«Τι ξέρουμε για την εποχή μας; Είμαστε τα εργαλεία της, και πιστεύω ότι αυτός που δεν ορθώνει το ανάστημά του απέναντί της είναι το καλύτερο εργαλείο της.
Ένα κύμα πλημμυρίζει τη γη. Δεν είναι καθαρά οικονομικής φύσης, δεν πρόκειται μόνο για το φαγητό, το ποτό και το κέρδος. Δεν πρόκειται μόνο για το ερώτημα πώς θα μοιράσουμε τα οικονομικά αγαθά του κόσμου, ποιος πρέπει να δουλεύει και ποιος να εκμεταλλεύεται. Πρόκειται για περισσότερα, για τα πάντα.
Φαίνεται να έχει επανέλθει μια εποχή όπου όλα θα ξεκινήσουν πάλι από την αρχή, όπου ο άνθρωπος βρίσκεται ξανά στην επιφάνεια της γης και παρατηρεί με απέραντη έκπληξη τα φυτά, τα ζώα και τον ίδιο του τον εαυτό. Και απλώνει τα χέρια και δεν θέλει να ξέρει τίποτα παρά τον ξάστερο ουρανό και τη δική του δύναμη. Ξυπνά άραγε από το θολό όνειρο των παραδόσεων και των πολιτισμών;
Ας αναφερθεί ότι αυτό θα μας κοστίσει την τέχνη ως παράπλευρη απώλεια. Ότι θα πρέπει να θυσιάσουμε τις «αιώνιες αξίες». Οι αρχέγονες ορμές παραμένουν, αλλά οι τρόποι επενέργειας των συνεπειών τους δεν υπόκεινται σε διαχρονικά ισχύοντες νόμους. Προς τα πού οδεύουμε;»
«Ζούμε στην εποχή της μεγάλης αβεβαιότητας. Ό,τι θεωρούσαμε δεδομένο δεν είναι πια. Βιαστήκαμε να πανηγυρίσουμε με το τέλος του ψυχρού πολέμου, θεωρώντας πως για μια φορά η Ιστορία δεν θα επαναλαμβανόταν, θα ήταν γραμμική, πως κάθε χρονιά θα ήταν καλύτερη από την προηγούμενη. Η παγκοσμιοποίηση εδραιωνόταν με ταχύτατους ρυθμούς. Η Δύση απολάμβανε στην κορυφή του “λόφου” την αδιαμφισβήτητη ηγεμονία της. Οι ιδεολογίες είχαν καταρρεύσει και δεν είχαν πια νόημα. Η μόνη βιώσιμη και κυρίαρχη ιδεολογία ήταν αυτή της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας. Εθνοτικές, θρησκευτικές, πολιτισμικές, ταξικές συγκρούσεις έμοιαζαν να ανήκουν στο παρελθόν. Η τεχνολογία υποσχόταν λύσεις στα πάντα. Ήταν ένας τέλειος κόσμος που υποσχόταν πολλά, αυτό που βλέπαμε στο ξέφωτο.
Στην Ιστορία αρέσουν όμως οι εκπλήξεις, ακόμη και οι φάρσες. Μία-μία οι βεβαιότητες κατέρρευσαν τα τελευταία χρόνια. Η οικονομική κρίση μάς έδειξε ότι η Δύση είναι ευάλωτη. Η μεσαία τάξη δεν μπορεί να έχει μεγάλες προσδοκίες ανέλιξης. Ακόμη και η διατήρηση των αυτονόητων είναι συζητήσιμη. Όσα η προηγούμενη γενιά θεωρούσε δεδομένα σαν επίπεδο ζωής, είναι δύσκολα σήμερα και ίσως άπιαστα για τους νεότερους.
Η κυριαρχία της Δύσης είναι μία ακόμη βεβαιότητα που καταρρέει. Το παγκόσμιο γεωπολιτικό σκηνικό μοιάζει περισσότερο με ζούγκλα στην οποία κανείς δεν μπορεί πια να επιβάλει τους όρους και τους κανόνες του. Η Ρωσία παίρνει αποτελεσματικά την εκδίκησή της για τον παραμερισμό της και η Κίνα νιώθει μια δικαιολογημένη, επιθετική, αυτοπεποίθηση. Το μέλλον της ΕΕ είναι άδηλο»
Είναι δύο αποσπάσματα από άρθρα γραμμένα με χρονική απόσταση 100 χρόνων όπου περιγράφονται παρόμοιες εποχές με διαφορετικό τρόπο.
Η αριστερή σκέψη
Το πρώτο απόσπασμα ανήκει σε άρθρο του δημοσιογράφου και συγγραφέα Kurt Tucholsky, που δημοσιεύτηκε το 1920 και αναφέρεται στη Γερμανία του μεσοπολέμου κατά την πολιτική περίοδο της δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Προϊόν αριστερής σκέψης. Περιγράφει μία τρομακτική (χαρακτηρισμός του συγγραφέα) εποχή, όπου οι άνθρωποι διάγουν ως να μη συμβαίνει τίποτε εξαιρετικό. Ως το παρόν να έχει αντιγραφική σχέση με το παρελθόν και το μέλλον.
Υποστηρίζει πως έχουν χαθεί οι κοινές βάσεις της κοινωνίας, οι οποίες αποτελούν το θεμέλιο για την πολιτισμική δημιουργία. Κανείς δεν ακούει τον παλμό της εποχής και οι άνθρωποι διαπληκτίζονται για πίνακες και παθιάζονται για μουσική, ενώ δίπλα τους εξαφανίζονται τα θεμέλια όλου του πολιτισμού.
Θεωρεί ότι «είναι καιρός που δεν κρατάμε το τιμόνι, που δεν είμαστε κύριοι της κατάστασης, …οι μάζες το διαισθάνονται αμυδρά …είναι κατά βάθος η αγεφύρωτη αντίθεση ανάμεσα στο παλιό και στο καινούργιο, ανάμεσα σε αυτό που ήταν και αυτό που θα είναι: μπολσεβικισμός και πρωσισμός, επανάσταση και σταθερότητα». Ακόμα δεν περνούσε από τον νου η φρίκη του ναζισμού που προέκυψε…
Η συντηρητική σκέψη
Το δεύτερο απόσπασμα είναι προϊόν συντηρητικής σκέψης, του Α. Παπαχελά (διευθυντή της εφημερίδας Καθημερινή) και δημοσιεύτηκε την πρωτοχρονιά του 2022.
Διαπιστώνεται μεν ότι ζούμε μια ανάλογη κοινωνικοπολιτικά εποχή, αλλά η σκέψη του στέκεται αμήχανη μπροστά σε όσα συμβαίνουν. Κάτι απροσδιόριστο …η Ιστορία, της οποίας αρέσουν τα αστεία (!) κέρδισε αυτόν τον γύρο …χαθήκανε οι βεβαιότητες που προέκυψαν από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης (τέλος ψυχρού πολέμου)… Tο παγκόσμιο γεωπολιτικό σκηνικό μοιάζει περισσότερο με ζούγκλα αφού η Δύση έχασε τη δυνατότητα να επιβάλει τους όρους και τους κανόνες της… Oι νέοι θα περνούν οικονομικά όλο και χειρότερα…
Μέρος του συστήματος ο ίδιος -στου οποίου την παρακμή αναφέρεται- αδυνατεί να απαντήσει στα ερωτήματα της εποχής μας. Θεωρεί ότι δεν μπορούμε να επιδράσουμε στα γεγονότα, στην ιστορία.
Το άρθρο του καταλήγει: «Η Ιστορία κέρδισε αυτόν τον γύρο, λοιπόν. Γκρέμισε τον θαυμαστό κόσμο των μεγάλων προσδοκιών και της ακλόνητης βεβαιότητας. Περιμένουμε τώρα να δούμε ποιος θα είναι ο επόμενος κύκλος, τι θα γεννήσει αυτή η μεγάλη αναταραχή;»
Δεν μπορούμε δηλαδή να παρέμβουμε στα γεγονότα, στην ιστορία. Ανεχθείτε αυτό που συμβαίνει ως φυσικό φαινόμενο. Σε απλά …πολιτικά, δεν υπάρχει εναλλακτική.
Αντίθετα ο Tucholsky επιχειρεί να ερμηνεύσει τα γεγονότα από θέσεις ανυπάκουες στο σύστημα και αναζητά απαντήσεις από την ενεργοποίηση του ανθρώπινου παράγοντα σε διαφορετική κατεύθυνση.
Η εποχή των αστών έχει περάσει …γράφει …κάτι νέο στέκεται ανυπόμονα προ της μεγάλης πύλης και κρούει ξανά και ξανά. Και μάλλον κάποια μέρα θα πρέπει να του ανοίξουν.
* Το βιβλίο Σούρουπο ή χάραμα (από το οποίο είναι δανεισμένος και ο τίτλος του σημειώματος) εκδόθηκε στην Ελλάδα τον Απρίλη του 2021 από τις εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ. Είναι αποτέλεσμα συλλογικής μετάφρασης των: Αλεβιζοπούλου Κάτια, Βίσκα Ελένη, Καλογερά Παναγιώτα, Κορώνη Ειρήνη, Σύρρου Αθανασία και Τσατσαρώνη Ηρώ.
Περιλαμβάνει τέσσερα άρθρα του Kurt Tucholsky.
Το πρώτο κείμενο «Ημίφως» στο οποίο ανήκουν τα αποσπάσματα του παραπάνω κειμένου γράφτηκε το 1920. Το δεύτερο «ΒΕΡΟΛΙΝΟ! ΒΕΡΟΛΙΝΟ!» δημοσιεύτηκε το 1919 όπου το Βερολίνο κρίνεται ως ένα σημαντικό κομμάτι του δυτικού καταναλωτικού πολιτισμού.
Το τρίτο «Επισκόπηση της εθνικής οικονομίας», ξεκινά σκωπτικά με την πρόταση ότι «Εθνική οικονομία είναι να αναρωτιέται ο κόσμος γιατί δεν έχει χρήματα».
Στο τέταρτο κείμενο (1919) «Τι επιτρέπεται στη σάτιρα» διατυπώνεται η θέση ότι στη σάτιρα επιτρέπονται τα πάντα!
Το βιβλίο συμπληρώνεται με τα προσωπικά σχόλια των μεταφραστριών πάνω στα άρθρα του συγγραφέα και δύο επίμετρα που αφορούν το ιστορικό πλαίσιο της εποχής 1918-1933 (δημοκρατία της Βαϊμάρης) και τη ζωή του Tucholsky.
