Τρεις μελέτες γύρω από την κοινωνιολογία της τέχνης. Μετάφραση-Επίμετρο Χρήστος Γεμελιάρης
Εκδόσεις ΤΟΠΟΣ, Αθήνα 2021
Το βιβλίο του Ράφαελ αποτελεί σημαντικότατη συμβολή στην ιστορία και θεωρία της τέχνης υπό το πρίσμα της μαρξιστικής προβληματικής. Πρόκειται για εκδοτικό γεγονός, αφού ο συγγραφέας γίνεται για πρώτη φορά γνωστός στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Εμβληματική προσωπικότητα στο χώρο της κομμουνιστικής διανόησης του μεσοπολέμου ο Ράφαελ υπήρξε μαχόμενος στοχαστής, σπουδαίος θεωρητικός και ιστορικός της τέχνης. Διωγμένος από το ναζιστικό καθεστώς κατέφυγε στο Παρίσι και αργότερα μετανάστευσε στην Αμερική όπου και αυτοκτόνησε το 1952. Η ελληνική έκδοση, στο εξαιρετικό επίμετρο του μεταφραστή, παρέχει ουσιαστικές πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του.
Οι τρείς μελέτες του βιβλίου είναι χαρακτηριστικές της οπτικής και της ερευνητικής θεματικής του συγγραφέα. Η πρώτη αφορά στην κοινωνιολογία της τέχνης του Προυντόν, η οποία επηρέασε τα μέγιστα τη ριζοσπαστική καλλιτεχνική δημιουργία του 19ου αιώνα, κυρίως το ρεύμα του ρεαλισμού και του σημαντικότερου εκπροσώπου του Γκυστάβ Κουρμπέ. Δυστυχώς ο Προυντόν είναι περισσότερο γνωστός από τις οικονομικοκοινωνικές και πολιτικές του απόψεις που με διεισδυτικό και αποτελεσματικό τρόπο επέκρινε ο Μαρξ ιδίως από τη σκοπιά της ανεπαρκούς μεθοδολογίας τους. Οι απόψεις του για την τέχνη, ρηξικέλευθες για την εποχή του, είναι λίγο γνωστές, ιδιαίτερα στη χώρα μας, παρόλο που η επίδρασή τους υπήρξε πολύ μεγάλη, δυσανάλογη εν πολλοίς με την συχνά υλιστικά «αφελή» φιλοσοφική του θεμελίωση. Ο Ράφαελ. Με συστηματικό τρόπο, ανασυνθέτει κριτικά τη σχετική προβληματική του Προυντόν, τονίζοντας από τη σκοπιά της διαλεκτικής υλιστικής μεθόδου τα όρια και τις ανεπάρκειές της. Η κριτική του είναι υποδειγματική για το πώς ο μαρξισμός μπορεί και πρέπει να αντιμετωπίζει τόσο στοχαστές υψηλού επιπέδου, όπως ο Προυντόν, όσο και τα κεντρικά ερωτήματα-προβλήματα της θεωρίας της τέχνης.
Η μελέτη για τον Μαρξ είναι μια από τις καλύτερες δημιουργικές αναλύσεις της μαρξικής προβληματικής για την τέχνη. Έξω και πέρα από τις συνήθεις μηχανιστικές αναγνώσεις και εφαρμογές του μαρξισμού –οι οποίες δυστυχώς κυριάρχησαν λόγω της γραφειοκρατικής παράδοσης που επικράτησε κυρίως με τον σταλινισμό- η οπτική του Ράφαελ καταδείχνει το πόσο ζωντανός είναι ο μαρξισμός, όταν αντιμετωπίζεται χωρίς προκαταλήψεις και προσχηματικές ιδεοληπτικές κρίσεις. Ακολουθεί δημιουργικά αυτό που έχει ως προμετωπίδα στο αντίστοιχο κεφάλαιο με τα λόγια του Ένγκελς: «… η υλιστική μέθοδος μεταπίπτει στο αντίθετό της, αν δεν αντιμετωπιστεί στο πλαίσιο της ιστορικής έρευνας ως κατευθυντήρια αρχή αλλά ως έτοιμο καλούπι…». Πράγματι ο Ράφαελ ακολουθεί αυτόν το μεθοδολογικό δρόμο όταν εξετάζει το φαινόμενο της τέχνης, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον τρόπο που εξετάζει συγκεκριμένα τη διαλεκτική –όχι στο όνομα αλλά στην ουσία- σχέση εποικοδομήματος και βάσης, εφαρμόζοντας με δυναμικό τρόπο την υλιστική ανάλυση των φαινομένων του πολιτισμού και ιδιαίτερα της καλλιτεχνικής έκφρασης.
Η μελέτη για τον Πικάσο αποτελεί έμπρακτο παράδειγμα το πώς ο μαρξισμός πρέπει να αντιμετωπίζει έναν καλλιτέχνη και το έργο του, και μάλιστα έναν τόσο σύνθετο και πολύμορφο δημιουργό. Όπως υποστηρίζει για έναν μαρξιστή είναι υψίστης σημασίας να εντάξει το καλλιτεχνικό έργο στο συνολικό ιστορικό πλαίσιό του και έτσι να προσδιορίσει τα ταξικά όριά του. Αναφορικά με τον Πικάσο, καταδείχνει τις υλικές και ιδεολογικές συνθήκες που τον επηρέασαν και προσδιορίζει, με συγκεκριμένα παραδείγματα από τη δημιουργία του, τον τρόπο που ο καλλιτέχνης αντεπιδρά σ’ αυτές στο πλαίσιο της τέχνης του. Πρόκειται για σημαντική συνεισφορά στη μελέτη του μεγάλου ζωγράφου.
Η ελληνική έκδοση του βιβλίου του Ράφαελ αποτελεί ανεκτίμητη προσορά σε κάθε μελετητή της ιστορίας της τέχνης και, ιδιαίτερα για τη σύγχρονη ριζοσπαστική σκέψη, αξιοθαύματο παράδειγμα δημιουργικής αξιοποίησης της υλιστικής διαλεκτικής.
