«Ο Δραγουμάνος του Βεζύρη πίνει μαστίχα ρίχνει τα χαρτιά, το’ να του μάτι στο Μισίρι τ’ άλλο του μάτι στην Αρβανιτιά…»!
Οι στίχοι του Λευτέρη Παπαδόπουλου που γράφτηκαν το 1972 λένε ίσως περισσότερα πράγματα για τους «δραγουμάνους» σε σχέση με την επίσημη ιστορία. Σίγουρα λέει περισσότερα από την υπουργό «Παιδείας» που πρόσφατα επισκέφτηκε γονυπετής το Φανάρι και φυσικά την «επιτροπή» της κα Γιάννας της οποίας ο σύζυγος είναι «μεγάλος ευεργέτης» του Πατριαρχείου».
Δραγουμάνος λοιπόν είναι ο διερμηνέας. Οι Οθωμανοί δεν ήταν μόνο «αφιλέμποροι» κι «αβιομήχανοι», για να θυμηθούμε τους ιδιάιτερα εύστοχους όρους που χρησιμοποιεί ο Κ. Παπαγιώργης στα «Καπάκια». Ο οθωμανικός νόμος τους απαγόρευε και την εκμάθηση ξένων γλωσσών, γεγονός που δημιουργούσε μεγάλο πρόβλημα στη διπλωματία και γενικά στις διεθνείς σχέσεις. Το εμπορικό κενό το κάλυψαν οι εβραίοι, οι αρμένιοι και φυσικά οι έλληνες. Οι πιο «προκομμένοι» από αυτούς έχτισαν τα αρχοντικά τους στη συνοικία Φανάρι όπου από το 1601 εδρεύει το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Τα μορφωμένα τέκνα των φαναριωτών δεν διεκδίκησαν εκκλησιαστικά αξιώματα, μέσω του Πατριαρχείου άνοιξαν δρόμο για πολιτικά αξιώματα. Και εδώ, καθοριστικό ρόλο έπαιξε η μόρφωση και, κυρίως, η γλωσσομάθεια. Ο δρόμος θα ανοίξει με ιστορίες ανατολίτικες: Γύρω στα 1650 επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη από τη Χίο ο γιατρός Παναγιώτης Νικούσιος Μαμωνάς. Γεννήθηκε το 1613 στην Πόλη. Μαθητής του Μελέτιου Συρίγου, σπούδασε στην Πάντοβα ιατρική, μαθηματικά και αστρονομία. Γνώριζε τουρκικά, αραβικά, περσικά, ιταλικά, γαλλικά, γερμανικά. Ήταν διάσημος στην Ευρώπη για τις γνώσεις του. Κατείχε πλουσιότατη βιβλιοθήκη με σπάνια χειρόγραφα, που προκάλεσε το ενδιαφέρον του Κολμπέρ, υπουργού οικονομικών του Λουδοβίκου ΙΔ’, ο οποίος ενδιαφέρθηκε να την αγοράσει.
Ο Νικούσιος είχε το προσωνύμιο «πράσινο άλογο» καθώς υπήρχε η παροιμία πως «στη Χίο ευκολότερα βρίσκεις ένα πράσινο άλογο παρά έναν σοφό και φρόνιμο άνθρωπο». Το «πράσινο άλογο» λοιπόν θα κερδίσει την εμπιστοσύνη του μεγάλου Βεζύρη Αχμέτ Κιοπρουλού, αρχικά ως γιατρός, επιστήμη για την οποία οι Οθωμανοί έτρεφαν μεταφυσικό θαυμασμό. Ο Κιοπρουλού εκτιμώντας τις ικανότητες του Νικούσιου θα δημιουργήσει τη θέση του υπουργού Εξωτερικών και θα του την αναθέσει, εγκαινιάζοντας έτσι τον μακρύ κατάλογο των ελλήνων μεγάλων Δραγουμάνων. Αξίζει να αναφέρουμε πως, ανάμεσα στα άλλα προνόμια, είχαν το δικαίωμα να φέρουν γενειάδα, να ιππεύουν δημόσια και να φορούν γούνινο σκούφο, απαγορευμένα πράγματα για τους ραγιάδες. Πάνω από όλα βέβαια δεν προσάγονταν σε κανένα δικαστήριο, εκτός από αυτό του Μεγάλου Βεζύρη.
Ο Νικούσιος έιχε γραμματέα τον χιώτη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο ο οποίος και θα τον διαδεχτεί στη θέση του Μεγάλου Δραγουμάνου. Είχε σπουδάσει κι αυτός ιατρική στην Πάντοβα, η διατριβή του είχε θέμα «περί της κυκλοφορίας του αίματος». Μεγάλη του επιτυχία θεωρήθηκε η συνθήκη του Κάρλοβιτς (26/1/1669) που τερμάτισε τον αυστροοθωμανικό πόλεμο του 1683 – 1697. Για τις υπηρεσίες του τιμήθηκε από τον σουλτάνο με τον τίτλο του «μουχαρέμ εσράρ» (εξ απορρήτων) δηλαδή υπουργός των μυστικών υπηρεσιών αλλά και από τον αυτοκράτορα της Αυστρίας με τον τίτλο του Κόμητος.
Θεωρήθηκε το πρότυπο του Φαναριώτη: μορφωμένος, εύστροφος και ικανότατος και ταυτόχρονα αδίσταχτος, καιροσκόπος και ραδιούργος. Πάνω από όλα, φυσικά, οθωμανός αξιωματούχος, για το ελληνικό έθνος πρέσβευε την άποψη της «πολιτικής προσαρμογής» στην αυτοκρατορία με προστασία της εκκλησίας και ίδρυση σχολείων. Σε αυτόν οφείλεται και το νέο μεγάλο αξίωμα του Δραγουμάνου του στόλου, ουσιαστικά του ανώτατου πολιτικού και δικαστικού άρχοντα των νησιών του Αιγαίου. Εννοείται δεν είναι συνωνυμία, είναι ο τρισπάππος του άλλου Αλέξανδρου που θα πρωταγωνιστήσει στις εξελίξεις της επανάστασης και του πρώτου μισού του 19ου αιώνα Στις πολιτικές εξελίξεις βεβαίως, ούτε ντουφεκιά δεν έριξε…
Τα επίζηλα αυτά αξιώματα θα γεννήσουν και τις συγκρούσεις μεταξύ των πλούσιων οικογενειών: Ο σύγχρονος του Μαυροκορδάτου, Αθανάσιος Κομνηνός Υψηλάντης τον κατηγορεί για τουρκοφροσύνη, δουλοπρέπεια και για την επιβολή του φόρου «ραμαζανιέ». Οι Υψηλάντηδες ήταν πιο παλιά οικογένεια και κολακεύονταν να διαλαλούν πως κατάγονται από «βυζαντινούς άρχοντες», εξού και το μεσαίο όνομα «Κομνηνός». Τα αξιώματα των δραγουμάνων, όπως και αυτό των ηγεμόνων της Μολδαβίας και της Βλαχίας θα γίνουν αντικείμενο λυσσώδους αντιπαράθεσης μεταξύ των «τζακιών». Πρώτος ηγεμόνας της Βλαχίας θα διοριστεί ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος, γιος του Αλέξανδρου. Εννοείται πως η κατάκτησή τους απαιτούσε γενναία δωροδοκία: ο ηγεμόνας της Μολδαβίας «κόστιζε» 30.000 χρυσές λίρες, της Βλαχίας 45.000! Από πού γινόταν η απόσβεση; Μα από την άγρια φορολόγηση, την καταλήστευση των λαών των περιοχών που μισούσαν τους ηγεμόνες όσο και τους Τούρκους πασάδες. Το στοιχείο αυτό ήταν καταλυτικό για την άρνηση των ντόπιων να συνδράμουν τον Αλέξανδρο Υψηλάντη στην επανάσταση του 1821 στη Μολδοβλαχία. Άλλωστε, κι αυτός και οι σύμβουλοί του έκαναν ότι μπορούσαν δολοφονώντας το λαϊκό ηγέτη Βλαδιμηρέσκου, άλλο μεγάλο κεφάλαιο που η επίσημη ιστορία θάβει.
Άξιζε όμως τόση πρεμούρα για τα αξιώματα; Να αναφέρουμε ενδεικτικά πως από την οικογένεια Καλλιμάχη 5 ηγεμόνες και δραγουμάνοι καρατομήθηκαν, από την οικογένεια Σούτσου 4 ενώ από την οικογένεια Μουρούζη 6! Αντίστοιχα νούμερα και για τους Υψηλάντηδες, τους Καρατζάδες και τους Μαυροκορδάτους. Γιατί λοιπόν; Μα γιατί ήταν τεράστια τα υλικά και πολιτικά οφέλη για το σύνολο των μεγάλων αυτών οικογενειών. Και γιατί η δίψα για την εξουσία, σε ένα περιβάλλον όπως αυτό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν μεγάλη. Μόνο θυμηδία προκαλούν οι ισχυρισμοί της επίσημης ιστορίας περί «προστατών του γένους». Το «γένος» το θυμήθηκαν όταν άρχιζε να μυρίζει μπαρούτι. Τότε οι πιο οξυδερκείς θα αρχίσουν να φεύγουν προς τη Δύση και να περιμένουν, κλασικοί καιροσκόποι, τις εξελίξεις στην Ελλάδα. Ο πυρήνας τους θα σχηματίσει τον «κύκλο της Πίζας». Όταν θα ξεσπάσει και στερεωθεί η επανάσταση Μαυροκορδάτος, Καρατζάς, Νέγρης κ.λπ. θα έρθουν προς τα εδώ. Γυρισμό στην Οθωμανική αυτοκρατορία δεν είχε. Οι κοντόφθαλμοι που έμειναν πίσω, πέρασαν από μαχαίρι: Σκαναβής Ν., Μουρούζης Κ., Χαντζερής Μ., Μαυροκορδάτος Γ., κ.λπ.
«Φάτε και πιέτε δραγουμάνοι, τώρα που όλα είναι με τα σας, έτσι προστάζει το φιρμάνι κι ο πολυχρονεμένος ο Πασάς», για να ξαναπιάσουμε το τραγούδι με το οποίο ξεκινήσαμε. Έφαγαν και ήπιαν. Δούλεψαν «πατρίδα και νιτερέσο», όπως σωστά λέει ο Φωτιάδης. Κυρίως νιτερέσο, πατρίδα δούλεψαν ίσως μόνο οι δυο τελευταίοι Υψηλάντηδες, ο Αλέξανδρος κι ο Δημήτρης. Πολέμησαν, ο ένας έλιωσε στις φυλακές του Μέττερνιχ, τον άλλον τον πέθαναν οι κοτζαμπάσηδες. Εξαιρέσεις σε έναν ατελείωτο κανόνα καθαρμάτων που η …τσούλα, η επίσημη ιστορία τους έκανε ήρωες, δρόμους κι αγάλματα…
Βιβλιογραφία
Κ. Παπαγιώργη «Τα καπάκια»
Δ. Φωτιάδη «Καραισκάκης»
Β. Σφυρόερα «Οι δραγουμάνοι του στόλου»
Σ. Ράνσιμαν «Η μεγάλη εκκλησία εν αιχμαλωσία»
Απ. Βακαλόπουλου «Οι φαναριώτες ως φορείς πολιτικής εξουσίας»
Ν. Σαραντάκου «Οι λέξεις έχουν τα δική τους ιστορία»
