Μέγα ιστορικό και ιδεολογικό θέμα ενέσκηψε πρόσφατα στον δημόσιο διάλογο: Ήταν ο Καποδίστριας «δικτάτορας»;
Αφορμή στάθηκε μια ανάρτηση του κ. Αριστείδη Χατζή, καθηγητή Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Ε.Κ.Π.Α., μέλους της επιτροπής «Ελλάδα 2021» και Διευθυντή Ερευνών στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών: «Για τον Καποδίστρια, τα πρώτα δημοκρατικά και φιλελεύθερα συντάγματα αποτελούν “ξυράφι στα χέρια μικρού παιδιού»… θεωρεί ιδιαίτερα επικίνδυνο ξυράφι το Σύνταγμα, το αναστέλλει & κηρύσσει ουσιαστικά δικτατορία. Αυτό είναι το τέλος της Πρώτης Ελληνικής Δημοκρατίας. Όμως οι δημοκρατικοί και φιλελεύθεροι Έλληνες δεν το έβαλαν κάτω. Συνέχισαν να αγωνίζονται για δημοκρατία και δικαιώματα»
Η ανάρτηση προκάλεσε οργισμένες αντιδράσεις, που ζητούν μέχρι και παραίτηση της κ. Αγγελοπούλου. Η «Επιτροπή 2021» περιορίστηκε να υπερασπιστεί την «ψύχραιμη συζήτηση όλων των απόψεων». Ας δούμε τις απόψεις…
Ο «αντιδραστικός» Καποδίστριας
Καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια. Το 1803 διορίστηκε γραμματέας της επικράτειας της Ιονίου Πολιτείας. Αργότερα εντάχθηκε στη Ρωσική διπλωματική υπηρεσία και αναδείχτηκε σε υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας. Πρωταγωνίστησε στο Συνέδριο της Βιέννης (1815) που γέννησε την «Ιερά Συμμαχία». Με τον αυστριακό ομόλογό του Φον Γκεντς θεωρούνται οι αρχιτέκτονες της.
Όταν ο Εμμ. Ξάνθος του πρότεινε την αρχηγία της Φιλικής απάντησε αρνητικά: « ν’ αποτραπούν διά παντός τρόπου οι Έλληνες από των ολεθρίων τούτων βουλευμάτων». Προσπάθησε να αποτρέψει και τον Αλ. Υψηλάντη: « «ωθούν την Ελλάδα προς τον όλεθρον οι ελεεινοί… προφυλαχθήτε από τοιούτους άνδρας». Τάχθηκε εναντίον της Επανάστασης, χαρακτήρισε τις προκηρύξεις του Υψηλάντη «ανόητες και ενισχύουσες τον Ιακωβινισμόν».
Στις 30 Μαρτίου 1827, στη Γ΄ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας εκλέχθηκε Κυβερνήτης της Ελλάδας με θητεία επτά ετών. Απαίτησε την αναστολή του Συντάγματος της Επιδαύρου και τη διάλυση της Βουλής. Στη θέση της δημιούργησε το «Πανελλήνιον», γνωμοδοτικό όργανο αποτελούμενο από 27 μέλη με διακοσμητικό χαρακτήρα, ενώ τη διακυβέρνηση ανέλαβε μια Κεντρική Γραμματεία.
Δεν ήταν ανεκτικός προς τον τύπο. Οι εφημερίδες Ανεξάρτητος, Ηώς και Απόλλων είτε έκλεισαν λόγω αντικυβερνητικών θέσεων είτε οι εκδότες τους διώχθηκαν.
Αυτή η σύντομη καταγραφή οδηγεί στο «προφανές συμπέρασμα», στο οποίο καταλήγει ο κ. Χατζής: Ο Καποδίστριας ήταν ένας «δικτάτορας» και οι αντίπαλοί του ήταν δημοκράτες.
Τόσο απλά…
Ο Καποδίστριας «ώριμο τέκνο της ανάγκης»
Όταν φτάνει στο Ναύπλιο δεν υπάρχει «Ελλάδα», ως αναγνωρισμένο διεθνώς κράτος. Στο εσωτερικό επικρατεί χάος: Δεν υπήρχε οικονομία, κρατική δομή, συγκοινωνίες. Κυριαρχούσαν κοτζαμπάσηδες και οι οπλαρχηγοί. Πείνα και εξαθλίωση , ληστεία και πειρατεία. Ο αναλφαβητισμός στο 95 %, η θρησκοληψία κυρίαρχη.
Οι «Εθνοσυνελεύσεις», τα «Συντάγματα» και οι κυβερνήσεις; Ουσιαστικά, υποστηρίζουν οι υπερασπιστές του, αποτελούσαν συγκρούσεις φατριών καθώς δεν υπήρχαν δημοκρατικές διαδικασίες εκλογής.
Αυτή η σύντομη καταγραφή οδηγεί στο προφανές συμπέρασμα των «εθνοφυλάκων»: Η μόνη λύση ήταν μια ισχυρή, συγκεντρωτική εξουσία καθώς σε αυτήν την φάση οι συνταγματικές ελευθερίες θα ήταν «ξυράφι στα χέρια μικρού παιδιού». Τα μικρά παιδιά χρειάζονται έναν καλό πατερούλη, έναν «Μπαρμπαγιάννη», όπως ονόμαζε ο λαός τον Καποδίστρια, και οι αντίπαλοί του ήταν αιθεροβάμονες ή συμφεροντολόγοι.
Τόσο απλά (και εδώ).
Τα πραγματικά ερωτήματα
Ο καλός Θεός της Διαλεκτικής επιτρέπει να αποφύγουμε τέτοια «προφανή» και «απλά», αντικρουόμενα συμπεράσματα και να συζητήσουμε ( η φιλοδοξία να «απαντήσουμε» θα ήταν υπερφίαλη) σε πραγματικά ερωτήματα.
Κάθε πρόσωπο ή κατάσταση κρίνεται, ως γνωστόν, στον ιστορικό χώρο και χρόνο. Ο Καποδίστριας δεν άφησε ποτέ περιθώριο να αμφισβητηθούν οι πολιτικές του πεποιθήσεις: Τη «Φωτισμένη Δεσποτεία» υποστήριζε και υπηρέτησε. Γενικότερα, είναι βαθιά “αντιεπιστημονικό και αντιστορικό” να χρησιμοποιεί κανείς όρους που προσιδιάζουν σε σύγχρονες μορφές διακυβέρνησης και πολιτικά φαινόμενα , όπως “δικτατορία”, “ή ακόμα και φασισμός”, σε ιστορικά προγενέστερες μορφές κοινωνικής οργάνωσης. Είναι ακόμα και επικίνδυνη αυτή η γενίκευση και προβολή στο παρελθόν κατηγοριοποιήσεις του παρόντος.
Κατά συνέπεια το ερώτημα δεν είναι αν ήταν «δικτάτορας». Το ζητούμενο είναι να εκτιμηθεί η παρουσία του στην καθοριστική ιστορική στιγμή από τη σκοπιά της προόδου, με τη σημασία που ο διαλεκτικός υλισμός δίνει στην λέξη, η συμβολή στην ολοκλήρωση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα με την κατάκτηση της ανεξαρτησίας και ο βαθμός ικανοποίησης των κοινωνικών και πολιτικών αιτημάτων.
Ένα κράτος που το λέγανε Ελλάδα
Όταν εκλέγεται κυβερνήτης η Επανάσταση έχει στρατιωτικά ηττηθεί. Η 7ετής αντίσταση των Ελλήνων, το ευνοϊκό κλίμα στη διεθνή κοινή γνώμη και οι αντιθέσεις των Δυνάμεων οδηγούν στη Συνθήκη του Λονδίνου της 6ης Ιουλίου 1827: Ελλάδα αυτόνομη, υποτελής στον Σουλτάνο, σύνορα ως τη Λαμία.
Οι όροι γίνονται επαχθέστεροι με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου της 18ης Νοεμβρίου 1828: Μόνο Πελοπόννησος και Κυκλάδες υπό «Προστασία», το όνειρο της Αγγλικής εξωτερικής πολιτικής: Ένα μικρό προτεκτοράτο, βάση για τις φρεγάτες της και εμπόδιο στην Ρωσία.
Η Αγγλία το καθιστά σαφές στον Καποδίστρια: Το πλοίο «Warspite», που θα τον έφερνε από την Αγκόνα στην Ελλάδα καθυστέρησε 49 (!) μέρες. Αντί για την Ελλάδα τον οδήγησε στη Μάλτα όπου ο Κόδριγκτον απαίτησε δέσμευση πως δεν θα προβάλλει καμία άλλη αξίωση πέραν των συνθηκών., αλλιώς θα θεωρούσε τον κυβερνήτη «όργανο της Ρωσίας». Ο Καποδίστριας απέφυγε να δεσμευτεί.
14 μήνες μετά, στις 3 Φλεβάρη του 1830 υπογραφόταν το Πρωτόκολλο της ανεξαρτησίας . Ήταν η πρώτη διπλωματική πράξη που αναγνώριζε την Ελλάδα ως κυρίαρχο και ανεξάρτητο κράτος, το οποίο θα επεκτεινόταν νότια της συνοριακής γραμμής που όριζαν οι ποταμοί Αχελώος και Σπερχειός. Είχε συμβάλει ο Καποδίστριας οξύνοντας τις αντιθέσεις των Δυνάμεων και συνεχίζοντας τις στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Στερεά Ελλάδα , δημιουργώντας εδαφικά τετελεσμένα.
Όταν λοιπόν οι στρατιές του Ρώσου στρατηγού Ντίβιτς πλησίαζαν στην Κωνσταντινούπολη η Αγγλία αναγκάστηκε να υποχωρήσει, κάτω από την απειλή να λύσει μόνη της η Ρωσία το Ανατολικό Ζήτημα. Η εξωτερική πολιτική του Καποδίστρια είχε αποτέλεσμα.
Σημαντική η μαρτυρία του ιστορικού Σπ. Τρικούπη: Ως πρεσβευτής στο Λονδίνο συναντάται με τον πρωθυπουργό της Αγγλίας Άμπερτιν. Στην ερώτηση αν ο Καποδίστριας ήταν όργανο των Ρώσων ο Τρικούπης – υπαρχηγός του Αγγλικού κόμματος – απαντά με τη φράση που έμεινε ιστορική: «Προσπαθούσε η Ρωσία να υπηρετεί την Ελλάδα, όχι η Ελλάδα την Ρωσία» για να συμφωνήσει ο Άμπερτιν: «Και εγώ την ίδια γνώμη έχω και λυπάμαι που με την πρόληψη του ρωσισμού του τον βλάψαμε».
Το εσωτερικό μέτωπο
Στις 12 Γενάρη του 1828 έγινε η επίσημη υποδοχή του στην Αίγινα. Μετά τη Δοξολογία πήρε τον λόγο ο προοδευτικός φιλόσοφος Θ. Καΐρης. Η ομιλία του προκάλεσε την αντίδραση των κοτζαμπάσηδων και ολοκληρώθηκε με την παρέμβαση του Καποδίστρια. Το ίδιο βράδυ, 40 προύχοντες επιδίωξαν να συναντηθούν μαζί του. Αρνήθηκε να τους δεχτεί, προκαλώντας τον ενθουσιασμό του συγκεντρωμένου πλήθους.
Ας δούμε γιατί τον κατηγορούν οι συντηρητικοί ιστορικοί, ξεκινώντας από τον Ευαγγελίδη:
«Δεν ηδυνήθη να εννοήση ότι ώφειλε, χάριν της σωτηρίας της πατρίδος να προσοικειωθεί τους ισχυρούς του τόπου αλλά προσοικειωθείς τον λαόν εν αυτώ εζήτησεν άπασαν την δύναμιν…»
Ο Τρικούπης: « Μονάχα τους χωρικούς και τους βιομηχάνους (σ.σ. εννοεί τους τεχνίτες) εθεώρει αξίους της αγάπης και της προστασίας του… Τους κοτζαμπασηδες εκάλει Τούρκους φέροντες όνομα χριστιανών»
Η σύγκρουση του Καποδίστρια με τους κοτζαμπάσηδες ήταν σύγκρουση της συγκεντρωτικής κεντρικής εξουσίας, που επεδίωκε να δημιουργήσει, με τους τοπάρχες. Χαρακτηριστική της νοοτροπίας τους η περίπτωση του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Όταν ο Καποδίστριας κατήργησε τον τίτλο και τα προνόμιά του ο Πετρόμπεης ζήτησε να του παραχωρηθεί η Εύβοια ώστε «να απολάψω τα εισοδήματά της και να ζήσω αξιοπρεπώς». Το αίτημα του δεν έγινε δεκτό και η Μάνη θα γίνει το εκτελεστικό όργανο των Αγγλογάλλων και της Αντιπολίτευσης.
Ο δεύτερος πόλος αντιπολίτευσης ήταν οι μεγάλοι πλοιοκτήτες, κυρίως της Ύδρας, με πυρήνα την πανίσχυρη εφοπλιστική οικογένεια των Κουντουριώτηδων. Εκτός από συμμετοχή στην εξουσία οι εφοπλιστές απαιτούσαν την άμεση αποζημίωσή τους για τις ζημιές που είχαν υποστεί τα πλοία τους στην Επανάσταση. Ο Καποδίστριας δέχτηκε το αίτημα, το συνέδεσε όμως με την πορεία των οικονομικών του κράτους. Η απάντηση αυτή θεωρήθηκε casus belli από τους εφοπλιστές.
Στην Ύδρα θα καταφύγει κι ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, εμφανιζόμενος ως ο εκφραστής του αιτήματος τήρησης των Συνταγμάτων του Αγώνα και αναθεώρησής τους στην κατεύθυνση της διεύρυνσής. Προοδευτικοί ιστορικοί, όπως ο Δ. Φωτιάδης, θεωρούν τον Μαυροκορδάτο ως τον «κακό δαίμονα» της Επανάστασης. Η δαιμονοποίηση είναι a piori προβληματική. Ο Μαυροκορδάτος εξέφραζε το ρεύμα του πολιτικού φιλελευθερισμού και έβλεπε τη συνταγματική μοναρχία ως το μελλοντικό πολίτευμα της Ελλάδας. Από την άποψη αυτή ο ίδιος και το Αγγλικό κόμμα αποτελούσαν το προοδευτικό κομμάτι του Ελληνικού πολιτικού σκηνικού. Η εκτίμηση αυτή δεν αναιρεί τον αμοραλισμό του Μαυροκορδάτου.
Ενδεικτικό της αντιφατικότητας της πολιτικής σκηνής είναι η παρουσία, στο στρατόπεδο της αντιπολίτευσης, ανθρώπων όπως ο Αν. Πολυζωίδης, ο ποιητής Αλ. Σούτσος αλλά και ο Αδ. Κοραής. Στο πλευρό του Καποδίστρια ήταν αγωνιστές όπως ο Κανάρης, ο Νικηταράς, ο Κασομούλης και φυσικά ο Κολοκοτρώνης. Το στοιχείο της αντίφασης εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο ο Δ. Υψηλάντης. Ζούσε αυτοεξόριστος στο Άργος διαφωνώντας με την αυταρχική διακυβέρνηση του Καποδίστρια. Όταν δέχεται κρούση της Αντιπολίτευσης για συμμετοχή στον αγώνα κατά του «τυράννου», απαντά: « ο Καποδίστριας δεν είναι τύραννος, αν ήταν με τα χέρια μου θα τον σκότωνα».
Τα μεγάλα εσωτερικά θέματα
Από την αρχή της επανάστασης η «καυτή πατάτα» ήταν οι «Εθνικές γαίες». Η διανομή τους ήταν το όνειρο των αγωνιστών ώστε να πάψουν να είναι κολλήγοι και, από την άλλη, ο μεγάλος στόχος των κοτζαμπάσηδων.
Στα μέσα Ιουλίου του 1831 ο Καποδίστριας συγκαλεί σύσκεψη γερουσιαστών. Όπως γράφει ο Ι. Τερτσέτης, τους διαβάζει ένα άρθρο για τον Μπολιβάρ από μια ξένη εφημερίδα και τους κατηγορεί πως «Οκνεύετε εις το νομοσχέδιον περί διανομής γης διότι δεν θέλετε την διανομήν, δεν αγαπάτε την ισότητα. Θέλετε η διανομή να κατεβαίνει από τους μεγάλους εις τους μικρούς ενώ το σχέδιό μου αποβλέπει εις τους μικρούς». Η διανομή των Εθνικών κτημάτων απαιτούσε συνέχιση της Επανάστασης στο κοινωνικό πεδίο, απαιτούσε ο Καποδίστριας να ήταν … Μπολιβάρ! Δεν ήταν, προφανώς, και η διανομή δεν προχώρησε.
Προσπάθησε να συγκροτήσει τις κρατικές δομές, καταπολέμησε την πειρατεία και τη ληστεία. Αποσιωπάται η «λεπτομέρεια» πως σε αυτές επιδίδονταν κυρίως Έλληνες, είτε από ανέχεια είτε γιατί αυτή ήταν και πριν την Επανάσταση βασική ασχολία τους, όπως στην περίπτωση της Μάνης. Επιχείρησε να εντάξει τα οπλισμένα πλοία και τους ένοπλους άτακτους σε ένα πλαίσιο «Εθνικών Ενόπλων Δυνάμεων», σχέδιο που υπηρετούσε τη σταθερή του επιδίωξη να αποδυναμώσει τους προύχοντες και τους οπλαρχηγούς. Σε επιστολή του, που διασώζει ο Ν. Δραγούμης, αναφέρει: «μίαν ευχήν διαβιβάζουσί μοι αι επαρχίαι, την διά παντός απαλλαγήν αυτών από της τυραννίας των προυχόντων και των οπλαρχηγών».
Έχει ενδιαφέρον η αντιπαράθεση για το θέμα της Εκπαίδευσης. Κατηγορήθηκε ως «φωτοσβέστης» λόγω της άρνησής του να προχωρήσει στην ίδρυση Πανεπιστημίου. Η κοινή λογική τον δικαιώνει: Σε ένα κράτος με ανύπαρκτη οικονομία και 95% αναλφαβητισμό η διάθεση των ελάχιστων πόρων για ίδρυση Πανεπιστημίου θα είχε ως αποτέλεσμα την παραγωγή μιας μικρής κάστας λογίων, προερχόμενων από την ανώτερη τάξη. Οι ελάχιστοι πόροι έπρεπε να κατευθυνθούν στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και, ιδιαίτερα, στην Τεχνική εκπαίδευση.
Η άλλη αντίληψη θα εκφραστεί το 1838 όταν θα ιδρυθεί Πανεπιστήμιο: Ιατρική, Νομική, Φιλολογία και Θεολογία. Με εξαίρεση την Ιατρική, οι άλλες σχολές δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως κορυφαίες προτεραιότητες για ένα κράτος με ανύπαρκτη οικονομία και έναν λαό που πεινούσε.
Το πολιτικό ζήτημα κι οι «Καποδιστριακοί»
Οι υπερασπιστές του Καποδίστρια προβάλλουν τη συγκυρία ως δικαιολογία για την αναίρεση δημοκρατικών κατακτήσεων και τον συγκεντρωτισμό σε συνδυασμό με το επιχείρημα της «ανωριμότητας» του αναλφάβητου Ελληνικού λαού, του «400 χρόνια υπόδουλου». Τελευταία γραμμή άμυνας η «υποκρισία» της συνταγματικής Αντιπολίτευσης.
Είχε δεσμευθεί για τη διενέργεια εκλογών τον Απρίλιο του 1828. Επικαλέστηκε τη χαώδη κατάσταση και τις ανέβαλε για το καλοκαίρι του 1829. Διατυπώθηκαν βάσιμες κατηγορίες για νοθεία και, κυρίως για αξιοποίηση του δημόσιου ταμείου. Ο ίδιος ο Καποδίστριας εκλέχτηκε πληρεξούσιος σε 36(!) περιφέρειες. Η Δ΄ Εθνοσυνέλευση του Άργους (12/7/1829) που προέκυψε ήταν φυσικά ελεγχόμενη από αυτόν.
Μέχρι τον Σεπτέμβρη του 1831 δεν υπήρξε προσπάθεια φιλελευθεροποίησης, το αντίθετο. Το καθεστώς γινόταν όλο και πιο συγκεντρωτικό, ο αντιπολιτευόμενος τύπος τέθηκε εκτός νόμου, υπήρξαν φυλακίσεις. Ενισχύθηκε ο νεποτισμός, διόρισε τα αδέρφια του, Αυγουστίνο και Βιάρο, σε θέσεις κλειδιά. Η «εμπόλεμη κατάσταση» δεν αποτελεί δικαιολογία, η τελευταία μάχη διεξάγεται στην Πέτρα στις 12 Σεπτέμβρη του 1829!
Ο ελληνικός λαός, που χαρακτηρίζεται «ανώριμος» συγκρούστηκε με αυτοκρατορίες, έδωσε δεκάδες χιλιάδες νεκρούς. Η δημοκρατική διακυβέρνηση δεν ήταν άγνωστη έννοια: Το κοινοτικό σύστημα, οι Εθνοσυνελεύσεις, αλλά και παραδείγματα αυτοδιοίκησης όπως της Σάμου, της Άνδρου ή των Ψαρών είναι στοιχεία που συνηγορούν για το αντίθετο. Τα Συντάγματα της Επανάστασης είναι τα πιο προοδευτικά της εποχής τους.
Οι κατηγορίες λοιπόν για αυταρχική διακυβέρνηση είναι ορθές. Το γεγονός πως πίσω από αυτές «κρύφτηκαν» κοτζαμπάσηδες, εφοπλιστές ή τυχοδιώκτες δεν μειώνει την αλήθεια τους. Δεν ήταν θέμα συγκυριών, ο Καποδίστριας κυβέρνησε αυταρχικά γιατί ήταν αυτή η πολιτική του φιλοσοφία.
Στο αφήγημα ξεχωριστή θέση κατέχει το στοιχείο της «Τιμιότητας»: όντως, ο Καποδίστριας ήρθε πλούσιος και πέθανε φτωχός. Δεν έκαναν όμως το ίδιο τα μέλη του συστήματός του, υπήρξαν σοβαρές περιπτώσεις ατασθαλιών, ο Αλ. Σούτσος έγραψε το ποίημα « Ο επιστάτης των Εθνικών οικοδομών επί Ι. Καποδίστρια» για να διακωμωδήσει τη διαφθορά.
Αυτό το αφήγημα: «αντιδραστικός αλλά τίμιος, δεν έκλεβε» ξετυλίγεται σε τακτά διαστήματα κι ο Καποδίστριας είναι βολικό άλλοθι για πολλούς «σωτήρες». Το μήνυμα σαφές: η «πατρίδα», ο «λαός», «τα καθαρά χέρια» ως αφηρημένες έννοιες, είναι προτεραιότητες σε σχέση με την ελευθερία.
Οι «δημοκράτες» … ποιοι ήταν;
Από την άλλη μεριά «φιλελεύθεροι» ιστορικοί, με βάσιμες αιτιάσεις, αποδομούν το αφήγημα του «Μπαρμπαγιάννη». Δικαιώνουν όμως συλλήβδην την Αντιπολίτευση σε επίπεδο κοινωνικών δυνάμεων και προσώπων, στην εξάρτησή της από τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις αλλά και στην αντίθεσή της με τον «λαϊκισμό» του Καποδίστρια.
Υπερασπιστές των «Συνταγματικών Ελευθεριών» εμφανίζονται οι μπέηδες της Μάνης που ζητούσαν την Εύβοια για τσιφλίκι, οι καραβοκύρηδες της Ύδρας και οι κοτζαμπάσηδες του Μοριά που δεν δίστασαν να δολοφονήσουν πρωτεργάτες της Επανάστασης όπως τον Οικονόμου, τον Γκίκα, τον Καρατζά ή να φυλακίσουν τον Λογοθέτη και αυτόν τον ίδιον το Κολοκοτρώνη.
Στους «δημοκράτες» πρέπει να προστεθούν και οι πρέσβεις της Αγγλίας και της Γαλλίας! Όταν ο Μιαούλης θα ανατινάξει τα δύο καλύτερα πολεμικά πλοία του Ελληνικού στόλου (1 Αυγούστου 1831), δεν το κάνει ασυλλόγιστα. Ο Δ. Χοϊδάς, σε επιστολή του προς τον Αυγ. Καποδίστρια (10 Αυγούστου 1831), ενημερώνει πως «οι Υδραίοι την φρεγάδαν «Ελλάς» την έκαυσαν δι’ αδείας του πρέσβεως της Αγγλίας, όστις τους υπεσχέθη ότι τους δίδει άλλην».
Η προσπάθεια ταύτισης κάθε ψήγματος φιλολαϊκής πολιτικής ή άρνησης υποταγής στον «ρεαλισμό» της εξάρτησης με αντιδραστικές και αυταρχικές λογικές είναι προφανής στόχος.
Μπρος στον Άγιο Σπυρίδωνα…
Στις 27 Σεπτέμβρη του 1831 ο Κωνσταντίνος κι ο Κυριακούλης Μαυρομιχάλης θα δολοφονήσουν τον Καποδίστρια στην πόρτα του ναού του Αγίου Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο. Η εκδοχή πως ο αδερφός κι ο γιος του Πετρόμπεη τον δολοφόνησαν για «λόγους τιμής» δεν έγινε ποτέ πιστευτή.
Πρώτος φρόντισε να τη διαψεύσει ο Κυριακούλης, ζητώντας πολιτικό άσυλο στο σπίτι του πρεσβευτή της Γαλλίας, βαρόνου Ρουάν : «Σκοτώσαμε τον τύραννο. Εμπιστεύομαι τα άρματά μου στην τιμή της Γαλλίας» ήταν η, ξεκάθαρα, πολιτική δήλωσή του. Ο Ρουάν προσέφερε, αρχικά, άσυλο. Όταν το εξαγριωμένο πλήθος, που είχε ήδη αποτελειώσει τον τραυματισμένο Κωσταντίνο Μαυρομιχάλη, απείλησε με εισβολή αναγκάστηκε να παραδώσει τον Κυριακούλη στις αρχές, δικάστηκε και εκτελέστηκε λίγες μέρες αργότερα.
Δεν υπάρχει στην πραγματικότητα ιστορικός που να αμφισβητεί την ανάμιξη της Γαλλίας, πρωτίστως, και της Αγγλίας, δευτερευόντως, στη δολοφονία. Είναι χαρακτηριστικό ότι, παρά την παρέλευση τόσο μεγάλου χρονικού διαστήματος, ο φάκελος για τη δολοφονία του Καποδίστρια στα αρχεία του βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών παρέμενε ως το 2015 απόρρητος.
Ο Β. Κρεμμυδάς, μετά τη μελέτη του αρχειακού υλικού, υποστηρίζει πως στον σχεδιασμό της συνομωσίας πρωτοστάτησε ο Γάλλος στρατηγός Gerard, διοικητής τότε του τακτικού στρατού. Δύο ολόκληρους μήνες πριν από τη δολοφονία, οι αξιωματικοί του γαλλικού εκστρατευτικού σώματος στην Πελοπόννησο στις μεταξύ τους συζητήσεις δεν αμφέβαλλαν καθόλου ότι πλησίαζε η ημέρα της δολοφονίας.
Η δολοφονία του Καποδίστρια προκάλεσε βαθιά θλίψη στα λαϊκά στρώματα και αντίθετα μεγάλο ενθουσιασμό στους κύκλους των κοτζαμπάσηδων και, κυρίως, στην Ύδρα. Με μεγάλο ενθουσιασμό δέχτηκαν την είδηση προοδευτικοί λόγιοι όπως ο Αλ. Σούτσος, ο μεγάλος ενθουσιασμός οδήγησε και σε παραλληλισμούς των Μαυρομιχάληδων με τους αρχαίους τυραννοκτόνους Αρμόδιο κι Αριστογείτονα. Παραλληλισμούς αποτυχημένους, από όποια πλευρά κι αν το εξετάσει κανείς. Και από την αρχαία εκδοχή…
Το τέλος για τον άνθρωπο Καποδίστρια ήταν τραγικό. Για τον πολιτικό Καποδίστρια και την υστεροφημία του ίσως να ήταν η καλύτερη εξέλιξη, όσο σκληρό κι αν ακούγεται. Δεν είναι τυχαίες οι διαδόσεις πως ο Καποδίστριας επεδίωξε αυτό το τέλος, η παροιμία που για δεκαετίες ακουγόταν «το φιλότιμο έφαγε τον κυβερνήτη». Στον περίφημο πίνακα του Τσόκου (1850) πολλοί είδαν (ή θέλησαν να δουν) ανακούφιση στο πρόσωπο του ετοιμοθάνατου.
Τελικά ήταν «δικτάτορας» ο Καποδίστριας;
«Το ιστορικό πρόβλημα Ι. Καποδίστριας δε λύθηκε ως τώρα. Άλλοι τον λογαριάζουν για μεγάλο κυβερνήτη που έβαλε τα θεμέλια κι οι άλλοι για δικτάτορα που γύρευε να κάνει την Ελλάδα ρωσικό προτεκτοράτο. Ποιοι έχουν δίκιο; Δε καρτεράς βέβαια να σου απαντήσω μονολεκτικά. Οι παρόμοιες κρίσεις, με το λιβανιστήρι από τη μια και το τσεκούρι από την άλλη βρίσκουνται μακριά από την αλήθεια.»
Αυτό το απλό μάθημα διαλεκτικής γράφεται το 1960 και είναι η εισαγωγή του Δ. Φωτιάδη στο, σχετικό με τον Καποδίστρια, κεφάλαιο της μονογραφίας «Κανάρης». Το πρώτο, εύκολο συμπέρασμα, είναι πως η συζήτηση αυτή είναι πολύ παλιά. Τη διαδρομή της παρουσιάζει σε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο, που δημοσίευσε στα «Τετράδια Μαρξισμού», το 2018 ο Κ. Παλούκης. Επανέρχεται σήμερα επιτακτικά στο προσκήνιο μέσα σε ένα γενικό κλίμα επαναπροσέγγισης και αναθεώρησης της Ιστορίας. Η επέτειος των 200 χρόνων από το 1821 είναι μεγάλη ευκαιρία ιδεολογικής επένδυσης για κάθε ιδεολογικό ρεύμα.
Ένα δεύτερο συμπέρασμα είναι πως τόσο οι υπερασπιστές όσο και οι πολέμιοι του Καποδίστρια τον τεμαχίζουν, απομονώνουν εκείνες τις πλευρές που για τον καθένα δικαιώνουν προαποφασισμένα συμπεράσματα. Αυτό όμως δεν μπορεί να συγκροτήσει πειστική ιστορική απόφανση ούτε για τον ίδιο ούτε για τους «φιλελεύθερους δημοκράτες» του κ. Χατζή.
Είναι δύσκολο ίσως να το συγκροτήσουμε, ας προσπαθήσουμε περιφραστικά:
Η διακυβέρνησή του ήταν καθοριστική για την κατάκτηση της ανεξαρτησίας του Ελληνικού κράτους, στοιχείο που αποτελούσε τον διακαή πόθο όσων πολέμησαν. Συνέβαλε ώστε το κράτος αυτό να αποκτήσει στοιχειώδη έκταση, να μην είναι άλλος ένας αγγλικός βράχος στη Μεσόγειο. Δημιούργησε υποτυπώδεις κρατικές δομές και βοήθησε να αντιμετωπιστούν ζωτικά προβλήματα όπως η πείνα, η ασφάλεια, η στοιχειώδης εκπαίδευση.
Η διακυβέρνησή του είχε τη σφραγίδα ενός αντιδραστικού πολιτικού. Αποτέλεσε πισωγύρισμα στην προσπάθεια συγκρότησης δημοκρατικού κράτους, αίτημα που μέσα από τεράστιες αντιφάσεις ιχνηλατούσαν οι επαναστατημένοι Έλληνες. Ακριβώς λόγω αυτού του χαρακτήρα της διακυβέρνησής του δεν μπόρεσε να κάνει τις πραγματικές τομές που θα δικαίωναν την κοινωνική πλευρά της Επανάστασης, δεν υπήρξε αναμορφωτής.
Η Αντιπολίτευση ήταν πολυσυλλεκτική στη συγκρότησή της και αντιφατική στις επιδιώξεις της. Παρά την αναμφισβήτητη παρουσία προοδευτικών αγωνιστών, φορέων προοδευτικών ιδεών και αιτημάτων αστικής και δημοκρατικής συγκρότησης, το στίγμα καθορίστηκε από τις βαθιά ταξικές και αντιδραστικές επιδιώξεις των γαιοκτημόνων και των πλοιοκτητών σε αγαστή συνεργασία με τις «προστάτιδες» δυνάμεις».
Μπορούν όλα αυτά να συνυπάρξουν σε μια εποχή, σε έναν τόπο, σε έναν άνθρωπο; Η «Μαμά η Διαλεκτική», για να θυμηθούμε τον Ιάκωβο Καμπανέλη, λέει πως μπορούν. Άλλωστε είναι τόσες οι πηγές και τα δεδομένα που έχουμε που κανείς δεν μπορεί να κλείσει τα μάτια.
Κανείς… εκτός από αυτήν την τσούλα, την επίσημη ιστορία, που τη γράφει κάθε φορά όποια μερίδα των εκμεταλλευτών έχει το πάνω χέρι!
Βιβλιογραφικές αναφορές
Αλιβιζάτου Ν., «Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στην Ελληνική Ιστορία»
Βλαχογιάννη Ι., «Ιστορικόν αρχείον»
Βουρνά Τ., «Ιστορία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας»
Δραγούμη Ν., «Ιστορικαί Αναμνήσεις»
Ευαγγελίδη Τρ., «Ιστορία του Ιωάννου Καποδιστρίου»
Καρολίδη Π., «Ιστορία του ΙΘ΄ Αιώνος»
Κορδάτου Γ., «Ιστορία της νεώτερης Ελλάδος»
Κουλούρη Χρ. – Λούκου Χρ., «Τα πρόσωπα του Καποδίστρια»
Κρεμμυδά Β., «Η δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια»
Μακρυγιάννη Ι., «Απομνημονεύματα»
Παλούκη Κ., «Οι σύγχρονες αναπαραστάσεις για τον Ι. Καποδίστρια»
Σπηλιάδη Ν., «Απομνημονεύματα»
Τερτσέτη Ι., «Άπαντα»
Φωτιάδη Δ., «Κανάρης»
