημένη θεώρηση της σχέσης. Αυτό είναι το ένα. Το άλλο είναι ότι αισθάνεται το τέλος της νιότης. Θεωρεί ότι η νιότη έχει ένα όριο στις ερωτικές της διεκδικήσεις οπότε δεν του επιτρέπεται πια να προχωρήσει σε νέες ερωτικές καταστάσεις. Στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του εικοστού αιώνα, η νεότητα φαίνεται να σταματά στα 30 χρόνια.
Το κείμενο, επομένως, είναι επίσης μια συνομιλία του συγγραφέα με τον εαυτό του, με τον νεανικό εαυτό του. Τι μένει όταν φτάσει σε μια ολοκλήρωση η παθιασμένη νεότητα; Τι μένει; Η δημιουργία, το γράψιμο. Η ωριμότητα είναι συνυφασμένη με τη δημιουργία. Δεν μπορείς να διεκδικήσεις πια άλλες γυναίκες. Ε γράψ’ το λοιπόν. Εκεί καταλήγει, προτείνοντας τη δημιουργία ως φάρμακο.
Αγαπημένα σημεία του κειμένου
Ο ήρωας συναντά τη μαθήτριά του χρόνια μετά, παντρεμένη, και αμέσως τη ρωτάει «Γιατί;». Γιατί ήρθες; Και αυτή απαντά: «Γιατί διαφορετικά δεν θα μπορούσα να σε δω». Στην φαινομενικά απλή αυτή απόκριση κρύβεται ένας ολόκληρος κόσμος σχέσεων με τις ελπίδες και τα αδιέξοδά του.
Αλλά και η τελευταία αινιγματική φράση: «Απεσταλμένος: Αγάπα με, αγάπα την ομπρέλα μου». Όπως το γράφω και στο βιβλίο: Αν ο απεσταλμένος προέρχεται από εκείνη (το πιο πιθανό), το μήνυμα είναι σαφές: αγάπα τα όνειρά σου. Μη με ξεχνάς, μην τα ξεχνάς. Αν ο απεσταλμένος έρχεται από αυτόν, το μήνυμα είναι εξίσου σαφές: αγάπα με όπως με γνώρισες. Μην ξεχνάς τον ποιητή στη μοναξιά του…
Τι σε συγκινεί στον Τζόις;
Βίος και έργο είναι ένα και το αυτό. Δουλεύει τον βίο του μέσα από το έργο του. Η ζωή του αναπτύσσεται βάσει του έργου. Κάτι δεν πάει καλά στη ζωή του, στη σχέση του; Θα το αναζητήσει καταγράφοντας αυτή τη σχέση και εκτείνοντας τη σχέση στη γραφή του μέχρι εκεί που δεν πάει άλλο. Είναι εργαλείο ζωής για τον ίδιο, που το προτείνει και στο κοινό του. Μ’ αρέσει επίσης ότι η γλώσσα του είναι «δύσκολη» για τους Άγγλους. Φτιάχνει αυτές τις πορτ-μαντό λέξεις, τις σύνθετες λέξεις από άλλες με διαφορετική ετυμολογία (αυτό φτάνει στην αποθέωσή του στο Finnegans Wake).
Υπάρχουν δύο τρόποι να προσεγγίσεις τον Τζόις, τον πιο επιδραστικό συγγραφέα που γέννησε ο 20ός αιώνας. Ο ένας, ο εύκολος, είναι να πεις «δύσκολος» συγγραφέας και να σταματήσεις εκεί. Ο άλλος να σταθείς προσεκτικά απέναντί του δοκιμάζοντας να συλλάβεις κάτι από τον απαιτητικό, αλλά τόσο πλούσιο κόσμο του. Ο δεύτερος είναι πιο παραγωγικός, πιο απολαυστικός. Το Τζάκομο Τζόις πιστεύω ότι επιτρέπει στον αναγνώστη να μυηθεί στον δεύτερο τρόπο ανάγνωσης με απλό, προσιτό τρόπο.
Ξέρεις, υπάρχει κι αυτό το ανέκδοτο από τον θεατρικό συγγραφέα Τομ Στόπαρντ. Ρωτούν τον Ιρλανδό: «Τι κάνατε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο κ. Τζόις;» Απάντηση: «Έγραψα τον Οδυσσέα, εσείς;»
Η συνέντευξη ηχογραφήθηκε στην Αθήνα την Πέμπτη 17 Μαΐου 2018.
►Το βιβλίο του Τζέιμς Τζόις Τζάκομο Τζόις με εισαγωγή, απόδοση και ερμηνευτικά σχόλια του Άρη Μαραγκόπουλου κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τόπος. Προτείνουμε στον αναγνώστη να επισκεφτεί τη σχετική σελίδα στον ιστότοπο του Άρη Μαραγκόπουλου.
