Ένα επερχόμενο μοντέλο το οποίο βασίζεται στην απευθείας «αποικιοποίηση», στο «χακάρισμα» του ανθρωπίνου μυαλού σε μαζική κλίμακα.
Πηγή: Kosmodromio
Ο όρος ύστερος καπιταλισμός δεν είναι ούτε άγνωστος, ούτε απλός. Ο Έρνεστ Μαντέλ ο οποίος και τον εισήγαγε έδωσε νέα διάσταση στα μακρά κύματα του καπιταλισμού και προσδιόρισε στην εποχή του με αξιοθαύμαστη ακρίβεια την περίοδο κάμψης του καπιταλισμού η οποία θα ακολουθούσε την περίοδο της ανόδου. Έκτοτε, ο ύστερος καπιταλισμός έχει αξιοποιηθεί ως όρος για να περιγραφεί η διαδικασία της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης και της επέκτασης του νεοφιλελευθερισμού μέσα από την «εξόντωση» του μεταπολεμικού κράτους ευημερίας.
Αν ο νεοφιλελευθερισμός τόσο στη θεωρητική του σύλληψη όσο ακόμα περισσότερο στην πρακτική του εφαρμογή υπήρξε και είναι ακόμα καταστροφικός (και είναι για πολλούς λόγους όλοι εκ των οποίων δεν μπορούν να αναλυθούν σε αυτό το άρθρο) ας φανταστούμε την πιθανότητα ένα ακόμα πιο δυστοπικό μέλλον να έχει ήδη ξεκινήσει να οικοδομείται από το και μέσα στο παρόν σύστημα: η μετάβαση από τον ύστερο, στον ύστατο καπιταλισμό.
Ας προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε πολύ σύντομα (παρότι κάτι τέτοιο είναι εξ ορισμού αναποτελεσματικό μέσα σε ένα τόσο σύντομο άρθρο ) τι εννοούμε με τον εν λόγω όρο: ο ύστατος καπιταλισμός (θα αποδειχτεί ότι) είναι εκείνο το οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό σύστημα το οποίο (φιλοδοξεί να) αποτελεί το τελευταίο ανθρωποκεντρικό και το πρώτο μετά-ανθρώπινο σύστημα.
Πρόκειται για ένα επερχόμενο μοντέλο το οποίο δομείται μέσα από τον και μέσα στον νεοφιλελευθερισμό και του οποίου η έλευση δεν βασίζεται (ακόμα τουλάχιστον) σε μια επαναστατικοποίηση των μέσων παραγωγής, ούτε σε μια αναλυτικώς ισχυρή ιδεολογική ηγεμονία της εξουσίας, αλλά στην απευθείας «αποικιοποίηση», στο «χακάρισμα» του ανθρωπίνου μυαλού σε μαζική κλίμακα, μέσα από έναν πολιτισμό της υπερ-συναισθηματικοποίησης, του ατελείωτου παρόντος, του ανθρώπου-εμπόρευμα και της κατάτμησης όχι μόνο των κοινωνιών αλλά και του ίδιου του ατόμου, με στόχο την ακύρωση του ποσοτικού πλεονεκτήματος των εξουσιαζομένων και της υλικής αδυναμίας του κεφαλαίου να διαχειριστεί ορθολογικώς την παγκόσμια οικονομία.
Πρόκειται για την εκδίκηση κατά κάποιο τρόπο του εποικοδομήματος επί της βάσης. Είναι επίσης το μοντέλο εκείνο το οποίο φιλοδοξεί να αξιοποιήσει τις πλέον σύγχρονες και «εξωτικές» τεχνολογίες προς την κατεύθυνση μετά-ανθρώπινων κοινωνιών, με ορατή την προοπτική οντολογικώς κατοχυρωμένων ανισοτήτων.
Δεν πρόκειται για κάποια μελλοντολογική συνωμοσιολογία.
Υπάρχει κάτι το αξιοπρόσεκτο με τις τεχνολογίες αιχμής και ειδικότερα με την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ). Η μέχρι τώρα επίδρασή της στο επίπεδο της παραγωγικότητας αλλά και της μεταβολής των σχέσεων παραγωγής κάθε άλλο παρά εντυπωσιακή είναι. Το ζήτημα της σχετικώς χαμηλής έως ισχνής αύξησης της παραγωγικότητας ταλαιπωρεί τον αναπτυγμένο ιδίως κόσμο μετά το τέλος του Κεϋνσιανού μοντέλου, χωρίς ούτε η πράσινη ανάπτυξη, ούτε οι τεχνολογίες αιχμής να το έχουν «θεραπεύσει».
Οι προβλέψεις για την επίδραση της TN στο παγκόσμιο ΑΕΠ ως το 2030 ποικίλουν, με αρκετές να υπολογίζουν συνεισφορά κοντά στα 15 τρισ. δολάρια, ωστόσο πέραν του ότι μια τέτοια πρόβλεψη μένει να επιβεβαιωθεί, προς ώρας δεν φαίνεται να δικαιολογεί τον χαρακτηρισμό μιας ενδεχομένως νέας βιομηχανικής επανάστασης.
Έως και σήμερα, το πρόβλημα της ασθμαίνουσας παραγωγικότητας του καπιταλισμού δεν έχει αντιμετωπιστεί. Δεν είναι τυχαίο ότι στις ΗΠΑ η μείζων κερδοφορία της ελίτ προέρχεται από τον χρηματοπιστωτικό τομέα και ακίνητα, το δε φαινόμενο Μπέζος δεν είναι τίποτα παραπάνω από συγκεντροποίηση και ολιγοπωλιακή συγκρότηση του τομέα των λιανικών πωλήσεων. Στην Κίνα είναι εντυπωσιακή η ρομποτοποίηση στις μεγάλες βιομηχανίες αλλά εν προκειμένω πρόκειται για αντικατάσταση του ανθρωπίνου παράγοντα, όχι για επαναστατικοποίηση των σχέσεων παραγωγής.
Δεν υποτιμούμε καθόλου τους μετασχηματισμούς που θα επέλθουν σε επίπεδο κερδοφορίας από μια τέτοια εξέλιξη, εφόσον φυσικά θα μπορεί να συντηρηθεί και η άλλη πλευρά, δηλαδή εκείνη της ζήτησης μέσω της στήριξης των εισοδημάτων και εφόσον ο πλανήτης θα αντέξει το περιβαλλοντικό και ενεργειακό αποτύπωμα εργοστασίων που δεν θα σταματούν να παράγουν ποτέ. Επίσης είναι αλήθεια ότι η ποσότητα (χρόνος και ένταση παραγωγής) επηρεάζει από ένα σημείο και μετά την ποιότητα των παραγωγικών σχέσεων. Αυτό όμως που βλέπουμε ήδη να εξελίσσεται αλλά και ως μελλοντική τάση σε μεγαλύτερο (ακόμα) βαθμό, είναι σαρωτικές αλλαγές στο επίπεδο του εποικοδομήματος, ένα «χακάρισμα» του ανθρωπίνου εγκεφάλου μαζικής κλίμακας.
Ας μας επιτραπεί ένα κατά τη γνώμη μας εντυπωσιακό παράδειγμα. Μια από τις πλέον δημοφιλείς διαφημίσεις τις οποίες θα συναντήσει κανείς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι αυτή για τη δημιουργία του ψηφιακού εαυτού (ενός συστήματος ΤΝ που έχει το πρόσωπό μας και τις φωνές μας) ο οποίος αναλαμβάνει να μας καθοδηγήσει σε οτιδήποτε μας απασχολεί από επαγγελματικά έως συναισθηματικά ζητήματα.
Με άλλα λόγια ένα σύστημα ΤΝ με ευφυΐα όχι μεγαλύτερη από εκείνη ενός 3χρονου παιδιού (και όχι σε όλα τα επίπεδα) αναλαμβάνει να μας καθοδηγήσει στη ζωή μας. Αν νομίζει κανείς ότι πρόκειται για περιθωριακό φαινόμενο θα πρέπει να σκεφτούμε ότι ένα ολοένα μεγαλύτερο μέρος χρηστών στρέφεται στο ChatGPT για συμβουλές πάνω σε ζητήματα ηθικής ή και ψυχικής υγείας.
Με άλλα λόγια δε χρειάζεται κάποια υπέρ-ευφυής ΤΝ για να προστρέξουμε σε αυτήν για καθοδήγηση ώστε να μας υποτάξει. Η ήδη υπάρχουσα «στενή» ΤΝ (ή αλλιώς «χαζή» σε πολλά επίπεδα) είναι αρκετή ώστε να τη θέσουμε στον ρόλο καθοδηγητή μας, προσαρμόζοντας (ή ακρωτηριάζοντας) τη δική μας σκέψη σε μαζική κλίμακα, ατομικώς και συλλογικώς, σε ένα υποδεέστερο επίπεδο και τύπο νοημοσύνης. Μπορούμε να το φανταστούμε σαν τη βιβλική αναφορά στον Βάαλ: είναι λες και η ανθρωπότητα, υπό την καθοδήγηση των καπιταλιστικών ελίτ, δείχνει κουρασμένη από τον ορθολογισμό του Διαφωτισμού, από την ατομική και συλλογική ελευθερία (όχι τη δυνατότητα καταναλωτικών επιλογών αλλά την ελευθερία) και πια είναι πρόθυμη να προδώσει την ανθρώπινη νόηση σε ένα είδωλο, ακόμα και σαφώς υποδεέστερης νοημοσύνης (πολύ περισσότερο σε μια ΤΝ η οποία ενδεχομένως θα έχει φτάσει το ανθρώπινο επίπεδο νοημοσύνης ή και θα το έχει ξεπεράσει). Πρέπει δε, να επισημάνουμε ότι ακόμα και η μέτρηση και σύγκριση της ΤΝ και της ανθρώπινης νοημοσύνης είναι προβληματική, υπό την έννοια ότι η ανθρώπινη νοημοσύνη έχει πτυχές και διαστάσεις οι οποίες ακόμα είναι ανεξερεύνητες ή τις οποίες η ΤΝ δεν έχει επιδείξει ακόμα.
Ο Φρέντρικ Τζέιμσον έχει αναλύσει από χρόνια την εποχή της μετανεωτερικότητας ως την εποχή της μίμησης και της ρηχότητας. Περί αυτού πρόκειται. Ενώ και επειδή σε γνωσιακό-αναλυτικό επίπεδο η ηγεμονία της εξουσίας σε διεθνές επίπεδο καθίσταται λιγότερο πειστική και ενώ η δυσφορία είναι διάχυτη (ενδεικτικό είναι ότι το 62% των νέων 18-29 στις ΗΠΑ σκέφτονται θετικά την έννοια του σοσιαλισμού και το 34% τον κομμουνισμό) το κατεστημένο μέσα από έναν συνδυασμό οργανικών διανοουμένων, διαμορφωτών κοινής γνώμης, υπερπληροφόρησης, παραπληροφόρησης, μέσων κοινωνικής δικτύωσης και εθισμού στην κατατμημένη και ανεπαρκή γνώση εμπεδώνει τη ρηχότητα της ανάλυσης και ταυτοχρόνως έναν ρηχό συναισθηματοκεντρικό τρόπο πρόσληψης της πραγματικότητας, ο οποίος μάλιστα είναι (ή καταβάλλεται προσπάθεια από το κατεστημένο να παραμένει) εγκλωβισμένος σε ένα ατελείωτο, ηδονοκρατικό, επιφανειακό και μονότονο παρόν. Το κατεστημένο μπορεί να προσφέρει ασταμάτητες εκρήξεις ντοπαμίνης.
Πρόκειται για έναν εθισμό σε έναν, ρηχό τρόπο ύπαρξης, βασισμένο στις μικρές και εφήμερες κατά το δυνατόν ηδονές, σε απόλυτη ευθυγράμμιση με τον άνθρωπο-εμπόρευμα και με τον άνθρωπο-άθροισμα πληροφοριών. Το κατεστημένο προσφέρει ένα αρκετά ραφιναρισμένο «matrix» μαζί με ένα ορισμένο επίπεδο κατανάλωσης, με «αντάλλαγμα» την πραγματική ελευθερία και την αναδίπλωση στον μικρότερο δυνατό εαυτό, μέσα από τον ακρωτηριασμό του πολιτικού, κοινωνικού αλλά στην πραγματικότητα και του συναισθηματικού όπως και αναλυτικού εαυτού. Με άλλα λόγια πρόκειται για έναν αντιδραστικό συναισθηματοκεντρισμό ο οποίος παράγει σε μαζική κλίμακα εθισμένους και ακρωτηριασμένους ανθρώπους αλλά και κοινωνίες.
Ο ύστατος καπιταλισμός πατάει σε αυτό. Πατάει στον συλλογικό και ατομικό ακρωτηριασμό, στην αποδόμηση των ισχυρών, διαχρονικών καθότι υλικώς θεμελιωμένων, ταυτοτήτων: τάξη, κοινωνία, λαός, έθνος. Και εν τέλει ακόμα και στην όποια συνεκτική ατομική ταυτότητα, μετατρέποντας το άτομο από όλον, από μονάδα σε άθροισμα και σε κατάτμηση. Ο άνθρωπος-εμπόρευμα, ο άνθρωπος-άθροισμα πληροφοριών, δεν ενοποιείται με τον κόσμο. Δεν επιτυγχάνεται μια νέα υπέρβαση ορίων προς όφελος της ολότητας, αποκόβεται από τον υπόλοιπο κόσμο. Κατά κυριολεξία, ο κόσμος ως τέτοιος, οι ολότητες μέσα από τις οποίες και τα άτομα διεκδικούσαν την απελευθέρωσή τους, αποσυντίθενται αναγκάζοντας τα άτομα να αρκούνται σε πρόσκαιρες απασχολήσεις και ασημαντότητες.
Ο ύστερος καπιταλισμός, «χακάροντας» τα μυαλά μας δια του ρηχού συναισθηματισμού, αποπειράται να αναδείξει τον ύστατο «εαυτό του», τον ύστατο καπιταλισμό. Πετυχαίνει δε, δύο μεγάλους στόχους ή αποπειράται τουλάχιστον να πετύχει. Ο ένας είναι η διαιώνιση ενός εκμεταλλευτικού μοντέλου. Ο άνθρωπος χωρίς ιστορικότητα, ο άνθρωπος ο οποίος τρέχει προς τη ρηχότητα ή που νιώθει παντελώς ανήμπορος να την αντιμετωπίσει χτίζοντας ετοιμόρροπα κάστρα είναι ο άνθρωπος ο οποίος θα ηττηθεί ως κοινωνικό και πολιτικό ον. Οι κοινωνίες θα αποσυντίθενται παρά τη δυσφορία τους. Η δυσφορία αν δεν μετατρέπεται σε επαναστατημένη διάθεση και δράση δεν απειλεί άλλωστε.
Ο δεύτερος στόχος είναι η σχετικοποίηση κάθε συνόρου και κάθε συμβάντος. Αν το Συμβάν είναι το μεγάλο ρήγμα, το γεγονός-τομή, το οποίο νοηματοδοτεί με ηγεμονικό τρόπο τον χρόνο και άρα ορίζει την ιστορία, μια πραγματικότητα χωρίς σύνορα μεταξύ ανθρώπου και άλλο-από-άνθρωπο, κανονικότητας και ρήγματος σε αυτήν, είναι μια πραγματικότητα αν-ιστορική.
Η χρήση των νέων τεχνολογιών σε αυτό το πλαίσιο περνά μέσα από τη συζήτηση περί μετά-ανθρωπίνων κοινωνιών, η οποία παρέχει εξωτικές υποσχέσεις περί ψηφιακής αθανασίας και καταπληκτικών εργαλείων στην υπηρεσία όλων μας σε προσβάσιμο κόστος. Υπάρχει ωστόσο και μια πιο σκοτεινή πτυχή, η οποία αφορά το ποιους θα ευνοούν κατεξοχήν οι νέες τεχνολογίες. Οι τεχνολογίες της ΤΝ, οι βιοτεχνολογίες και της νανορομποτικής έχουν ήδη νοηματοδοτηθεί ως τεχνολογίες- μέσα στον καπιταλισμό, ούτως ώστε να «βιολογικοποιηθούν» οι κοινωνικές ανισότητες. Αυτό είναι το νέο όριο των φιλοδοξιών του κατεστημένου, ο ύστατος καπιταλισμός.
Το μοντέλο καπιταλισμού το οποίο μέσα από τη μαζική ρηχότητα, σε συνδυασμό με τις νέες τεχνολογίες θα υπερβεί το βασικό μειονέκτημα του κατεστημένου που είναι η μειοψηφικότητά του. Μια βιολογικώς και όχι μόνο κοινωνικώς άνιση κοινωνία, με εκατοντάδες εκατομμύρια ρομπότ ανάμεσά μας (υπολογίζονται σε έως 1 δισεκατομμύριο μέχρι το 2050) θα είναι μια παγκόσμια κοινωνία με βιολογικό και ποσοτικό συσχετισμό τελείως διαφορετικό από οτιδήποτε έχουμε γνωρίσει μέχρι σήμερα.
Οι κοινωνίες μας οι οποίες δυσφορούν ούτως ή άλλως σε μαζική κλίμακα θα είναι αδύνατο να δεχτούν μια τέτοια καταπιεστική δυστοπία αν δεν βρεθούν σε μια κατάσταση διανοητικής αποχαύνωσης, σε έναν αγώνα δρόμου προς μια εθιστική αναδίπλωση στον μικρότερο δυνατό, ακρωτηριασμένο εαυτό. Ο ύστατος καπιταλισμός έρχεται ως ένας συγκερασμός σήψης: της σήψης των ολιγοπωλίων και της πολιτισμικής, ανθρωπολογικής σήψης της αποχαύνωσης ενός ρηχού και αδύναμου ανθρώπου. Και έτσι μπορεί να οραματίζεται το τέλος του ανθρωποκεντρισμού υπό μορφή εκδίκησης προς τη νεωτερικότητα και όλα εκείνα για τα οποία ο διαφωτισμός και οι φιλοσοφίες που παρήγαγε πάλεψαν.
